Búgingi kúnniń basty taqyrybyna aınalyp otyrǵan AES qurylysynyń jobasy qoǵamda qyzý talqylanyp, halyq nazaryna ilikkenine de birshama ýaqyttyń júzi boldy. Alǵashqy kezdegideı emes, qazir qarsylyq tanytýshylar qarasy azaıyp, qoldaýshylar qatary kóbee bastady. Úkimet tarapynan elimizde atom energetıkasyn damytýdyń qajetti jaǵdaılary qarastyrylyp jatyr. Al sala mamandary tutynatyn energııa kózderin sarqyp almas úshin dástúrli energııa kózderimen qosa atom energııasyn qosa-qabat damytýymyz kerek degen pikirde. Osy máseleler jaıynda atom energetıkasy salasynyń mamany, ǵalym, fızıka- matematıka ǵylymdarynyń kandıdaty, professor Ádilhan Shoqanovpen bolǵan áńgime barysynda baıandalǵan bolatyn.
– Ádilhan Qasymbekuly otandyq atom energetıkasynyń áleýeti turǵysynda pikirińizdi bilsek?
– Elimizde atom energetıkasyn damytý tóńiregindegi áńgime, qoǵam arasynda qyzý talqyǵa túskenine de biraz ýaqyttyń júzi boldy. Kezinde Aqtaý qalasyndaǵy 350 BN AES-y jumys istegen bolatyn. Jalpy, otyz jyldaı osy sala jaıynda sóz qozǵalyp júr. Úsh ret Úkimet qaýly da qabyldady. 1996 jyly Aqtaýda atalǵan salaǵa baılanysty keń kólemde halyqaralyq konferenııa ótip, sol kezdegi Energetıka mınıstri V.S. Shkolnık «Jaqyn arada atom elektr stansasy salynady» degen sheshim qabyldaǵany bar. Onyń qurylysyn júrgizýge jergilikti halyqtyń ruqsaty men qoldaýy kerektigin aıtqan. Kóp uzamaı Atom energııasy jónindegi halyqaralyq agenttik ókilderiniń qatysýymen ózge de kezdesýler ótip, talqylaı kele, atalǵan sala boıynsha mamandar daıyndaýǵa tıispiz degen maqsat qoıyldy. Men ol kezde Almaty Energetıkalyq ınstıtýtynda dekan edim. Máskeýdiń Energetıkalyq ınstıtýtynda taǵylymdamadan ótip, oqý barysyna kerek barlyq qujattaryn alyp, ózimizdiń oqý úderisimizge qoldandyq. Sonymen Almaty Energetıkalyq ınstıtýtyna osy mamandyqty ashqan bolatynbyz. Ile-shala atalǵan máselege baılanysty bizdiń qujattarymyzdy, oqý josparyn, basqa da oqý materıaldary men maman pasporttarynyń standarttaryn túgel qoldana otyryp, ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ men Shákárim atyndaǵy Semeı memlekettik ýnıversıtetinde jáne basqa da oqý oryndarynda «Iadrolyq energetıkalyq qondyrǵylar» dep atalatyn alty jyldyq jańa mamandyq ashyldy. Atalǵan joǵary bilim ordalarynda on jyl ýaqyt ishinde júzge jýyq maman daıarlandy. Onda Semeıdegi Ulttyq ıadrolyq fızıka ortalyǵynyń jáne Almatydaǵy Iadrolyq fızıka ınstıtýtynyń ǵylym doktorlary, professorlar, ǵylym kandıdattary men aǵa ǵylymı qyzmetkerleri dáris oqydy. Keıin AES salý sheshimi uzaqqa sozylǵandyqtan, bul mamandyq jabylyp qaldy. Osy mamandyq boıynsha bilim alǵandardyń kópshiligi Iadrolyq fızıka ınstıtýtynda, Ulttyq ıadrolyq ortalyǵyndaǵy atom reaktorlarynda, basqa da óndiris salalarynda eńbek etedi. Dese de, 2012-2014 jyldar aralyǵynda AES jobasyn salý máselesiniń ekinshi kezeńi kóterildi. Qaýly qabyldanyp, atom elektr stansasyn damytý isi taǵy da qolǵa alyndy. Biraq ol kezde de aıaqsyz qaldy. Qazir AES taqyryby qoǵamnyń kún tártibinde tur. Bul – otyz jylda kóterilip otyrǵan úshinshi kezeń.
– Sonda osy otyz jyldyń ishinde bul máselege úshinshi ret qaıta oralyp otyrmyz ba?
– Iá, osy suraqtyń úshinshi kezeńi desek bolady. Q.Sátpaev atyndaǵy Qazaq ulttyq tehnıkalyq ýnıversıteti men Almaty Energetıkalyq ınstıtýtynda qyzmet etip júrgenimde «Atom elektr stansanyń negizderi» degen pán boldy. Bul pánde AES-tiń paıdasyn, onyń qajettilikterin jáne qazirgi tańda nelikten AES kerek ekendigin biz túsindiretinbiz. Atalǵan pán qazir Abaı atyndaǵy Qazaq ulttyq pedagogıkalyq ýnıversıtetiniń matematıka, fızıka, ınformatıka fakýltetindegi magıstranttarǵa «fızıka» mamandyǵynda júrgiziledi. Bul JOO-da magıstranttar elimizdiń túkpir-túkpirinen kelip bilim alyp jatyr. Olardyń qazirgi bilimi osy salada óte jetik dep oılaımyn. AES máselesi týraly halyq arasynda túsindirý jumystary joǵary deńgeıde júrgizilip otyrǵany – osy pedagog mamandardyń eńbekteri. Búgingi kúni AES-ti qoldaıtyn halyq sany artyp keledi.
Atalǵan salany damytý qajettiliginiń taǵy bir sebebi – bizde ýran qory jetkilikti. Ýrannyń óndirisi boıynsha elimiz dúnıe júzinde birinshi orynda, al qory turǵysynda ekinshi orynda. Eger 1996 jyly 15-20 orynda bolsaq, ýran óndirýde jańa tehnologııany meńgerip, osy jaǵdaıdy joǵary dárejege qoıýǵa múmkindik týdy. Qazir dúnıe júzinde óndiriletin ýrannyń 40%-dan astamy bizden shyǵady. Bastapqy kezde ıadrolyq reaktorlarda paıdalanatyn jáne jylý bólinetin tabletkalardy ózimiz óndirmedik. Kórshi elden óńdep, qaıtadan alǵyzý kerek boldy. Búginde tabletkalardy ózimiz shyǵaratyn, ózimiz óndiretin, qurylysyn ózimizde jasap, paıdalanýǵa beretindeı múmkindik týǵan. Eger atom energetıkasyn damytýdyń aldyńǵy kezeńderinde osy jaǵdaılar bolmaǵan bolsa, qazirgi úshinshi kezeńde AES salýǵa qajetti barlyq jaǵdaı qalyptasty. Dúnıe júzindegi AES-teri bar 32 memlekettiń jerinde 400-den astam atom elektrlik blok bar. Osynyń barlyǵyn eskere otyryp nege biz AES-ti qoldamaımyz? Keleshekte energetıkalyq tapshylyqqa jol bermeý úshin AES qurylysyn erterek bastasaq, ony salýǵa kem degende 5 jyldan 8 jylǵa deıin ýaqyt ketedi.
– Iaǵnı bolashaqta energetıkalyq tapshylyqty sezbes úshin AES qurylys jobasyn erterek bastaý kerek degenińiz be?
– Kómirdiń qory 300-350 jylǵa, al munaı men gazdyń qory 50-60 jylǵa deıin jetedi dep jatyrmyz. Al jyldan-jylǵa bul ónimderdi óndirý kóbeıip keledi. Sol sebepten olardyń baǵasy da qymbattap, óndiretin qory da azaıa beredi. Sondyqtan bolar basqa tıimdi energııa kózderin dúnıe júzinde izdep jatyr. Jylý energetıkasynyń shamamen 70%-y kómirden, onyń ishinde 20%-y munaı men gazdan, al 10%-y balamaly energetıkadan, 20%-y AES-ten shyǵarylady. Sonymen qatar munaı men gazdyń qory 50-60 jyl bolatynyn eskersek, osy salada AES-tiń alatyn orny belgili. Jylý energetıka kózderiniń barlyǵy kómir qyshqyl gazy mólsherin arttyryp, qorshaý (parnıktik) tıimdiligin týǵyzyp, klımatty ózgertedi. 2021 jyly qabyldanǵan Parıj kelisimine baılanysty kómirtegi ónimderine salyq engizip otyr. 2035 jylǵa deıin kómirtegin qoldanatyn jylý elektr stanııasy jumysyn tolyǵymen toqtatý jolyn qarastyrýda. Osylaı álemdik deńgeıde klımattyń ózgerýine shekteý qoıylyp, neshe túrli tabıǵı jáne asa qaýipti qubylystardy aldyn alý úshin jan-jaqty máseleler qaralyp jatyr. Atalǵan jaıttardy eskersek, dástúrli JES paıdasynan zııany kóp sııaqty. Energııa kózderiniń tapshylyǵyn aýystyratyn tek qana taza, kómir qyshqylyn shyǵarmaıtyn, ekologııaǵa keri áserin tıgizbeıtin osy AES beıbit atom energetıkasyn damytý qajet degen tujyrymǵa kelýge tıispiz. Eshqandaı ıadrolyq jáne atomdyq fızıkasy damymaǵan, tipti ǵylymdary shamaly memleketter de sońǵy kezde AES-ti kóbirek salyp, ózderine paıdalanyp otyr.
Qazirdiń ózinde elimizdegi elektr energııa tapshylyǵynyń sezilip turǵan jaıy bar. Al 2029 jyly 5,5 mlrd kVt saǵat bolady dep josparlanýda. Jyldar ótken saıyn elektr energııasyna tapshylyq ár elde bolady. Sondyqtan kópshilik damyp kele jatqan memleketter AES salýdy qolǵa alyp jatyr.
Ońtústik Afrıka, Ońtústik Amerıka, Azııa elderinen basqa da memleketterde búginniń ózinde 50-den astam AES salynýda. Dúnıe júzinde basqa energııa kózderimen salystyrǵanda atom energetıkasyn eń kóp óndiretin memleket – Franııa (80%). Parıjge barsańyz tútin shyǵyp jatqan bir murja kórmeısiz. Qandaı tamasha! Bizdiń Almatyǵa kelip qarasańyz, qara tuman, tútin kókti alyp, JES-ter qalaǵa ekologııalyq jaǵynan keri áserin tıgizýde. Sondyqtan álem boıynsha atqarylyp jatqan iri sharalardy eskersek, AES-tiń bizge qajettiligi bar dep oılaımyn.
– Atom energetıkasynyń óndiris úshin mańyzy qandaı?
– Ekonomıkalyq jaǵynan kelgende, óndiristi damytý jáne ony tizgindep otyrý úshin bizge energetıkalyq muqtajdyq bolsa, sonyń barlyǵyn jabatyn atom energetıkasy. Atom energetıkasy basqa jylý elektr stansasyna qaraǵanda adamǵa qolaıly, taza jáne paıdasy jeterlik. Barlyq órkenıetti damyǵan memleketter erteńgi kúnin oılap atom energetıkasyn damytý salasyna aıryqsha kóńil bólip jatyr. Biz de osy máselege nazar aýdaryp, halyq arasynda túsindirme jumystaryn júrgizip, búgingi múmkindigimizdi paıdalanyp, erteńgi kúnimizdi oılap, óndiristi ári qaraı osy qalpynda ustap turý, ony damytý úshin energııa kózi – atom energetıkasyn qoldaný durys sheshim. AES – aldymen halyqqa jumys beredi, ınfraqurylymdy damytady. AES óte kúrdeli tehnologııalyq qondyrǵy bolǵandyqtan, qaýipsizdik máselesin saqtaý birinshi orynda bolýy kerek. AES-tiń sýǵa zııany bola ma, ony ekologtar naqty zerttep kórýge tıis. AES-tiń birinshi jáne ekinshi tuıyq kontýrlarynda, sodan keıin sýytqysh kondensatorlar júıesiniń barlyǵyna sý qoldanylady. Sý shyǵyny shamamen 1000 MVt AES úshin 50m3/s. bolady. Ol sýdyń lastanýy, sodan keıin onyń ekologııaǵa, balyqqa, jasyl júıege áseri bar desek, ony biz ekologtarmen bir mámilege kelip, tereńirek qarastyrýymyz qajet. Atalǵan máseleni Parlamentte de talqylasa durys bolar edi.
– AES-tegi shyǵaryndylar máselesi qalaı sheshilmek?
– Bul jerde jylý bólinetin tabletkadaǵy qaldyqtar týraly aıtý kerek. Qazirgi úshinshi satydaǵy reaktorlardyń damý júıesin kórseńizder, tómengi fondy sáýle shyǵaratyn qaldyqtardy ýtılızaııa jasaıtyn qaýipsiz jańa tehologııalary damý ústinde. Osy sala bizde de durys jolǵa qoıylǵan.
– AES qurylysynyń jobasy qolǵa alynsa, úlken bir ǵylymı jańalyqqa jol ashary anyq emes pe?
– Elimizde AES salynsa, ǵylymda úlken bir jańǵyrý bolady. Bul baǵytta elimizde qazirdiń ózinde biraz ister qolǵa alynǵan. Iadrolyq fızıka ınstıtýty men Ulttyq ıadrolyq ortalyǵynda dúnıejúzilik joǵary deńgeıdegi biraz ǵylymı maqalalar bar. Sondyqtan ǵylymda, materıaltaný máselesi boıynsha ıadrolyq fızıka, ıadrolyq tehnologııa, ıadrolyq medıına, mashına jasaý, geologııa, taý ken, munaı jáne gaz salasynda úlken bir serpilis bolady dep oılaımyn. Dástúrli energetıka kózderiniń sarqylatyn merzimi de jeter, sondyqtan atom energııa kózderin damytýdy búginnen bastaýymyz kerek.
Áńgimelesken
Gúlmıra BAǴYTQYZY,
«Egemen Qazaqstan»
