بۇگىنگى كۇننىڭ باستى تاقىرىبىنا اينالىپ وتىرعان اەس قۇرىلىسىنىڭ جوباسى قوعامدا قىزۋ تالقىلانىپ، حالىق نازارىنا ىلىككەنىنە دە ءبىرشاما ۋاقىتتىڭ ءجۇزى بولدى. العاشقى كەزدەگىدەي ەمەس، قازىر قارسىلىق تانىتۋشىلار قاراسى ازايىپ، قولداۋشىلار قاتارى كوبەە باستادى. ۇكىمەت تاراپىنان ەلىمىزدە اتوم ەنەرگەتيكاسىن دامىتۋدىڭ قاجەتتى جاعدايلارى قاراستىرىلىپ جاتىر. ال سالا ماماندارى تۇتىناتىن ەنەرگيا كوزدەرىن سارقىپ الماس ءۇشىن ءداستۇرلى ەنەرگيا كوزدەرىمەن قوسا اتوم ەنەرگياسىن قوسا-قابات دامىتۋىمىز كەرەك دەگەن پىكىردە. وسى ماسەلەلەر جايىندا اتوم ەنەرگەتيكاسى سالاسىنىڭ مامانى، عالىم، فيزيكا- ماتەماتيكا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، پروفەسسور ءادىلحان شوقانوۆپەن بولعان اڭگىمە بارىسىندا باياندالعان بولاتىن.
– ءادىلحان قاسىمبەكۇلى وتاندىق اتوم ەنەرگەتيكاسىنىڭ الەۋەتى تۇرعىسىندا پىكىرىڭىزدى بىلسەك؟
– ەلىمىزدە اتوم ەنەرگەتيكاسىن دامىتۋ توڭىرەگىندەگى اڭگىمە، قوعام اراسىندا قىزۋ تالقىعا تۇسكەنىنە دە ءبىراز ۋاقىتتىڭ ءجۇزى بولدى. كەزىندە اقتاۋ قالاسىنداعى 350 بن اەس-ى جۇمىس ىستەگەن بولاتىن. جالپى، وتىز جىلداي وسى سالا جايىندا ءسوز قوزعالىپ ءجۇر. ءۇش رەت ۇكىمەت قاۋلى دا قابىلدادى. 1996 جىلى اقتاۋدا اتالعان سالاعا بايلانىستى كەڭ كولەمدە حالىقارالىق كونفەرەنتسيا ءوتىپ، سول كەزدەگى ەنەرگەتيكا ءمينيسترى ۆ.س. شكولنيك «جاقىن ارادا اتوم ەلەكتر ستانساسى سالىنادى» دەگەن شەشىم قابىلداعانى بار. ونىڭ قۇرىلىسىن جۇرگىزۋگە جەرگىلىكتى حالىقتىڭ رۇقساتى مەن قولداۋى كەرەكتىگىن ايتقان. كوپ ۇزاماي اتوم ەنەرگياسى جونىندەگى حالىقارالىق اگەنتتىك وكىلدەرىنىڭ قاتىسۋىمەن وزگە دە كەزدەسۋلەر ءوتىپ، تالقىلاي كەلە، اتالعان سالا بويىنشا ماماندار دايىنداۋعا ءتيىسپىز دەگەن ماقسات قويىلدى. مەن ول كەزدە الماتى ەنەرگەتيكالىق ينستيتۋتىندا دەكان ەدىم. ماسكەۋدىڭ ەنەرگەتيكالىق ينستيتۋتىندا تاعىلىمدامادان ءوتىپ، وقۋ بارىسىنا كەرەك بارلىق قۇجاتتارىن الىپ، ءوزىمىزدىڭ وقۋ ۇدەرىسىمىزگە قولداندىق. سونىمەن الماتى ەنەرگەتيكالىق ينستيتۋتىنا وسى ماماندىقتى اشقان بولاتىنبىز. ىلە-شالا اتالعان ماسەلەگە بايلانىستى ءبىزدىڭ قۇجاتتارىمىزدى، وقۋ جوسپارىن، باسقا دا وقۋ ماتەريالدارى مەن مامان پاسپورتتارىنىڭ ستاندارتتارىن تۇگەل قولدانا وتىرىپ، ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ مەن شاكارىم اتىنداعى سەمەي مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىندە جانە باسقا دا وقۋ ورىندارىندا «يادرولىق ەنەرگەتيكالىق قوندىرعىلار» دەپ اتالاتىن التى جىلدىق جاڭا ماماندىق اشىلدى. اتالعان جوعارى ءبىلىم وردالارىندا ون جىل ۋاقىت ىشىندە جۇزگە جۋىق مامان دايارلاندى. وندا سەمەيدەگى ۇلتتىق يادرولىق فيزيكا ورتالىعىنىڭ جانە الماتىداعى يادرولىق فيزيكا ينستيتۋتىنىڭ عىلىم دوكتورلارى، پروفەسسورلار، عىلىم كانديداتتارى مەن اعا عىلىمي قىزمەتكەرلەرى ءدارىس وقىدى. كەيىن اەس سالۋ شەشىمى ۇزاققا سوزىلعاندىقتان، بۇل ماماندىق جابىلىپ قالدى. وسى ماماندىق بويىنشا ءبىلىم العانداردىڭ كوپشىلىگى يادرولىق فيزيكا ينستيتۋتىندا، ۇلتتىق يادرولىق ورتالىعىنداعى اتوم رەاكتورلارىندا، باسقا دا ءوندىرىس سالالارىندا ەڭبەك ەتەدى. دەسە دە، 2012-2014 جىلدار ارالىعىندا اەس جوباسىن سالۋ ماسەلەسىنىڭ ەكىنشى كەزەڭى كوتەرىلدى. قاۋلى قابىلدانىپ، اتوم ەلەكتر ستانساسىن دامىتۋ ءىسى تاعى دا قولعا الىندى. بىراق ول كەزدە دە اياقسىز قالدى. قازىر اەس تاقىرىبى قوعامنىڭ كۇن تارتىبىندە تۇر. بۇل – وتىز جىلدا كوتەرىلىپ وتىرعان ءۇشىنشى كەزەڭ.
– سوندا وسى وتىز جىلدىڭ ىشىندە بۇل ماسەلەگە ءۇشىنشى رەت قايتا ورالىپ وتىرمىز با؟
– ءيا، وسى سۇراقتىڭ ءۇشىنشى كەزەڭى دەسەك بولادى. ق.ساتپاەۆ اتىنداعى قازاق ۇلتتىق تەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەتى مەن الماتى ەنەرگەتيكالىق ينستيتۋتىندا قىزمەت ەتىپ جۇرگەنىمدە «اتوم ەلەكتر ستانسانىڭ نەگىزدەرى» دەگەن ءپان بولدى. بۇل پاندە اەس-ءتىڭ پايداسىن، ونىڭ قاجەتتىلىكتەرىن جانە قازىرگى تاڭدا نەلىكتەن اەس كەرەك ەكەندىگىن ءبىز تۇسىندىرەتىنبىز. اتالعان ءپان قازىر اباي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ماتەماتيكا، فيزيكا، ينفورماتيكا فاكۋلتەتىندەگى ماگيسترانتتارعا «فيزيكا» ماماندىعىندا جۇرگىزىلەدى. بۇل جوو-دا ماگيسترانتتار ەلىمىزدىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن كەلىپ ءبىلىم الىپ جاتىر. ولاردىڭ قازىرگى ءبىلىمى وسى سالادا وتە جەتىك دەپ ويلايمىن. اەس ماسەلەسى تۋرالى حالىق اراسىندا ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارى جوعارى دەڭگەيدە جۇرگىزىلىپ وتىرعانى – وسى پەداگوگ مامانداردىڭ ەڭبەكتەرى. بۇگىنگى كۇنى اەس-ءتى قولدايتىن حالىق سانى ارتىپ كەلەدى.
اتالعان سالانى دامىتۋ قاجەتتىلىگىنىڭ تاعى ءبىر سەبەبى – بىزدە ۋران قورى جەتكىلىكتى. ۋراننىڭ ءوندىرىسى بويىنشا ەلىمىز دۇنيە جۇزىندە ءبىرىنشى ورىندا، ال قورى تۇرعىسىندا ەكىنشى ورىندا. ەگەر 1996 جىلى 15-20 ورىندا بولساق، ۋران ءوندىرۋدە جاڭا تەحنولوگيانى مەڭگەرىپ، وسى جاعدايدى جوعارى دارەجەگە قويۋعا مۇمكىندىك تۋدى. قازىر دۇنيە جۇزىندە وندىرىلەتىن ۋراننىڭ 40%-دان استامى بىزدەن شىعادى. باستاپقى كەزدە يادرولىق رەاكتورلاردا پايدالاناتىن جانە جىلۋ بولىنەتىن تابلەتكالاردى ءوزىمىز وندىرمەدىك. كورشى ەلدەن وڭدەپ، قايتادان العىزۋ كەرەك بولدى. بۇگىندە تابلەتكالاردى ءوزىمىز شىعاراتىن، ءوزىمىز وندىرەتىن، قۇرىلىسىن وزىمىزدە جاساپ، پايدالانۋعا بەرەتىندەي مۇمكىندىك تۋعان. ەگەر اتوم ەنەرگەتيكاسىن دامىتۋدىڭ الدىڭعى كەزەڭدەرىندە وسى جاعدايلار بولماعان بولسا، قازىرگى ءۇشىنشى كەزەڭدە اەس سالۋعا قاجەتتى بارلىق جاعداي قالىپتاستى. دۇنيە جۇزىندەگى اەس-تەرى بار 32 مەملەكەتتىڭ جەرىندە 400-دەن استام اتوم ەلەكترلىك بلوك بار. وسىنىڭ بارلىعىن ەسكەرە وتىرىپ نەگە ءبىز اەس-ءتى قولدامايمىز؟ كەلەشەكتە ەنەرگەتيكالىق تاپشىلىققا جول بەرمەۋ ءۇشىن اەس قۇرىلىسىن ەرتەرەك باستاساق، ونى سالۋعا كەم دەگەندە 5 جىلدان 8 جىلعا دەيىن ۋاقىت كەتەدى.
– ياعني بولاشاقتا ەنەرگەتيكالىق تاپشىلىقتى سەزبەس ءۇشىن اەس قۇرىلىس جوباسىن ەرتەرەك باستاۋ كەرەك دەگەنىڭىز بە؟
– كومىردىڭ قورى 300-350 جىلعا، ال مۇناي مەن گازدىڭ قورى 50-60 جىلعا دەيىن جەتەدى دەپ جاتىرمىز. ال جىلدان-جىلعا بۇل ونىمدەردى ءوندىرۋ كوبەيىپ كەلەدى. سول سەبەپتەن ولاردىڭ باعاسى دا قىمباتتاپ، وندىرەتىن قورى دا ازايا بەرەدى. سوندىقتان بولار باسقا ءتيىمدى ەنەرگيا كوزدەرىن دۇنيە جۇزىندە ىزدەپ جاتىر. جىلۋ ەنەرگەتيكاسىنىڭ شامامەن 70%-ى كومىردەن، ونىڭ ىشىندە 20%-ى مۇناي مەن گازدان، ال 10%-ى بالامالى ەنەرگەتيكادان، 20%-ى اەس-تەن شىعارىلادى. سونىمەن قاتار مۇناي مەن گازدىڭ قورى 50-60 جىل بولاتىنىن ەسكەرسەك، وسى سالادا اەس-ءتىڭ الاتىن ورنى بەلگىلى. جىلۋ ەنەرگەتيكا كوزدەرىنىڭ بارلىعى كومىر قىشقىل گازى مولشەرىن ارتتىرىپ، قورشاۋ (پارنيكتىك) تيىمدىلىگىن تۋعىزىپ، كليماتتى وزگەرتەدى. 2021 جىلى قابىلدانعان پاريج كەلىسىمىنە بايلانىستى كومىرتەگى ونىمدەرىنە سالىق ەنگىزىپ وتىر. 2035 جىلعا دەيىن كومىرتەگىن قولداناتىن جىلۋ ەلەكتر ستانتسياسى جۇمىسىن تولىعىمەن توقتاتۋ جولىن قاراستىرۋدا. وسىلاي الەمدىك دەڭگەيدە كليماتتىڭ وزگەرۋىنە شەكتەۋ قويىلىپ، نەشە ءتۇرلى تابيعي جانە اسا قاۋىپتى قۇبىلىستاردى الدىن الۋ ءۇشىن جان-جاقتى ءماسەلەلەر قارالىپ جاتىر. اتالعان جايتتاردى ەسكەرسەك، ءداستۇرلى جەس پايداسىنان زيانى كوپ سياقتى. ەنەرگيا كوزدەرىنىڭ تاپشىلىعىن اۋىستىراتىن تەك قانا تازا، كومىر قىشقىلىن شىعارمايتىن، ەكولوگياعا كەرى اسەرىن تيگىزبەيتىن وسى اەس بەيبىت اتوم ەنەرگەتيكاسىن دامىتۋ قاجەت دەگەن تۇجىرىمعا كەلۋگە ءتيىسپىز. ەشقانداي يادرولىق جانە اتومدىق فيزيكاسى دامىماعان، ءتىپتى عىلىمدارى شامالى مەملەكەتتەر دە سوڭعى كەزدە اەس-ءتى كوبىرەك سالىپ، وزدەرىنە پايدالانىپ وتىر.
قازىردىڭ وزىندە ەلىمىزدەگى ەلەكتر ەنەرگيا تاپشىلىعىنىڭ سەزىلىپ تۇرعان جايى بار. ال 2029 جىلى 5,5 ملرد كۆت ساعات بولادى دەپ جوسپارلانۋدا. جىلدار وتكەن سايىن ەلەكتر ەنەرگياسىنا تاپشىلىق ءار ەلدە بولادى. سوندىقتان كوپشىلىك دامىپ كەلە جاتقان مەملەكەتتەر اەس سالۋدى قولعا الىپ جاتىر.
وڭتۇستىك افريكا، وڭتۇستىك امەريكا، ازيا ەلدەرىنەن باسقا دا مەملەكەتتەردە بۇگىننىڭ وزىندە 50-دەن استام اەس سالىنۋدا. دۇنيە جۇزىندە باسقا ەنەرگيا كوزدەرىمەن سالىستىرعاندا اتوم ەنەرگەتيكاسىن ەڭ كوپ وندىرەتىن مەملەكەت – فرانتسيا (80%). پاريجگە بارساڭىز ءتۇتىن شىعىپ جاتقان ءبىر مۇرجا كورمەيسىز. قانداي تاماشا! ءبىزدىڭ الماتىعا كەلىپ قاراساڭىز، قارا تۇمان، ءتۇتىن كوكتى الىپ، جەس-تەر قالاعا ەكولوگيالىق جاعىنان كەرى اسەرىن تيگىزۋدە. سوندىقتان الەم بويىنشا اتقارىلىپ جاتقان ءىرى شارالاردى ەسكەرسەك، اەس-ءتىڭ بىزگە قاجەتتىلىگى بار دەپ ويلايمىن.
– اتوم ەنەرگەتيكاسىنىڭ ءوندىرىس ءۇشىن ماڭىزى قانداي؟
– ەكونوميكالىق جاعىنان كەلگەندە، ءوندىرىستى دامىتۋ جانە ونى تىزگىندەپ وتىرۋ ءۇشىن بىزگە ەنەرگەتيكالىق مۇقتاجدىق بولسا، سونىڭ بارلىعىن جاباتىن اتوم ەنەرگەتيكاسى. اتوم ەنەرگەتيكاسى باسقا جىلۋ ەلەكتر ستانساسىنا قاراعاندا ادامعا قولايلى، تازا جانە پايداسى جەتەرلىك. بارلىق وركەنيەتتى دامىعان مەملەكەتتەر ەرتەڭگى كۇنىن ويلاپ اتوم ەنەرگەتيكاسىن دامىتۋ سالاسىنا ايرىقشا كوڭىل ءبولىپ جاتىر. ءبىز دە وسى ماسەلەگە نازار اۋدارىپ، حالىق اراسىندا تۇسىندىرمە جۇمىستارىن جۇرگىزىپ، بۇگىنگى مۇمكىندىگىمىزدى پايدالانىپ، ەرتەڭگى كۇنىمىزدى ويلاپ، ءوندىرىستى ءارى قاراي وسى قالپىندا ۇستاپ تۇرۋ، ونى دامىتۋ ءۇشىن ەنەرگيا كوزى – اتوم ەنەرگەتيكاسىن قولدانۋ دۇرىس شەشىم. اەس – الدىمەن حالىققا جۇمىس بەرەدى، ينفراقۇرىلىمدى دامىتادى. اەس وتە كۇردەلى تەحنولوگيالىق قوندىرعى بولعاندىقتان، قاۋىپسىزدىك ماسەلەسىن ساقتاۋ ءبىرىنشى ورىندا بولۋى كەرەك. اەس-ءتىڭ سۋعا زيانى بولا ما، ونى ەكولوگتار ناقتى زەرتتەپ كورۋگە ءتيىس. اەس-ءتىڭ ءبىرىنشى جانە ەكىنشى تۇيىق كونتۋرلارىندا، سودان كەيىن سۋىتقىش كوندەنساتورلار جۇيەسىنىڭ بارلىعىنا سۋ قولدانىلادى. سۋ شىعىنى شامامەن 1000 مۆت اەس ءۇشىن 50م3/س. بولادى. ول سۋدىڭ لاستانۋى، سودان كەيىن ونىڭ ەكولوگياعا، بالىققا، جاسىل جۇيەگە اسەرى بار دەسەك، ونى ءبىز ەكولوگتارمەن ءبىر مامىلەگە كەلىپ، تەرەڭىرەك قاراستىرۋىمىز قاجەت. اتالعان ماسەلەنى پارلامەنتتە دە تالقىلاسا دۇرىس بولار ەدى.
– اەس-تەگى شىعارىندىلار ماسەلەسى قالاي شەشىلمەك؟
– بۇل جەردە جىلۋ بولىنەتىن تابلەتكاداعى قالدىقتار تۋرالى ايتۋ كەرەك. قازىرگى ءۇشىنشى ساتىداعى رەاكتورلاردىڭ دامۋ جۇيەسىن كورسەڭىزدەر، تومەنگى فوندى ساۋلە شىعاراتىن قالدىقتاردى ۋتيليزاتسيا جاسايتىن قاۋىپسىز جاڭا تەحولوگيالارى دامۋ ۇستىندە. وسى سالا بىزدە دە دۇرىس جولعا قويىلعان.
– اەس قۇرىلىسىنىڭ جوباسى قولعا الىنسا، ۇلكەن ءبىر عىلىمي جاڭالىققا جول اشارى انىق ەمەس پە؟
– ەلىمىزدە اەس سالىنسا، عىلىمدا ۇلكەن ءبىر جاڭعىرۋ بولادى. بۇل باعىتتا ەلىمىزدە قازىردىڭ وزىندە ءبىراز ىستەر قولعا الىنعان. يادرولىق فيزيكا ينستيتۋتى مەن ۇلتتىق يادرولىق ورتالىعىندا دۇنيەجۇزىلىك جوعارى دەڭگەيدەگى ءبىراز عىلىمي ماقالالار بار. سوندىقتان عىلىمدا، ماتەريالتانۋ ماسەلەسى بويىنشا يادرولىق فيزيكا، يادرولىق تەحنولوگيا، يادرولىق مەديتسينا، ماشينا جاساۋ، گەولوگيا، تاۋ كەن، مۇناي جانە گاز سالاسىندا ۇلكەن ءبىر سەرپىلىس بولادى دەپ ويلايمىن. ءداستۇرلى ەنەرگەتيكا كوزدەرىنىڭ سارقىلاتىن مەرزىمى دە جەتەر، سوندىقتان اتوم ەنەرگيا كوزدەرىن دامىتۋدى بۇگىننەن باستاۋىمىز كەرەك.
اڭگىمەلەسكەن
گۇلميرا باعىتقىزى،
«Egemen Qazaqstan»
