سوڭعى جىلدارى الاش تاقىرىبىن زەرتتەپ، وقىرمانعا تىڭ دۇنيە ۇسىنىپ جۇرگەن جاستار قالىپتاسىپ كەلەدى. سولاردىڭ ىشىندە «ءاليحان بوكەيحان الاش عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى ۇشقىن ءسايدىراحماننىڭ ەسىمىن ەرەكشە اتاپ وتۋگە بولادى. انتولوگيالىق ەڭبەكتەر مەن كوپتومدىقتاردى ازىرلەۋگە قاتىسىپ، بىرقانشا عىلىمي جوبالارعا جەتەكشىلىك ەتكەن جاس عالىم الداعى ۋاقىتقا ۇلكەن جوسپار قۇرىپ وتىرعانىن ايتتى.
جۋرناليستيكا ماماندىعى بويىنشا ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوكتورانتۋراسىن بىتىرگەن ۇشقىن ءسايدىراحمانۇلى قازاق ءباسپاسوزى تاريحىن زەرتتەۋمەن اينالىسادى.
«2010 جىلى ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى جانىنداعى جۋرناليستيكا ماسەلەلەرىن زەرتتەۋ ينستيتۋتىنا عىلىمي قىزمەتكەر رەتىندە جۇمىسقا قابىلداندىم. ءباسپاسوز جانە باسپا ءىسى كافدەراسىندا وقىتۋشى بولىپ ساباق تا بەردىم. مەنىڭ دەن قويىپ، ىقىلاس اۋدارعان عىلىمي باعىتىم – قازاق ءباسپاسوزىنىڭ تاريحى مەن الاش قايراتكەرلەرىنىڭ مۇراسى. وسى ەكى تاقىرىپ ءومىرىمنىڭ نەگىزگى ارناسىنا اينالدى دەسەم دە بولادى. 2010-2011 جىلدارى الاش ءباسپاسوزىنىڭ 10 تومدىعىن ازىرلەۋگە قاتىستىم. ول ون تومدىق «جاس تۇركىستان»، «سانا»، «شولپان»، «اباي»، «تاڭ» جۋرنالدارى مەن «سارىارقا» گازەتىن قامتىدى. شىنى كەرەك، اتالعان باسىلىمدار وعان دەيىن ءىشىنارا عالىمدار قاۋىمىنا بولماسا، كوپشىلىك جۇرتقا بەلگىسىز-ءتىن. ونداعى سوقتالى ماسەلەلەردى قوزعاعان وتكىر كوسەمسوزدەر مەن اۆتورلار بەيماعلۇم بولدى. تەك ەسكى قارىپتى تانيتىن ماماندار عانا سيرەك قوردان وقىپ، زەرتتەۋ نىسانىنا دەرەك-دايەك رەتىندە قولدانىپ ءجۇردى. وسى باسىلىمداعى كوسەمسوزدەردىڭ جيناقتالىپ، عىلىمي تۇسىنىكتەرىمەن جارىققا شىعۋى قازاق ءباسپاسوزىنىڭ تاريحىن تانۋدا ەلەۋلى ءرول اتقاردى. اتالعان جوبادان كەيىن «جيىرماسىنشى جىلدار جۋرناليستيكاسى»، «ءجۇز جىلدىق جىلناما» قاتارلى كوپتومدىق ەڭبەكتەردى دايىنداۋعا اتسالىستىم. بۇل جيناقتاردا «ۇشقىن»، «ەڭبەك تۋى» گازەتتەرىنەن باستاپ، «سوتسياليستىك قازاقستاننىڭ» 1940 جىلعا دەيىنگى كوسەمسوزدەرى سۇرىپتالدى. ءار ماتەريالعا عىلىمي تۇسىنىك جازىلدى. وسى ماتەريالدار ارقىلى سول زاماننىڭ شىندىعىن تانىپ، ءوز داۋىرىندەگى نەگىزگى ماسەلەلەردى انىقتاۋعا بولادى. اسىرەسە، باسىلىمداعى پولەمەيكالىق جازبالار كەڭەستىك كەزەڭدەگى ۇلتتىق ۇستانىمداعى ازاماتتار مەن تاپشىلدىق تۇسىنىكتەگى پارتيا شەنەۋنىكتەرى اراسىنداعى يدەيالىق تارتىستى تاپ باسىپ كورسەتەدى. ياعني، قازاقستان كىندىك كوميتەتىنىڭ ورگانى بولعان «ەڭبەكشىل قازاق»، «ەڭبەكشى قازاق»، «سوتسيالدى قازاق»، «سوتسياليستىك قازاقستان» گازەتتەرىنىڭ بەتتەرىنەن قازاقتىڭ ۇلتتىق مۇددەسىن ۇلىقتاۋ قالاي پارتيالىق تاپ مۇددەسىن ناسيحاتتاۋعا ۇلاسقانىن اينا قاتەسىز تاني الاسىز. بۇنىڭ ءوزى دەكولونيزاتسيا، دەكوممۋنيزاتسيا ۇدەرىسىن باستان كەشىپ وتىرعان قازىرگى قازاق قوعامى ءۇشىن ماڭىزدى دەرەك كوزى بولارى انىق. وسى ايتقانىما تۇزدىق بولار ءبىر مىسال كەلتىرەيىن. 1927 جىلى «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىندە «باستاۋىش سىنىپتى قاي تىلدە وقىتۋ كەرەك؟» دەگەن شەتىن تاقىرىپ قوزعالعان. «ايتىس رەتىندە» دەگەن بوگەنايى بار ايدارمەن جاريالانعان بۇل تاقىرىپ بىرنەشە نومىرگە جۇك بولىپ، الدەنەشە ادام پىكىر تارتىسىنا تۇسكەن. سوندا ءىلياس قابىلۇلى باستاعان پارتيا باسشىلارى «مەكتەپتە قازاق ءتىلدى ساپالى كادر جوق، سوندىقتان باستاۋىش سىنىپتىڭ ءبارى ورىس تىلىندە ءجۇرۋى ءتيىس» دەپ وكتەم ءۇن قاتىپ، كەۋدەمسوق بايلام ايتادى. ال وعان قارسى قوشكە كەمەڭگەرۇلى، ابدوللا بايتاسۇلى قاتارلى الاشتىڭ كەڭەستىك بۋىن قايراتكەرلەرى «قازاق مەكتەبىندە جاس ۇرپاق قازاق تىلىندە وقۋى ءتيىس» دەگەن پوزيتسيا ءۇشىن كۇرەسكەن. ءتيىستى دالەل كەلتىرىپ، دايەكتى تۇجىرىم ۇسىنعان. قازاق مەكتەپتەرى ءۇشىن كۇرەسىپ، ۇلتتىڭ بولاشاق تاعدىرىنا اراشا تۇسكەن. ارينە، بۇل ازاماتتار وسى پىكىرىنەن 2 جىل وتپەي ۇستالعان. دەسە دە جانىن پيدا ەتسە دە اسىل مۇرات جولىنان اداسقان جوق. مۇنداي شەتىن دۇنيەلەر اتالعان ءباسپاسوز بەتىندە سايراپ جاتىر. ءبىز «تاريحتان تاعىلىم الماساڭ، بولاشاعىڭدى بولجاي المايسىڭ» دەگەن ءسوزدى ءجيى ايتامىز. باسقانى بىلاي قويعاندا، ءباسپاسوز بەتىندەگى وسىنداي ايتىس-تارتىستى وقۋ ارقىلى بىزدەگى كەيبىر تۇيتكىلدى ماسەلەلەردىڭ قانشالىقتى تامىرلانىپ، قوردالانىپ كەتكەنىنە كوز جەتكىزۋگە بولادى. قازاق ءباسپاسوزىنىڭ تاريحىن زەرتتەۋ وسى تۇرعىدان العاندا وتە-موتە ماڭىزدى دەپ بىلەمىن»، – دەيدى الاشتانۋشى.
سونداي-اق ۇشقىن ءسايدىراحمانۇلى الاشتانۋ عىلىمىندا بەيتانىس ەسىمدەردى جاڭعىرتۋ وتە-موتە ماڭىزدى ەكەنىن باسا ايتتى. ول تاۋەلسىزدىكتىڭ 30 جىلىندا عىلىمي اينالىمعا ەنگەن الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ۇزىن سانى 26, ارى كەتسە 30-عا ارەڭ جەتەتىنىنە نازار اۋدارتتى.
«الاش قوزعالىسىنا قاتىسقان قايراتكەرلەردىڭ انىقتالعان سانى 3 مىڭنان اسادى. دەمەك ءبىزدىڭ الاشتى تانۋ، الاشتى زەرتتەۋ ماسەلەسىندە قانشالىقتى دەڭگەيدە جۇتاڭ ەكەنىمىزدى وسىدان شامالاۋعا بولادى. كەيبىر ازاماتتار «الاش تاقىرىبى زەرتتەلدى، مونوگرافيالار از ەمەس» دەپ قارسى ءۋاج ايتۋى مۇمكىن. ايتسە دە سالىستىرمالى تۇردە زەرتتەۋ ءالى دە بولسا از ەكەنىن مويىنداۋىمىز كەرەك. مىسالى، ءبىز الاش ارىستارىنىڭ ءسوزى مەن مۇراسىن جيناقتاي الماساق، باسپاسوزدە نە ايتىپ، نە قويعانىن تۇگەندەپ حاتتاماساق، وندا ءبىز الاشتى قالاي تانيمىز؟ ياعني، قايراتكەردىڭ اينالىمدا جۇرگەن ءبىردى-ەكىلى ماقالاسىمەن نەمەسە كوپكە تانىس ەكى اۋىز سوزىمەن ونىڭ بولمىسىن انىقتاۋعا بولا ما؟ كەيبىر زەرتتەۋشىلەر وزدەرىنە كەرەكتى دايەكتەردى عانا كوشىرىپ الىپ، تۇلعا تۋرالى سول ءۇزىندى پىكىرمەن تۇجىرىم جاسايدى. بىراق ول ءسوز قانداي كونتەكستە، نە ماسەلە تۋراسىندا جانە قانداي جاعدايدا ايتىلدى دەگەن شارتتاردى ەسكەرە بەرمەيدى. وسىنىڭ سالدارىنان الاشتانۋ كەيبىر جاعدايدا ءالى دە بولسا كوڭىل كونشىتەتىندەي دەڭگەيدە ەمەس. بۇل ولقىلىقتىڭ ورنىن تولتىرۋعا كەمىن بۇتىندەيىن دەپ ءوزىم 8 جىلىمدى سارپ ەتىپ، 3 تومنان تۇراتىن ابدوللا بايتاسۇلىنىڭ ەڭبەگىن جيناقتادىم. ءارتۇرلى ەسكى باسىلىمداردان تىرنەكتەپ جيىلعان بۇل ەڭبەكتى ءبىز جىل بۇرىن مەملەكەتتىڭ «الەۋمەتتىك ماڭىزى بار ادەبيەت تۇرلەرىن شىعارۋ» باعدارلاماسىنا ۇسىندىق. الايدا قايراتكەردىڭ مەرەيتويى بولسا دا بايتاسۇلىنىڭ باي مۇراسى ەلەۋسىز قالدى. جانىن ەلى ءۇشىن پيدا ەتكەن، ۇلتتىق ماقسات جولىندا ازاپ پەن ايداۋ كورگەن الاشتىڭ اردا ازاماتىنىڭ ءۇش تومدىعى جارىق كورمەدى. بىراق ءبىز بۇل ەڭبەكتىڭ ءبىرىنشى تومىن كاسىپكەر ازاماتتاردىڭ دەمەۋىمەن جارىققا شىعاردىق. ەندى ءالى دە ەكى توم ەڭبەك ءوز ءساتىن كۇتىپ قولجازبا كۇيىندە تۇر. سونداي-اق ءبىزدىڭ الداعى ەكى جىلدىق جوسپارىمىزدا يسا توقتىبايۇلى، كارىم جالەنۇلى، ءماننان تۇرعانبايۇلى قاتارلى الاش قايراتكەرلەرىنىڭ شىعارمالار جيناعىن شىعارۋ مىندەتى تۇر. بۇل ارىستاردىڭ دا ەڭبەگى جيناقتالىپ، بەتتەلگەن كۇيى تۇر. ونى دا قولداسا مەملەكەت قاراجاتىمەن، بولماسا جەكە ازاماتتاردىڭ دەمەۋىمەن شىعارامىز. سونىمەن بىرگە «ءجۇز وقۋلىق» جوباسى دا الداعى ءسۇيىنشىلى جاڭالىعىمىزدىڭ ءبىرى»، – دەيدى جاس عالىم.
