«اكەگە قاراپ ۇل وسەر»، «ءبىر اكەنىڭ تاربيەسىن ءجۇز مەكتەپ تە بەرە المايدى...» دەگەن ناقىلدار اكە تاربيەسىنىڭ قادىر-قاسيەتىن ارتىق اۋىز ءسوزسىز-اق ۇعىندىرىپ تۇر. كوبىنەسە ادامنىڭ بويىنداعى بەلگىلى ءبىر قاسيەتتەردىڭ قايدان شىققانىن ءبىلۋ ءۇشىن ونىڭ وتباسى تاريحىن زەرتتەپ، اتا-اناسىنىڭ قانداي بولعانىن ءبىلۋ ماڭىزدى.
قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ اكەسى كەمەل توقاەۆ فاشيستىك باسقىنشىلارعا قارسى كۇرەستە جاستىق پەن دەنساۋلىعىن اياماعان مايدانگەر. 2023 جىلدىڭ 2 قازانىندا 100 جاسقا تولار ەدى. بىراق 1986 جىلدىڭ قاراشاسىندا ەرتە ومىردەن وزدى.
اكەسى تۋرالى كىتاپتا قاسىم-جومارت توقاەۆ ورنى تولماس قايعىسى تۋرالى بىلاي دەپ جازدى: «ارقاشان وتباسىمىز ءۇشىن ورنى تولماس قايعىنى ەسكە الا وتىرىپ: اكەم جەتىم قالىپ، بالالىق شاقتىڭ بارلىق قيىنشىلىقتارى، ۇلى وتان سوعىسىنىڭ قاندى قاسىرەتىن باسىنان وتكەردى. بىراق قازاقستاننىڭ ەگەمەندىك پەن تاۋەلسىزدىك الۋى سەكىلدى ۇمىتىلماس تاريحي وقيعانى كورىپ، كۋا بولۋ باقىتىنا نەگە يە بولمادى ەكەن، سونى تۇسىنۋگە تىرىسامىن. اكەم ەسەيگەن نەمەرەلەرىنىڭ قاسىندا دا ءومىر سۇرە المادى… سەبەبى و دۇنيەگە اتتانىپ كەتتى. ال بىزگە ءوزى تۋرالى جىلى ەستەلىكتەر، جارقىن ارماندارى مەن باتاسىن بەرىپ كەتتى».
قاسىم-جومارت توقاەۆ «اكە تۋرالى تولعانىس» كىتابىندا كەمەل توقاەۆتىڭ دەنساۋلىعىنا نۇقسان كەلتىرگەن جانە ۋاقىتىنان بۇرىن ومىردەن وزۋدا نە سەبەپ بولعانىن ايتپادى. الايدا سوعىس ارداگەرىنە قازاق ۇلتتىق ادەبيەتىندەگى دەتەكتيۆ جانرىنىڭ نەگىزىن قالاۋشىعا قىزعانىشپەن قاراعان ادامداردىڭ ۇيىمداستىرعان ينتريگالارى اسەر ەتكەن بولۋى مۇمكىن.
قالاي بولعاندا دا ۇلى وتان سوعىسىنىڭ تاعى ءبىر قاتىسۋشىسى، ادىلەت ارداگەرى ىزگىلىك نۇرماعانبەتۇلى داباەۆتىڭ ەستەلىگىندە دە وسى ينتريگالار مەن جالا-جابۋلار تۋرالى ايتىلعان. ولاردى 12 جىل بۇرىن زاڭ گازەتى جاريالاعان ەكەن. كەمەل توقاەۆ پەن ىزگىلىك داباەۆ 1942-1945 جىلعا دەيىن بريانسك، باتىس، بەلارۋس، ءبىرىنشى ۋكراينا مايداندارىندا ءبىر اسكەري ءبولىمنىڭ قۇرامىندا قىزمەت ەتتى. ولار سوعىستان كەيىن دە دوس بولدى. كەمەل توقاەۆ بۇل كەزەڭدە قازكسر جوعارعى كەڭەسىنەن تىكەلەي باعىناتىن "ۆەدومستۆي" گازەتىن باسقاردى. داباەۆتىڭ ەستەلىكتەرىنە سايكەس ول اپپاراتتا قۇرمەتكە يە بولدى جانە تازا، باتىل، تاباندى جانە ادال ادام رەتىندە تانىمال بولدى، ال ەكىجۇزدىلىك، جاعىمپازدىقتىڭ كەمەل توقاەۆتىڭ بويىنا جات نارسە ەكەنىن ءبارى ءبىلدى.
1964 جىلى اپپاراتتىڭ 20 قىزمەتكەرى قاسكەلەڭ اۋدانىنان ساياجايلارعا ارناپ 8 سوتوكتان جەر ءبولىپ بەرگەن ەكەن. وسى قىزمەتكەرلەردىڭ ءبىرى كەمەل توقاەۆ بولدى. مايدانگەر جۋرناليست بۇل ۋچاستكىدە جوق دەگەندە شالاش تۇرعىزۋعا تىرىستى، بىراق ودان ساياجاي تۇرعىنى شىقپايتىنىنا سەنىمدى بولدى. ءسويتىپ ءوز ۋچاستكىسىن اپپارات قىزمەتكەرىنە بەرىپتى. الايدا كوپ ۇزاماي ماسكەۋدىڭ وزىنەن وسى ساياجايلاردى تەكسەرۋگە كوميسسيا كەلدى. سويتسە كارىم اقاەۆ دەگەن ادام كەمەل توقاەۆ ۋچاستكىسىندە ءمارماردان ساراي تۇرعىزىپ العانداي شاعىم ءتۇسىرىپتى. مۇمكىن كەيبىرەۋلەر قاسىم-جومارت توقاەۆتى اۋقاتتى جانە تولىق وتباسىدا ءومىر سۇرگەن دەپ ويلايتىن شىعار.
الايدا جوعارىدا اتالعان "اكە تۋرالى تولعانىس" كىتابىندا مىناداي ەستەلىكتەرىمەن بولىسەدى: «ءبىزدىڭ وتباسىمىز وتە تار تۇرعىن ۇيدە ءومىر ءسۇردى. ءبارىمىز كوممۋنالدىق پاتەردىڭ ءبىر بولمەسىنە سىيدىق. تۇندە ويانعاندا اكەمدى قاعاز پاراقتارىنداعى ۇستەل شامىنىڭ استىندا ەڭكەيىپ وتىرعانىن كورەتىنمىن. سول قولىنا ءتۇتىنى شىعىپ جاتقان پاپيروستى ۇستاپ، وڭ قولىمەن كالليگرافيالىق قولجازباسىمەن سوزدەردى بىرىنەن سوڭ ءبىرىن جازىپ جاتتى. سودان كەيىن ول ءبار ءسات ويلانىپ، جاڭا پاپيروستى شەگىپ، قالامدى ۇلكەن ىدىستاعى سياعا باتىرىپ، جازۋىن جالعاستىردى».
كەمەل توقاەۆ ميليتسيا مەن كونتر بارلاۋ ورگاندارىنىڭ قىزمەتىنە ارنالعان كىتاپتار جازدى. مىسالى، «سوڭعى سوققى»، «سولدات سوعىسقا كەتتى»، «كومەسكى ءىز»، «تۇندە تابىلعان وق»، «تاڭبالى التىن» تاعى دا باسقالارى. كەمەل توقاەۆتىڭ «ارناۋلى تاپسىرما» كىتابى ونىڭ ورىنسىز قۋدالاۋىنا سەبەپ بولعان. وسى جاعدايدا دەنساۋلىعىنىڭ بۇزىلۋىنا اسەر ەتكەن بولۋى مۇمكىن. مۇنداي ءبار ءسات تاريحقا كوز جۇگىرتۋ كەرەك.
XIX عاسىردىڭ اياعىندا اقمولادا باي-كوپەس ءشارىپ ءومىر ءسۇردى. ول بولشەۆيكتەردى جەك كوردى. ءتىپتى ساكەن سەيفۋلليننىڭ «تار جول، تايعاق كەشۋ» كىتابىندا ەسىمى اتالدى. كەمەل توقاەۆ تا ءوزىنىڭ «ارناۋلى تاپسىرما» كىتابىندا بۇل ساۋداگەردىڭ اتىن اتاپ، ونىڭ اقمولادا ءومىر سۇرەتىنىن جازعان. بىراق سەيفۋللين دە توقاەۆ تا ەڭ ماڭىزدى دەرەكتى بىلمەدى. كوپەستىڭ قىزى زۋھرا شارىپقىزى قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى دىنمۇحامەد احمەتۇلى قوناەۆتىڭ جارى ءارى ادال سەرىكتەسى بولدى. جوعارىدا اتى اتالىپ وتكەن كارىم اقاەۆ بۇل جولى توقاەۆ ءوز كىتابىندا زۋھرا شارىپقىزى مەن دىنمۇحامەد احمەتۇلىنىڭ اتىنا كىر كەلتىردى دەپ، ونىڭ ۇستىنەن شاعىم تۇسىرگەن. قوناەۆ جەتكىزىلگەن سوزگە سەنىپ، ەش تەكسەرۋسىز، جوعارى لاۋازىمداردى اتقارۋعا تىيىم سالا وتىرىپ، جۇمىستان شىعارۋدى تاپسىرعان. بۇل وقيعا 1977 جىلى ورىن الدى. تەك 1980 جىلى عانا كەمەل توقاەۆ قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ ادەبي كەڭەسشىسى لاۋازىمىنا يە بولدى.
كەمەل توقاەۆتىڭ اتىن اقتاپ الۋعا ونىڭ دوسى ءارى قوناەۆتىڭ كومەكشىسى، بەلگىلى جازۋشى ۆلاديسلاۆ ۆلاديمير ءوزىنىڭ ۇلەسىن قوستى. ول ىڭعايلى ءساتتى پايدالانا وتىرىپ، كەمەل توقاەۆتىڭ اتىن قايتا اقتاپ الۋعا ءوتىنىش بىلدىرگەن ەكەن. دىنمۇحامەد احمەتۇلى سول كەزەڭدە كوپ ويلاندى دەسەدى. وسى جاعدايدان سوڭ ادىلەتسىز ايىپتالعان جازۋشىنى اقتادى. ناتيجەسىندە، وتكەن عاسىردىڭ 80-ءشى جىلدارى كەمەل توقاەۆتىڭ بىرنەشە كىتابى جارىق كوردى.
2000 جىلدارى ۆلاديميروۆ دوسىن جىلى لەبىزبەن ەسكە الدى: «ول تاجىريبەلى مايدانگەر، تاماشا جازۋشى، جاقسى جولداس جانە وتە كەرەمەت ادام بولدى»، - دەيدى.
تاريح بىزگە توقاەۆتىڭ ورتاسىن دۇرىس تاڭداي الماعاندىعىن عانا كورسەتپەيدى، وسىنداي كەمشىلىكتى وكىنىشكە وراي قازاقستاندىقتار تاۋەلسىزدىك العان 30 جىل بويى باقىلاپ كەلدى.
وقيعا بىزگە اكەسىنىڭ تاربيەسىن العان قاسىم-جومارت كەمەلۇلىنىڭ جەكە باسىنىڭ رەنىشى مەن ورتاق يگىلىكتىڭ ارا-جىگىن اجىراتا بىلەتىنىن كورسەتتى. قوناەۆ قازىرگى قازاقستان ءۇشىن - دانا باسشىسىنىڭ سيمۆولى، دامۋ مەن وركەندەۋدىڭ ءسينونيمى. قاسىم-جومارت توقاەۆ بۇل سيمۆولدى سوزىمەن دە، ىسىمەن دە تومەندەتپەدى. ءتىپتى قاپشاعايعا رەسمي تۇردە دىنمۇحامەد قوناەۆتىڭ قۇرمەتىنە ەسىمىن بەرە وتىرىپ، ونى قوعامدىق سانادا مىقتىلاپ بەكىتتى.
