ونىڭ قيسىق-قىڭىر پىكىرلەرىندە ادام ايتقىسىز تۇزۋلىك بار ەدى. بۇل وي-پىكىرلەر، ولاردى ەشكىمنىڭ بەت جۇزىنە قاراماي، ءتىرى جاننان تايسالماي، باتىل ايتاتىن ناعاشىباي اعامىز əسىرەدىنشىلدىك ءۇردىسى بەلەڭ العان ناداندىق ھəم قاراڭعىلىق تۇنەگى جايلاي باستاعان قازىرگى قازاق قوعامىنا كەرەك-اق ەدى.
ول وقىعان-توقىعانى مول، ۇلتتىق ساناعا كوتەرىلگەن كوزى اشىق تۇلعالارىمىزدىڭ بىرەگەيى ەدى.ول قازاقتى شەكسىز سۇيەتىن. ول قازاعىنىڭ ءدىني دوگمامەن، əسىرەدىنشىلدىك فاناتيزمىمەن ۋلانباعان ەركىن ويلى، ءبىلىمدى الدىڭعى قاتارلى ەل بولعانىن قالادى. وكىنىشتىسى، ونىڭ وتكىر ايتىلعان اساۋ پىكىرلەرىن كوپشىلىك قاۋىم بەيباستاقتىققا بالادى. ونى ءدىن دۇشپانى قىلدى. شىن مəنىندە ول ءدىننىڭ ەمەس، قاراڭعىلىق پەن ناداندىقتىڭ جاۋى ەدى.
ول ءوز قازاعىمەن قوسا گيتلەردى دە شەكسىز ءسۇيدى. اقكويلەك قازاقتىڭ گيتلەرگە دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىن ءبəرىمىز əپەندىلىككە جورىعانىمىزبەن مۇنىڭ استارىندا ناعاشىبايدىڭ وزىنە عانا ايان، ءوزى عانا كوزى جەتكەن سىرلار جاتقان ەدى.
ول ءبىزدىڭ جەكە باتىرىمىز ەدى. قازىر الاشتىڭ دۇشپانى وزىنەن تۋعان پەرزەنتتەرى بولعان كەر زامان عوي. بىرەۋى ءدىن اتىن جامىلادى، بىرەۋى جاتتىڭ سويىلىن سوعادى، ەندى بىرەۋى مەملەكەت قازىناسىن تونايدى، تاعى بىرەۋلەرى جەر ساتۋمەن اينالىسادى دەگەندەي... Əسىرەسە، əسىرەدىنشىل، راديكال، ءدىني فاناتيكتەر قازاق قوعامىنىڭ ايىقپاس دەرتىنە، سورىنا اينالعالى قاشان. ناعاشىباي وسىلارعا قارسى جالعىز ءوزى مايدان اشتى. ولار كۇپىنىڭ بيتىندەي كوپ ەدى. ءبəرى جابىلىپ ناعاشىبايدى اراداي تالادى. بىراق ناعاشىباي ەش قىڭبادى. نادان ادامنىڭ وزدەرى دە، سوزدەرى دورەكى، اۋىزدارى اسا بىلعانىش كەلەدى عوي، ولار فب بەتىندە ناعاشىبايعا ايتپاعاندى ايتىپ، قارعىستىڭ نەبىر اتاسىن قارشا جاۋدىرىپ جاتاتىن. مەنى ناعاشىبايدىڭ وسىنشاما داتتاۋلارعا اسقان سابىرلىلىقپەن توزەتىنى، بايىپپەن جاۋاپ قايىرىپ جاتاتىنى قايران قالدىراتىن. ول اسقان سابىر يەسى ەدى. بۇل جونىنەن ول بەيپىل اۋىز مۇسىلمانسىماقتارعا ۇلگى ونەگە ەدى.
وسىلايشا ول مىڭمەن جالعىز الىستى. ول قوعامنىڭ كوبىمىز اينالىپ وتەتىن، əشكەرلەۋگە تəۋەكەل ەتە بەرمەيتىن تۇيتكىلدى ماسەلەلەرىن باتىل قوزعادى. بەينەلەپ ايتقاندا ول قۇدايدان باستاپ، قوناەۆقا دەيىنگى "اۆتوريتەتتەردىڭ" تۇگىن قالدىرمادى. ءسويتىپ ول كوزسىز تابىنۋشىلىق جەتەگىندە ساناسى تۇماندانىپ جۇرگەندەردىڭ، əسىرەسە، رۋشىلدىق اۋىلىندا قالىپ قويعان اۋدانسىزداردىڭ ساناسىنا سəۋلە تۇسىرۋگە تىرىستى. ول اڭقاۋ قازاعىن كوزسىز كوبەلەك ءتəرىزدى كورىنگەن نارسەگە تابىنا بەرۋدەن ساق بولۋعا شاقىردى. ونىڭ اششى ايتقان بۇل پىكىرلەرىنە سانالارى جات اعىمدارمەن ۋلانعان زومبيلەر ورە تۇرەگەلىپ جاپپاي قارسى شىققانىمەن، سوڭعى كەزدەرى ناعاشىباي يدەيالارىن قولداۋشىلار دا از بولماي قالعان جوق. Əسىرەسە جاس بۋىننىڭ اراسىنان ناعاشىبايدىڭ پىكىرلەس سەرىكتەرى كوپتەپ شىعا باستاپ ەدى. وسىلايشا ول ءبىر ءوزى ءبىر قوعامدىق ينستيتۋتتىڭ جۇمىسىن اتقاردى دەسە دە بولادى.
وكىنىشتىسى ناعاشىبايدىڭ بۇل پىكىرلەرى مەملەكەت جəنە قوعام قايراتكەرلەرى، اكادەميكتەر، دوكتورلار، دەپۋتاتتار، ساياساتكەرلەر، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتتارى، اقىن، جازۋشىلاردىڭ اۋزىمەن ايتىلۋعا ءتيىس ەدى. امال نەشىك، قازاق قوعامى وزىنە كەرەكتى اسا قاجەت باعالى پىكىرلەرلەردى، ەركىن ويلاردى جۇمىسسىز ناعاشىبايدىڭ اۋزىنان ەستىدى. ەستۋىمىزشە ناعاشىباي ەسمىرزا كوپتەن بەرى جۇمىسسىز ەكەن. ەگەر وركەنيەتتى قوعامدا عۇمىر كەشسە، ناعاشىباي كەم دەگەندە ءبىر ساياسي پارتيانىڭ يدەولوگى نەمەسە ءبىر جوو ورنىندا قوعامتانۋ عىلىمىنان ءدارىس وقىر ەدى. امال نەشىك، تەرەڭ ءبىلىم، كوشەلى وي يەسى، اقيقات جارشىسىنىڭ "جۇمىس ورنى" ونىڭ فب پاراقشاسى عانا بولدى. ول قازاق قوعامىنا سول فب پاراقشاسىنىڭ تىلدەي تەرەزەسىنەن ءۇن قاتتى. شىنى كەرەك، ونىڭ قياڭقى، قىرشاڭقى ويلارى كوپكە جەتتى، وياتتى، تىكسىندىردى، قىنجىلتتى، وشپەندىلىك تۋدىردى... Əسىرەسە ول قۇدايدىڭ "ادۆوكاتتارىنا" كەلگەندە ىمىراسىز-اق بولدى. ول ءوز وپپونەنتتەرىن 18 مىڭ عالامنىڭ يەسى قۇدايدىڭ "جىرتىسىن جىرتقانشا" قازاعىنىڭ جوعىن جوقتاۋعا، جانى قاناۋعا، ءتəنى تالاۋعا تۇسكەن، وراسان زور ماتەريالدىق بايلىعى جەمقور، ساتقىن شەنەۋنىكتەرى ارقىلى əلەمدىك وليگارحتاردىڭ تالان-تاراجىنا ۇشىراپ، شەكارانىڭ ارجاعىنا سۇراۋسىز كەتىپ جاتقان جەر بەتىندەگى ەڭ قورعانسىز، ەڭ مومىن ۇلتتىڭ مۇددەسىن قورعاۋعا شاقىردى.
ايتىڭىزدارشى اعايىن، تۋماعان، تۋىلماعان، مەكەنسىز، ەشتەڭەگە مۇقتاج ەمەس، اسا مەيىرىمدى، جارىلقاۋشى قۇدايدى - ءوزى جاراتقان دəرمەنسىز ء(دىنشىل قازاق) ءبىر پەندەنىڭ ءوزى سياقتى دəرمەنسىز (ناماز وقىمايتىن قازاق) پەندەسىنەن قىزعىشتاي قورىعانى قانداي، كەرىسىنشە سول ءدىنشىل قازاق پەن اتەيست قازاق ەكەۋىنىڭ تىزە قوسىپ يت تە قۇس تا باسىنىپ، əلەمدەگى ەڭ ءبىر قورعانسىز، قور ۇلتقا اينالىپ كەلە جاتقان قازاق ۇلتىنىڭ مۇدەسىن بىرىگىپ قورعاعانى قانداي؟ ەكەۋىنىڭ قايسى قايىرلى، قايسى باياندى؟ قايسى اقىلعا سيادى؟
اقيقاتىندا قۇداي وزىنە ادامزات ءنəسىلىنىڭ ونىڭ ىشىندە قازاق بالاسىنىڭ اراشا تۇسۋىنە مۇقتاج ەمەس. كوكتەن تۇسكەن دەيتىن ءتورت كىتاپتىڭ ءبىرى قۇراندا ايتىلعانداي ادامزات بار بولعانى قۇدايدىڭ قۇلاق كەستى قۇلى عانا. بəلكىم قۇرانداعى ەڭ ءبىر ابسۋرد وسى شىعار؟ نەگە قۇداي ءوزى جاراتقان پەرزەنتتەرىن قۇل قىلۋعا مۇددەلى؟ ال قۇلدا قۇقىق، ەرىك، ەركىندىك بولمايدى عوي!
راسىندا دا ات توبەلىندەي بيلىكتەن ءوزىنىڭ كونستيتۋتسيالىق قۇقىن تالاپ ەتە الماي وتىرعان، ءəلى ۇلت دەڭگەيىنە تولىق كوتەرىلىپ بولماعان، قايتا رۋشىلدىق اۋىلىنا، فەوداليزم جۇرتىنا قايىرا دەدەكتەپ بارا جاتقان دəرمەنسىز قازاق قايتىپ، نە بەتىمەن قۇدايدىڭ "ادۆوكاتى" بولماق؟ كەرىسىنشە قازاق قۇدايدىڭ نازارىنا زəرۋ، قامقورلىعىنا مۇقتاج. ەگەر قازاق قۇدايدىڭ نازارى تۇسكەن قالاۋلى ۇلت بولسا 32-ءنىڭ اشارشىلىعىندا نەگە شىبىنداي قىرىلىپ قالدى. نەگە 37-ءنىڭ قۋعىن-سۇرگىنىندە ۇلت كوسەمدەرى مەن زيالىلارى جاپپاي اتىلىپ كەتتى. مىنە، ناعاشىباي وسى ۇلى ساۋالدارعا جاۋاپ ىزدەدى. ناعاشىبايدىڭ بار "كىنəسى": دىننەن ۇلتتى، قۇدايدان حالىقتى جوعارى قويعاندىعىندا ەدى. تەگىندە حالىق قۇدايدىڭ ءبىر اتى ەمەس پە ەدى؟ قۇراندا ءبىز سەندەردى ءبىر-بىرلەرىڭنەن اجىراتۋ ءۇشىن ۇلتتار مەن ۇلىستارعا بولدىك دەۋشى ەدى عوي. ءƏسىلى وزىق ۇلتتار مەن وركەنيەتتى ەلدەردىڭ قۇدايى مەن ءدىنى سول مەملەكەت پەن حالقىنىڭ يگىلىگىنە قىزمەت ەتەدى، ال ءبىزدىڭ ءدىنشىل قاۋىمنىڭ ەركىنە سالساڭ، بايعۇس قازاق قۇداي مەن بيلىككە قۇل بولعاننىڭ ۇستىنە قۇل بولا تۇسسە ەكەن دەپ تىلەيدى. مىسىقتىلەۋ əسىرەدىنشىلدەردىڭ قۇداي مەن بيلىككە قۇل بولعان بايعۇس قازاقتىڭ شىن مəنىندە ءوز بيلىگى مەن وزىق ۇلتتاردىڭ، شەتەلدىك الپاۋىت كومپانيالاردىڭ قۇلاق كەستى قۇلىنا اينالىپ بارا جاتقانىندا شارۋاسى جوق. وتارشىلدىق قامىتىنان جاڭا بوساعان، قۇلدىق سانادان ارىلماعان حالىقتىڭ əسىرەقۇدايشىل بولعانى ءوزىنىڭ سورى ەكەن عوي.
ناعاشىباي ەسمىرزا شىندىق ءۇشىن ءولدى، بəلكىم ءولتىرىلدى... راسىندا ءبىز شىندىق بار بولسا ەلەمەي قويىپ ولتىرەتىن، شىندىق جوق بولسا شىرقىراپ ىزدەي باستايتىن قىزىق جۇرتپىز. ناعاشىباي شىندىعىن جوعالتىپ العان جۇرتتىڭ اقيقاتىن قايتارماققا تالاپتانىپ، تىنباي سويلەۋمەن ءجۇردى، ال ءبىز ونى اياۋسىز كۇستانالاۋمەن بولدىق. ول كەنەت ارامىزدان كەتىپ ەدى، ءبəرىمىز بىردەن شۋلاپ ىزدەي باستادىق.
ءبىز شىندىقتى ءوز اۋزىمىزبەن ايتۋعا ءدəتىمىز جەتپەگەندىكتەن، باسقالاردىڭ اۋزىمەن ايتقىزىپ قىزىعىنا قاراپ وتىرعاندى جاقسى كورەتىن ەلمىز. ءبىز ناعاشىبايدى جەك كورىپ وتىرىپ، وعان شىندىقتى ايتقىزىپ الۋعا ارلانبايتىنبىز. ەندى شىندىقتى كىمگە ايتقىزار ەكەنبىز؟ بارلىقتارىڭىزدىڭ كوكەيلەرىڭىزدە وسى ساۋال تۇرعان دا شىعار، بəلكىم؟
مەن ناعاشىبايدى العاشقى جəنە اقىرعى رەت Əۋەزوۆ تەاترىندا كوردىم. قويىلىم بىتكەننەن كەيىن كورەرمەن قاۋىم əدەتتەگىدەي كيىم ىلگىشكە لاپ قويامىز عوي. قاراسام وڭ جاعىمدا ناعاشىباي اعامىز سىرت كيىمىن الىپ جاتىر! فب دا بايقالمايدى عوي، ومىردە قاعىلەز، جۇدەۋ ءوڭدى كىسى ەكەن. ءسىرə، قويىلىم əسەرىنەن ارىلا الماسا كەرەك، ميىعىنا كۇلكى ءۇيىرىلىپ الىپتى. ءوز ويىمەن ءوزى əۋرە ەكەندىگى، جان-جاعىن باعامداۋعا شاماسى جوقتىعى بەيمəلىم الىسقا تىگىپ العان كوزدەرىنەن بايقالادى جəنە ول زيالىلىق ۇشقىنىن شاشقان مەيرىمدى، ويلى كوزدەر وزىنە ريزا كەيىپپەن كۇلىمسىرەپ العان... ءبىر سəت سىرت كيىمدى الا بەرىپ، وڭ جاعىما قايتا قاراسام، جاڭا عانا قاسىمدا تۇرعان ناعاشىباي بەينە ءبىر عايىپقا اينالىپ كەتكەندەي جوق بولىپتى! سودان كەيىن ناعاشىبايدى كورگەن ەمەسپىن. فب-دا ىشىندە دە جاۋاپتاسىپ ۇلگەرمەگەن ەكەنبىز. "شۇبات پاتيىنە" دە بارۋ ويعا كەلمەپتى. سىيلاس، پىكىرلەس ءبىر جۋرناليست كىسى شۇباتقا شاقىرعاندا قولىم تيمەپ ەدى. ەندى مىنە، سول اقيقاتشىل ەستى ادام، قازاقتا ەشكىم تəۋەكەل ەتپەگەن وي-پىكىرلەردى ايتقان جايساڭ ەر دۇنيەدەن بەيمەزگىل ءوتىپ كەتىپتى.
"ەستى كورسەڭ، كەم كورمە" دەيدى اباي. ءبىز ەستى كورسەك كەم كورەمىز، قور تۇتامىز، ول ازداي جابىلىپ جۇندەي تۇتەمىز. بىراق مۇنىڭ ۇلتتىق سورىمىزعا اينالىپ كەلە جاتقانى ويىمىزعا كىرىپ تە شىقپايدى. وعان ناعاشىبايدى يت قىلعانىمىز كۋə. ءƏلى قانشاما ەستىلەرىمىز قوعام تاراپىنان "يت بولۋعا" كەزەكتەرىن كۇتىپ تۇر ەكەن. ايتپاقشى، كەشەلى بەرى əلەۋمەتتىك جەلىلەردە ناعاشىبايدىڭ قازاسىنا قۋانىپ جاتقانداردى، كۇلىپ جاتقانداردى، ءتىپتى تابالاپ جاتقانداردى بايقاپ قالدىم. ناعاشىباي ءوزى شەكسىز سۇيگەن قازاعىنىڭ مۇددەسىن قورعايمىن دەپ بارىپ، ەر ولىمىمەن ءولدى. ەر ولىمىنە قۋانبا قازاق! بۇگىن قۋانساڭ، ەرتەڭ، قۇداي ونىڭ بەتىن ءəرى قىلسىن، əسىرەدىنشىلدەردىڭ قولىنا اياق استىنان قارۋ تيەر بولسا - جىلايتىن بولاسىڭ. كۇلمە، جۇرتىم، ەرتەڭ جەرىڭ مەن قازىناڭ əپ-سəتتە ساتىلىپ كەتىپ، كۇلكىڭ تيىلماي قالىپ جۇرمەسىن. سوسىن مارقۇمدى داتتاپ جاتقان əسىرەدىنشىلدەر، سىزدەرگە ايتارىم، ەردەن يمان كەتپەيدى. ناعاشىباي توزاققا كەتتى دەپ بورىكتەرىڭىزدى اسپانعا اتقاندارىڭىز ارتىق. قۇداي ۇلتىن ۇلىقتاعان، حالقىن سۇيگەن ەردى توزاققا ەشقاشان جىبەرمەيدى. ويتكەنى حالىق قۇدايدىڭ ءوز اتى!
باقۇل بول، ناعاشىباي اعا! قوش، رومانتيك سوتسياليست! قوش، ۇلتشىل ەر! ءتəڭىرى الدىڭنان جارىلقاسىن!
ەرلان تولەۋتاي
