Zaman qalyby aıǵaqtalyp, qoǵamdaǵy tehnıkalyq, gýmanıtarlyq, shyǵarmashylyq salalardyń jaı-japsary aıqyndala túskeli – adamzat balasy kóptegen tehnologııalyq, ádebı-mádenı, ǵylymı-óndiristik proesterdi basynan ótkerdi. Damý úrdisiniń jıyrma birinshi ǵasyrǵa aıaq basýy da dáýir perzenterine osydan 100 jyl jyl buryn eshkimniń oıyna kelmegen túrli qyzyqtardy usynyp, kóptegen jańa múmkindikterdi syılady.
Arbamen kóship, at mingen babalarymyz jáne tynymsyz qajyr men eńbekti ómirimizge negiz ete bilgen bizdiń aramyzdaǵy aıyrmashylyqtyń alystap ketkeni sonsha – barlyq atqarylar, atqarylǵan isterdiń kiltıpany bir qurylǵy nemese bir tetiktiń ǵana kómegimen sheshilip júrgendigin jıi baıqap júrmiz. Sondyqtan da bolar, adamzat órkenıetiniń damý zańdylyqtaryna zer sala qarap otyryp-aq, daýsyz bir naqtylyǵy bar shyndyqqa kóz jetkizýge bolady, ol shyndyqtyń mazmuny – qaı dáýir bolsa da óz turǵyndarynyń aldyna belgili bir dárejede maqsat, mindet júkteıtindiginde jatyr. Al, ol mindettiń jańadan qalyptasqan, ilgeri jyljylǵan, aqyl-oı, tarıhı-sana, áleýmettik múmkindik, rýhanı-jaratylystyq talaptan týyndaıtyny belgili. Qarastyrylyp otyrǵan máselege ǵylymı-shyǵarmashylyq turǵysynan kelsek, bul talaptyń jýrnalıstıkany da aınalyp ótpegendigin baıqaımyz.
Zaman órisiniń tamyryn basyp, qarqyny – zymyran, ushaq jyldamdyǵymen selbesken mamandyq áýelgide tasqa qashaldy, adam balasy ózara, birimen-biri pıktografııadaǵy aqparat arqyly tildesip, kommýnıkaııany aıtalyqtaı bıik deńgeıge jetkizdi, alǵashqy aqparattyń «atalary» aýyzdan aýyzǵa tarady, halyq ınformaııa arqyly jeńil túsinise bastady, jetkizbek oılary men estimek ym, ıshara, tildesý kontentterin ońaı qabyldady. Odan ármen jazý paıda bolyp, aqparattyń tamyryna qan bitti.
El men el, jer men jerdi jazýǵa tańylǵan aqpar jalǵap jatty. Ásirese, jazý men kommýnıkaııa quraly – tilge tańylǵan aqparat kóshpendilerdiń turmysyndaǵy mańyzdy erekshe boldy. Ýaqyt arǵymaǵy taǵy da bir ret aldyǵa qaraı qarǵyǵanda gazet pen jýrnal aqparat tilinde sóıledi. Suranystan týǵan qajettilik boıynsha aqparat san taramdalyp, janrlyq sıpatqa ıe bola bastady. Alǵash basylym betterinde jaryq kórgen aqparat – qalyń oqyrmannyń rýhanı qajettilikterin ótep, óziniń «qoǵamdyq pikir týǵyzý» mıssııasyn múmkindiginshe adal atqardy. Qazaqtyń birtýar perzentteri, Alash qaıratkerleri Ahmet Baıtursynov, Álıhan Bókeıhanov, Álimhan Ermekov, Jaqyp Aqbaev, Mirjaqyp Dýlatov, Maǵjan Jumabaev, Muhammedjan Seralın t.b. tulǵalar osy atalǵan sanatta halqy úshin aıanbaı ter tókti.
Jıyrmasynshy ǵasyrdyń birinshi shıreginde aqparat álemine – radıo men televızııa uǵymy batyl aıaq basyp, alǵashqy radıostanııalardan taraǵan radıopýblııstıkalyq aqparlar tyńdarmandarǵa aıtarlyqtaı áset etti. Jurt kúndelikti qosyndaryndaǵy alyp mıkrofonǵa úńilip, odan beriletin aqparatty asyǵa kútetin boldy. Aqparat taratýdyń bul ádisi – álemdik mańyzǵa ıe bolǵan, kóptegen urpaqqa qaıǵy men qasiret ákelgen urystar men dúnıejúzilik soǵystarda aıryqsha qyzmet atqaryp, adamzat balasynyń «dáýir únjarııasyna» aınaldy.
Televızııa tolqynynan taraǵan beıne-aqparat ta aýdıtorııanyń qajettiligin ótep, árbir shańyraqtyń tórinde myǵym ornyqqan qorap-tetikke aınaldy. Al elektrondy esepteýish mashınalasy – kompıýterdiń paıda bolýy jýrnalıstıkaǵa elektrondy buqaralyq aqparat quraldary arqyly habar taratý múmkindigin syılap, qoǵamdyq jýrnalıstıka men azamattyq jýrnalıstıka bıik deńgeıge kóterdi. San-salaly, kókeıkesti máselelerdi qoǵamǵa jetkizýde buqaralyq kommýnıkaııa quraldarynyń ishinde qazirgi tańda jetekshi orynǵa ınternet ıe boldy. Ǵalamtordyń birqatar kommýnıkaııa men aqparattyq erekshelikterine baılanysty ınternetke súıene otyra jańa buqaralyq aqparat quralynyń túri ınternet-BAQ dúnıege keldi. Elektrondy BAQ dástúrli BAQ úshin úlken jańalyq boldy. Bul sala aýdıtorııaǵa, onyń talǵamyna degen talasty kúsheıtti. Negizi, elektrondy BAQ qazaq jýrnalıstıkasynyń damýyna da ólsheýsiz úles qosýda.
Degenmen, elektrondy BAQ – úlken ǵylymı izdenisti qajet etetin sala. Ony zerdelep qarasaq, dástúrli BAQ-tan aıyrmashylyǵy birden kózge anyq baıqaldy. Ol aqparatty taratý operatıvtiligi men ınteraktıvtiligi arqyly aıqyndalady. Sondyqtan kóptegen elderdiń ǵalymdary jańa buqaralyq aqparat quralyn zertteý nysany retinde qarastyryp otyr. Internet-BAQ-tyń alǵashqy nusqasy, 1987 jyly AQSh-ta paıda bolǵan. «The San Jose Mercury News» gazeti tuńǵysh ret kópshilik qaýymǵa elektrondy nusqasynmen jarııalandy. Qazirgi tańda, AQSh-taǵy kúndelikti basylymdardyń tırajy jarty jylda qazan aıynan naýryz aıyna deıingi aralyqta – 2,5%, al aptalyq gazetterdiń tırajy – 3,1% azaıǵan. Bul kerisinshe, onlaın BAQ-ns4 kúnnen-kúnge qarqyndy túrde damyp otyrǵandyǵyn kórsetedi. Bul jaıtqa qatysty saýalnamany saýalnamany Amerıkanyń gazet assoıaııasy (Newspaper Association of America, NAA) 770 kúndelikti, 610 aptalyq gazetteri boıynsha júrgiziledi. Assoıaııa málimetterine súıensek, AQSh-ta gazet saıttaryn paıdalanýshylar toqsan ishinde 56 mln. nemese ınternetke kiretin adamdardyń 37%-yn quraǵan .
Al, Qazaqstan Respýblıkasy Aqparat jáne kommýnıkaııalar mınıstrliginiń 2016-2017 jyldardaǵy aqparaty boıynsha, elimizde ǵalamtor paıdalanýshylar sany halyqtyń 72,9 %-yn quraıdy. Bul nátıje robototehnıka salasynyń elektrondy sıpat alyp, aýdıtorııaǵa qyzmet etý baǵyttary baıynsha osy keńistiktiń oǵan asa ońtaıly ekendigin kórsetedi. Ulttyq saıasatty nyǵaıtýda tehnıkanyń birinshi orynǵa túbegeıli shyǵýy úshin – mýltımedıa quraldaryn da erkin meńgergen durys. Sonda jalpy adamzattyń robototehnıkany ıgerý múmkindikteri artady. Ol qoǵam múddesine zaman talabyna laıyqty jaýap qata bastaıdy. Mine, osy hronologııalyq retpen joǵarydaǵy keltirilgen tarıhı-teorııalyq derekter – azamattyq, halyqtyq, ulttyq múddedegi mamandyqtyń búginge tehnıkalyq kelbetimen tanytyp, realdy qajettilikterdi óteý túrinde kórinis tapty. Qurylǵy meńgergen, jetkizgen, taldaǵan, beıtarap aqparat – álemniń biryńǵaı damý jolyndaǵy memleketimizdiń ózindik ornyn aıqyndaıdy, aqparattyq saýattylyq, áleýmettik pikir men qoǵamdyq medıaalańdaǵy onyń múmkindikterin baıytady.
"Adyrna" ulttyq portaly
