31 مامىر – Cاياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى. وسى كۇنى ەلىمىزدە وتكەن عاسىرداعى قۋعىن-سۇرگىندى ەسكە الىپ، ۇلت تاريحىنداعى اۋىر كەزەڭدى ەسكە الادى. الايدا الاپات اشتىق ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنىنىڭ تاسىندا قالىپ جاتقان جوق پا؟ قازاق ەلى اشارشىلىقتى ۋكراينا سەكىلدى قاشان الەمدىك دەڭگەيدە گەنوتسيد رەتىندە مويىنداتادى؟ وسى جانە وزگە دە سۇراقتاردى تاريحشى بەيبىت قويشىبايعا قويدىق.
«اشارشىلىققا ساياسي باعا بەرۋگە ءالى جەتكەن جوقپىز»
– بۇگىن ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى. بيلىكتىڭ قارالى كۇنگە قاتىستى ساياساتىنا كوڭىلىڭىز تولا ما؟
– سوڭعى جىلدارى بۇل باعىتتا ءبىراز نارسە جاسالىپ جاتىر. پرەزيدەنتتىڭ باستاماسىمەن قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن تولىق اقتاۋ جونىندەگى كوميسسيا قۇرىلىپ، قازىرگى تاڭدا اتالعان باعىتتا جۇمىس ىستەلىپ جاتىر. مىسالى، بىلتىر ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە قاتىسى بار 31 توم بولاتىنىن قۇجات جاريالادى. سونداي-اق بۇرىن اقتالماعان تۇلعالاردىڭ ءىسىن قايتا قاراپ، ولاردى تولىق اقتاۋ جونىندە ماسەلە كوتەرىپ جاتىر.
ايتالىق، 1990 جىلدارى قابىلداعان زاڭ بويىنشا قولىنا قارۋ ۇستاپ سوۆەت ۇكىمەتىنە قارسى كوتەرىلگەن ادامدار اقتالمايتىن. قولىنا قارۋ الىپ كوتەرىلگەندەردى باندالىق قوزعالىس دەپ ايتاتىن. بىراق ولار كامپەسكەلەۋ مەن قيسىنسىز سالىقتارعا قارسىلىق بىلدىرگەن ازاماتتار بولاتىن. بۇل جاعداي سول كەزدە حالىقتىڭ نارازىلىعىن تۋعىزدى. كەزىندە «بانديتتىك قوزعالىس» دەپ ايىپتالعان دۇنيە جاڭا زاماندا حالىقتىڭ سوۆەتتىك رەفورماعا قارسىلىعى دەپ قاراستىرىلىپ جاتىر. سەبەبى جەر-جەردە بولعان قوزعالىستار حالىقتىڭ ۇلت ازاتتىق كوتەرىلىسى بولاتىن. ول كەزدە حالىق سوۆەتتىك رەفورمالاردىڭ سالدارىنان قاتتى قينالىپ، كوتەرىلىسكە شىقتى.
تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىندا «قولىنا قارۋ العان ازاماتتار اقتالۋعا جاتپايدى» دەپ، ولاردى نازاردان تىس قالدىردىق. پرەزيدەنتتىڭ تاپسىرماسىمەن قۇرىلعان كوميسسيا ولاردىڭ حالىقتتىق ۇستانىمدا بولعانىن انىقتاپ كەلە جاتىر. بۇدان باسقا دا ءبىراز شارۋا ىستەلىپ جاتىر. «ەشتەڭە ىستەلمەي جاتىر» دەپ ايتا المايمىن. بىراق، اشارشىلىققا ساياسي باعا بەرۋگە ءالى جەتكەن جوقپىز. وتكەن عاسىردا قازاق حالقى ءۇش رەت اشارشىلىقتى باستان وتكەردى. مىسالى 1917-1918, 1921-1922 جانە 1932 جىلدارى ەلىمىزدە الاپات اشتىق بولدى. جالپى 1917 جىلدان 1932 جىلعا دەيىنگى ارالىقتا 4,5 ميلليون ادام اشتىقتان قىرىلىپ قالدى.
«ساياسيلاندىرماڭدار» دەگەن تاپسىرما بولدى
– تاريحشىلاردىڭ اراسىندا «ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى مەن اشارشىلىقتى ەكى بولەك اتاپ ءوتۋ كەرەك» دەگەن پىكىر ايتىلادى. تاريحىمىزداعى ەڭ اۋىر وقيعانى بىرگە اتاپ ءوتۋ كەرەك پە، جوق الدە بولەك پە؟
– ءاۋ باستا 31 مامىردى اشارشىلىق قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى دەپ بەلگىلەگەن بولاتىنبىز. تاۋەلسىزدىك الاردىڭ الدىندا جوعارى سوۆەتتىڭ تورالقاسى عالىمداردان ارنايى كوميسسيا قۇرىپ، ءوز شەشىمدەرىن جاريالادى. سول شەشىمدە «بولشەۆيكتەر قازاق حالقىنا قارسى گەنوتسيدتىك ساياسات جۇرگىزدى» دەگەن ءسوز جازىلىپ، ونى جوعارى ساياسي بيۋرو ماقۇلداپ، ءتىپتى ول گازەتكە جاريالانعان بولاتىن. بىراق بۇل باعىتتا ارنايى جۇمىس جۇرگىزىلگەن جوق. وكىنىشكە قاراي، سول كەزدەگى ۇكىمەت رەسەيگە جالتاقتاپ، بۇل ءىستى ودان ءارى جالعاستىرمادى. 31 مامىر قارالى كۇن بولعانمەن ول كەزدە رەسمي تۇردە اتالعان جوق. ءار ءتۇرلى ۇيىمدار ءوز باستاماسىمەن اتاپ وتكەنىمەن رەسمي بيلىك ول كۇندى نازاردان تىس قالدىردى.
تەك 1997 جىلى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى دەپ بەلگىلەندى. ال الاپات اشارشىلىق سونىڭ تاساسىندا قالدى. اشارشىلىقتى جالپىلاما ايتقانىمىزبەن نەگىزىنەن قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنا باسىمدىق بەرىلىپ كەتەدى.
«ادىلەت» ۇيىمى ارقىلى تالاي رەت كونفەرەنتسيا وتكىزگەن كەزدە رەسمي باق جۋرناليستەرىن جىبەرمەيتىن. 2012 جىلى استانادا اشارشىلىق قۇرباندارىنا ارنالعان ەسكەرتكىش مونۋمەنت اشىلعاننان كەيىن بۇعان نازار اۋدارا باستادى. بىراق سول كەزدە «اشارشىلىقتى ساياسيلاندىرماڭدار» دەگەن تاپسىرما بولدى. اشتىقتى ساياسيلاندىرماۋ دەگەن نە؟ اشتىق سولاقاي ساياساتتىڭ سالدارىنان بولدى. ونى قالاي ايتپاي، جاسىرىپ قالاسىڭ؟ «اشتىقتى ساياسيلاندىرماۋ كەرەك» دەگەن ءسوز ءالى كۇنگە دەيىن بار. بىراق دەگەنمەن وڭ سيپات وزگەرىس قالىپتاسىپ كەلە جاتىر. مىسالى، 31 مامىر قارساڭىنداعى جۇما كۇنىن اشارشىلىق قۇرباندارىنا ارناپ، مەشىتتەردە، شىركەۋلەردە ەسكە الۋ كەرەك دەگەن باستامانى كوتەرگەن بولاتىنبىز. بيلىك بۇل باستامانى قولداعانداي بولدى...
«وداقتاس مەملەكەت قۇرۋعا سايكەس كەلمەيتىن ەدىك»
– قوعامدا اشارشىلىقتى ۋكراينا سەكىلدى گەنوتسيد دەپ تانۋ تۋرالى باستاما ءجيى كوتەرىلەدى. ءبىز وتكەن عاسىرداعى ناۋبەتتى الەمدىك دەڭگەيدە قاشان مويىنداتامىز؟
– بۇل ۇكىمەتتىڭ ساياسي ەرىك-جىگەرىنە تىكەلەي بايلانىستى دۇنيە. ال عىلىمي تۇرعىدان ءبىز مۇنى الدەقاشان زەرتتەپ، كوپشىلىككە ۇسىندىق. بيلىكتىڭ ساياسي ەرىك جىگەرى مىقتى بولسا، ونى كوتەرۋگە ابدەن بولادى. قاجەتتى ماتەريالدار جەتكىلىكتى دەپ سانايمىن. حالىق اشارشىلىقتى گەنوتسيد رەتىندە مويىنداتۋدى بيلىكتەن تالاپ ەتە بەرۋى كەرەك. وكىنىشكە قاراي، اشارشىلىقتى مويىنداۋ بۇقارالىق سيپات العان جوق. سوندىقتان دا بۇل ماسەلەنى قاراپايىم حالىق تالاپ ەتۋى كەرەك. حالىقتىڭ تالابى اشارشىلىقتى جوعارى دەڭگەيدە مويىنداتۋ بولسا، ونى بيلىكتىڭ ەسىنە ءجيى سالىپ وتىرۋى قاجەت.
سەبەبى بۇل شىن مانىندە سۇمدىق قىلمىس بولدى. سوۆەت ۇكىمەتى بۇل قىلمىستىق ءىستى «كەرەمەت» جاپتى. 1936 جىلعى كونستيتۋتسيا بويىنشا، ءبىز روسسيانىڭ قۇرامىنداعى قازاق اۆتونوميالى رەسپۋبليكاسىنان وداقتاس رەسپۋبليكاعا اينالدىق. 1936 جىلعى قازاقستاننىڭ ەكونوميكالىق جاعدايى مەن قىرىلىپ قالعان حالقىن ەسەپتەگەن ۋاقىتتا وداقتاس مەملەكەت قۇرۋعا سايكەس كەلمەيتىن ەدىك. وداقتاس مەملەكەت بولۋعا ءبىز حالقىمىزدىڭ سانىنا بايلانىستى 1924 جىلى سايكەس كەلەتىنبىز. مەنىڭ ويىمشا، قىرىلعان حالىقتىڭ الاڭ كوڭىلىن باسۋ ءۇشىن وداقتاس رەسپۋبليكا دەگەن ستاتۋس بەرە سالعان سەكىلدى.
– اتىراۋلىق عالىم احمەت اققالي الماتىدا وتكەن جيىندا "رەسەيدىڭ وزىندە اشىلعان ارحيۆ بىزدە نەگە اشىلمايدى؟" دەپ ايتىپتى. راسىندا كورشى ەلدە قولجەتىمدى ماتەريال ءبىزدىڭ ەلىمىزدە نەگە جابىق بولىپ تۇر؟
– مەنىڭ ويىمشا، مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ كوميسسياسى ارقىلى مۇراعات قۇجاتتارى اشىلىپ جاتىر. بىراق بىزدە ءالى دە بولسا ەسكىشە جۇمىس ىستەيتىن ازاماتتار كوپ. بىراق قازىرگى تاڭدا تاريحي قۇجاتتاردى قۇپياسىزداندىرۋ جۇمىستارى ءجۇرىپ جاتىر. اشارشىلىقتان باستاپ 1930 جىلدارداعى كوتەرىلىس، 40 جىلدارداعى سوعىس جانە 1986 جىلعى كوتەرىلىس كەزىندەگى تاريحي قۇجاتتار اينالىمعا ەنۋى كەرەك.
– سۇحباتىڭىزعا راحمەت!
سەرىك جولداسباي
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
