Búgin – Saıası qýǵyn-súrgin jáne Asharshylyq qurbandaryn eske alý kúni. Bul kún 1997 jyldan bastap sol kezdegi prezıdent Nursultan Nazarbaevtyń jarlyǵymen resmı túrde atalyp ótiledi.
Alaıda Asharshylyq qurbandaryn eske alý Sovet odaǵy ydyramaı turyp bastalǵan. 1992 jyly Asharshylyq apatyna 60 jyl tolyp, sol kezde Aza kúni retinde atalyp, eske alý sharalary ótedi. Otyzynshy jyldarǵy náýbet pen zulmatta qaza tapqandar sanyn sol kezdegi baspasóz 4 mln dep kórsetken. Qazaq halqynyń eleýli bóligi, onyń ishinde sút betine shyǵar elıtasyna qarsy uıymdastyrylǵan saıası repressııaǵa qazir 90 jyldan asyp otyr. Sekseninshi jyldardyń sońy -toqsanynshy jyldardyń basyndaǵy Alash arystarynyń aqtalýy saıası jańǵyrý men ulttyq kelbetti aıqyndaýdyń basy tárizdi kóringen. Alaıda sovet ımperııasynyń qanquıly saıasaty adamdardyń sanasynan birden óshe qoıǵan joq.
Alaıda Asharshylyq pen saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn zertteý esh ýaqytta toqtap qalmaq emes.
Sońǵy jyldary, 2020 jyly saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn tolyq aqtaý úshin prezıdent Qasym-Jomart Toqaevtyń bastamasymen memlekettik komıssııa quryldy. Memlekettik komıssııanyń basty mindeti – keńestik kezeńdegi saıası qýǵyn-súrgin qurbandarynyń barlyq sanatyna qatysty tarıhı ádilettilikti tolyq qalpyna keltirý.
2022 jyly memlekettik komıssııa jumysynyń nátıjesinde saıası qýǵyn-súrgin tarıhyna arnalǵan materıaldar men qujattardyń 31 tomdyq jınaǵy jaryq kórdi. Kitaptar HH ǵasyrdyń 20-50 jyldaryndaǵy saıası qýǵyn-súrgin qurbandarynyń túrli sanattaryna qatysty buryn jarııalanbaǵan arhıv qujattary men materıaldarynan quralǵan. Degenmen, búginde saıası qýǵyn-súrgin qurbandary tolyq aqtaldy ma degen suraqqa tolymdy jaýap bolmaı tur.
Tarıh ǵylymdarynyń doktory, professor Záýresh Saqtaǵanovanyń aıtýynsha, saıası qýǵyn-súrgin qurbandary áli de tolyqtaı zerttelmedi. Degenmen, tolyq aqtalý úshin ýaqyt qajet. Aıtýynsha, tarıh asyǵystyqty kótermeıdi.
«Búgingi kúni tarıhshylar saıası qýǵyn-súrgin qurbandarynyń aqtalmaı qalǵan derekter qoryn jasaýmen aınalysýda. Qujattardy zerdelegennen keıin ǵalymdar qýǵyn-súrginge ushyraǵandardyń tolyq beınesin qalpyna keltiredi jáne saıası qýǵyn-súrgin qurbandarynyń qazaqstandyq biryńǵaı respýblıkalyq derekter bazasy qurylady dep senemiz. Rebalıtaııa aqtaý sharalary tez júrgize salatyn bir rettik proess emes. Mundaı materıaldardy daıyndaý úshin belgili bir ýaqyt qajet. Jalpy, sońǵy 80 jyldaǵy saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn aqtaý proesin 5 kezeńge bólip kórsetýge bolady:
- Reablıtaııa kezeńi – 1953-1960 jyldar;
- Reablıtaııanyń ekinshi kezeńi – 1989-1990 jyldar;
- úshinshi kezeń – 1993-1998 jyldar;
- tórtinshi kezeń – 2000-2014 jyldar;
- besinshi kezeń – 2020 jyldan bastap.
1989 jyly Nobel syılyǵynyń laýreaty Andreı Saharovtyń uıytqy bolýymen qurylǵan «Memorıal» uıymy sovet kezeńindegi repressııalardy kóptep áshkereledi. «Memorıaldyń» aqparaty boıynsha, 1954-1965 jyldar aralyǵynda 500 myńǵa jýyq adam aqtaldy. 1960-1978 jyldar aralyǵynda Qazaqstanda 7112 azamat aqtaldy,-» deıdi Záýresh Saqtaǵanova.
Onyń aıtýynsha, búgingi tańda ǵalymdar saıası qýǵyn-súrgin qurbandarynyń aqtalmaǵan sanattaryn anyqtap, olardy aqtaý joldary men sharalaryn qarastyrýda. Osy ýaqytqa deıin aqtalmaı kelgen saıası qýǵyn-súrgin qurbandarynyń qazaqstandyqtardyń elektrondy bazasy jasalýda. Ǵalymdar men zańgerlerdiń jasaǵan tujyrymdary negizinde arnaıy muraǵattar men memlekettik muraǵattar qoryndaǵy qupııasy joq materıaldardy qosymsha zerdeleý, muraǵat qujattaryn qupııasyzdandyrý jumystary aıaqtalady dep senemin. Biraq bul jumys bir rettik naýqan bolmaýy kerek jáne bolmaıdy da dep oılaımyn. Bul jyldar boıy júrgizilgen zertteý jumysy. Óıtkeni tarıh asyǵystyq pen májbúrli proesterdi unatpaıdy», - deıdi Záýresh Saqtaǵanova.
Búgin - naqaqtan ketkenderdiń árýaǵy aldynda myń mártebe bas ıip taǵzym etetin kún. Repressııa, Asharshylyq, zulmat pen náýbet – osynyń báriniń obaly Sovet memleketiniń moınynda, sol kezdegi jetekshi qyzyl partııanyń moınynda...
Dana Nurmuhanbet
”Adyrna” ulttyq portaly
