زامان قالىبى ايعاقتالىپ، قوعامداعى تەحنيكالىق، گۋمانيتارلىق، شىعارماشىلىق سالالاردىڭ جاي-جاپسارى ايقىندالا تۇسكەلى – ادامزات بالاسى كوپتەگەن تەحنولوگيالىق، ادەبي-مادەني، عىلىمي-وندىرىستىك پروتسەستەردى باسىنان وتكەردى. دامۋ ءۇردىسىنىڭ جيىرما ءبىرىنشى عاسىرعا اياق باسۋى دا ءداۋىر پەرزەنتەرىنە وسىدان 100 جىل جىل بۇرىن ەشكىمنىڭ ويىنا كەلمەگەن ءتۇرلى قىزىقتاردى ۇسىنىپ، كوپتەگەن جاڭا مۇمكىندىكتەردى سىيلادى.
اربامەن كوشىپ، ات مىنگەن بابالارىمىز جانە تىنىمسىز قاجىر مەن ەڭبەكتى ومىرىمىزگە نەگىز ەتە بىلگەن ءبىزدىڭ ارامىزداعى ايىرماشىلىقتىڭ الىستاپ كەتكەنى سونشا – بارلىق اتقارىلار، اتقارىلعان ىستەردىڭ كىلتيپانى ءبىر قۇرىلعى نەمەسە ءبىر تەتىكتىڭ عانا كومەگىمەن شەشىلىپ جۇرگەندىگىن ءجيى بايقاپ ءجۇرمىز. سوندىقتان دا بولار، ادامزات وركەنيەتىنىڭ دامۋ زاڭدىلىقتارىنا زەر سالا قاراپ وتىرىپ-اق، داۋسىز ءبىر ناقتىلىعى بار شىندىققا كوز جەتكىزۋگە بولادى، ول شىندىقتىڭ مازمۇنى – قاي ءداۋىر بولسا دا ءوز تۇرعىندارىنىڭ الدىنا بەلگىلى ءبىر دارەجەدە ماقسات، مىندەت جۇكتەيتىندىگىندە جاتىر. ال، ول مىندەتتىڭ جاڭادان قالىپتاسقان، ىلگەرى جىلجىلعان، اقىل-وي، تاريحي-سانا، الەۋمەتتىك مۇمكىندىك، رۋحاني-جاراتىلىستىق تالاپتان تۋىندايتىنى بەلگىلى. قاراستىرىلىپ وتىرعان ماسەلەگە عىلىمي-شىعارماشىلىق تۇرعىسىنان كەلسەك، بۇل تالاپتىڭ جۋرناليستيكانى دا اينالىپ وتپەگەندىگىن بايقايمىز.
زامان ءورىسىنىڭ تامىرىن باسىپ، قارقىنى – زىمىران، ۇشاق جىلدامدىعىمەن سەلبەسكەن ماماندىق اۋەلگىدە تاسقا قاشالدى، ادام بالاسى ءوزارا، بىرىمەن-ءبىرى پيكتوگرافياداعى اقپارات ارقىلى تىلدەسىپ، كوممۋنيكاتسيانى ايتالىقتاي بيىك دەڭگەيگە جەتكىزدى، العاشقى اقپاراتتىڭ «اتالارى» اۋىزدان اۋىزعا تارادى، حالىق ينفورماتسيا ارقىلى جەڭىل تۇسىنىسە باستادى، جەتكىزبەك ويلارى مەن ەستىمەك ىم، يشارا، تىلدەسۋ كونتەنتتەرىن وڭاي قابىلدادى. ودان ارمەن جازۋ پايدا بولىپ، اقپاراتتىڭ تامىرىنا قان ءبىتتى.
ەل مەن ەل، جەر مەن جەردى جازۋعا تاڭىلعان اقپار جالعاپ جاتتى. اسىرەسە، جازۋ مەن كوممۋنيكاتسيا قۇرالى – تىلگە تاڭىلعان اقپارات كوشپەندىلەردىڭ تۇرمىسىنداعى ماڭىزدى ەرەكشە بولدى. ۋاقىت ارعىماعى تاعى دا ءبىر رەت الدىعا قاراي قارعىعاندا گازەت پەن جۋرنال اقپارات تىلىندە سويلەدى. سۇرانىستان تۋعان قاجەتتىلىك بويىنشا اقپارات سان تارامدالىپ، جانرلىق سيپاتقا يە بولا باستادى. العاش باسىلىم بەتتەرىندە جارىق كورگەن اقپارات – قالىڭ وقىرماننىڭ رۋحاني قاجەتتىلىكتەرىن وتەپ، ءوزىنىڭ «قوعامدىق پىكىر تۋعىزۋ» ميسسياسىن مۇمكىندىگىنشە ادال اتقاردى. قازاقتىڭ ءبىرتۋار پەرزەنتتەرى، الاش قايراتكەرلەرى احمەت بايتۇرسىنوۆ، ءاليحان بوكەيحانوۆ، ءالىمحان ەرمەكوۆ، جاقىپ اقباەۆ، مىرجاقىپ دۋلاتوۆ، ماعجان جۇماباەۆ، مۇحاممەدجان سەرالين ت.ب. تۇلعالار وسى اتالعان ساناتتا حالقى ءۇشىن ايانباي تەر توكتى.
جيىرماسىنشى عاسىردىڭ ءبىرىنشى شيرەگىندە اقپارات الەمىنە – راديو مەن تەلەۆيزيا ۇعىمى باتىل اياق باسىپ، العاشقى راديوستانتسيالاردان تاراعان راديوپۋبليتسيستيكالىق اقپارلار تىڭدارماندارعا ايتارلىقتاي اسەت ەتتى. جۇرت كۇندەلىكتى قوسىندارىنداعى الىپ ميكروفونعا ءۇڭىلىپ، ودان بەرىلەتىن اقپاراتتى اسىعا كۇتەتىن بولدى. اقپارات تاراتۋدىڭ بۇل ءادىسى – الەمدىك ماڭىزعا يە بولعان، كوپتەگەن ۇرپاققا قايعى مەن قاسىرەت اكەلگەن ۇرىستار مەن دۇنيەجۇزىلىك سوعىستاردا ايرىقشا قىزمەت اتقارىپ، ادامزات بالاسىنىڭ «ءداۋىر ءۇنجارياسىنا» اينالدى.
تەلەۆيزيا تولقىنىنان تاراعان بەينە-اقپارات تا اۋديتوريانىڭ قاجەتتىلىگىن وتەپ، ءاربىر شاڭىراقتىڭ تورىندە مىعىم ورنىققان قوراپ-تەتىككە اينالدى. ال ەلەكتروندى ەسەپتەۋىش ماشينالاسى – كومپيۋتەردىڭ پايدا بولۋى جۋرناليستيكاعا ەلەكتروندى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى ارقىلى حابار تاراتۋ مۇمكىندىگىن سىيلاپ، قوعامدىق جۋرناليستيكا مەن ازاماتتىق جۋرناليستيكا بيىك دەڭگەيگە كوتەردى. سان-سالالى، كوكەيكەستى ماسەلەلەردى قوعامعا جەتكىزۋدە بۇقارالىق كوممۋنيكاتسيا قۇرالدارىنىڭ ىشىندە قازىرگى تاڭدا جەتەكشى ورىنعا ينتەرنەت يە بولدى. عالامتوردىڭ بىرقاتار كوممۋنيكاتسيا مەن اقپاراتتىق ەرەكشەلىكتەرىنە بايلانىستى ينتەرنەتكە سۇيەنە وتىرا جاڭا بۇقارالىق اقپارات قۇرالىنىڭ ءتۇرى ينتەرنەت-باق دۇنيەگە كەلدى. ەلەكتروندى باق ءداستۇرلى باق ءۇشىن ۇلكەن جاڭالىق بولدى. بۇل سالا اۋديتورياعا، ونىڭ تالعامىنا دەگەن تالاستى كۇشەيتتى. نەگىزى، ەلەكتروندى باق قازاق جۋرناليستيكاسىنىڭ دامۋىنا دا ولشەۋسىز ۇلەس قوسۋدا.
دەگەنمەن، ەلەكتروندى باق – ۇلكەن عىلىمي ىزدەنىستى قاجەت ەتەتىن سالا. ونى زەردەلەپ قاراساق، ءداستۇرلى باق-تان ايىرماشىلىعى بىردەن كوزگە انىق بايقالدى. ول اقپاراتتى تاراتۋ وپەراتيۆتىلىگى مەن ينتەراكتيۆتىلىگى ارقىلى ايقىندالادى. سوندىقتان كوپتەگەن ەلدەردىڭ عالىمدارى جاڭا بۇقارالىق اقپارات قۇرالىن زەرتتەۋ نىسانى رەتىندە قاراستىرىپ وتىر. ينتەرنەت-باق-تىڭ العاشقى نۇسقاسى، 1987 جىلى اقش-تا پايدا بولعان. «The San Jose Mercury News» گازەتى تۇڭعىش رەت كوپشىلىك قاۋىمعا ەلەكتروندى نۇسقاسىنمەن جاريالاندى. قازىرگى تاڭدا، اقش-تاعى كۇندەلىكتى باسىلىمداردىڭ تيراجى جارتى جىلدا قازان ايىنان ناۋرىز ايىنا دەيىنگى ارالىقتا – 2,5%، ال اپتالىق گازەتتەردىڭ تيراجى – 3,1% ازايعان. بۇل كەرىسىنشە، ونلاين باق-ns4 كۇننەن-كۇنگە قارقىندى تۇردە دامىپ وتىرعاندىعىن كورسەتەدى. بۇل جايتقا قاتىستى ساۋالنامانى ساۋالنامانى امەريكانىڭ گازەت اسسوتسياتسياسى (Newspaper Association of America, NAA) 770 كۇندەلىكتى، 610 اپتالىق گازەتتەرى بويىنشا جۇرگىزىلەدى. اسسوتسياتسيا مالىمەتتەرىنە سۇيەنسەك، اقش-تا گازەت سايتتارىن پايدالانۋشىلار توقسان ىشىندە 56 ملن. نەمەسە ينتەرنەتكە كىرەتىن ادامداردىڭ 37%-ىن قۇراعان .
ال، قازاقستان رەسپۋبليكاسى اقپارات جانە كوممۋنيكاتسيالار مينيسترلىگىنىڭ 2016-2017 جىلدارداعى اقپاراتى بويىنشا، ەلىمىزدە عالامتور پايدالانۋشىلار سانى حالىقتىڭ 72,9 %-ىن قۇرايدى. بۇل ناتيجە روبوتوتەحنيكا سالاسىنىڭ ەلەكتروندى سيپات الىپ، اۋديتورياعا قىزمەت ەتۋ باعىتتارى بايىنشا وسى كەڭىستىكتىڭ وعان اسا وڭتايلى ەكەندىگىن كورسەتەدى. ۇلتتىق ساياساتتى نىعايتۋدا تەحنيكانىڭ ءبىرىنشى ورىنعا تۇبەگەيلى شىعۋى ءۇشىن – مۋلتيمەديا قۇرالدارىن دا ەركىن مەڭگەرگەن دۇرىس. سوندا جالپى ادامزاتتىڭ روبوتوتەحنيكانى يگەرۋ مۇمكىندىكتەرى ارتادى. ول قوعام مۇددەسىنە زامان تالابىنا لايىقتى جاۋاپ قاتا باستايدى. مىنە، وسى حرونولوگيالىق رەتپەن جوعارىداعى كەلتىرىلگەن تاريحي-تەوريالىق دەرەكتەر – ازاماتتىق، حالىقتىق، ۇلتتىق مۇددەدەگى ماماندىقتىڭ بۇگىنگە تەحنيكالىق كەلبەتىمەن تانىتىپ، رەالدى قاجەتتىلىكتەردى وتەۋ تۇرىندە كورىنىس تاپتى. قۇرىلعى مەڭگەرگەن، جەتكىزگەن، تالداعان، بەيتاراپ اقپارات – الەمنىڭ بىرىڭعاي دامۋ جولىنداعى مەملەكەتىمىزدىڭ وزىندىك ورنىن ايقىندايدى، اقپاراتتىق ساۋاتتىلىق، الەۋمەتتىك پىكىر مەن قوعامدىق مەدياالاڭداعى ونىڭ مۇمكىندىكتەرىن بايىتادى.
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
