ۇلىلار دا كورگەن تۇسىنە سەنگەن

2574
Adyrna.kz Telegram

 ابىلاي حاننىڭ ءتۇسى دە بۇگىنگى كۇنگە مىرجاقىپ دۋلاتۇلىنىڭ جازىپ قالدىرعان نۇسقاسى بويىنشا جەتىپ وتىر. ابىلاي حان جاسى ۇلعايىپ كەلە جاتقان شاعىندا اتا جۇرتىم بۇقارانى الامىن دەپ، ءۇش ءجۇزدىڭ اتاقتى باتىرلارىن جيىپ اتتاندى. ەشكىمنەن بەتى قايتپاي كەلىپ، تۇركىستانعا ءوزىنىڭ ءبىر بالاسىن، شىمكەنتكە عابدولراحمان دەگەن سارتتى ءھام تاشكەنتكە مىرزا احمەت دەگەن سارتتى حاكىم قويىپ، سامارقانتقا قاراي جۇرەدى. ابىلاي حان سامارحانت شاھارىنىڭ بەتىندەگى جۇپار قورىعىنا ءتۇسىپ، العاش قونعان ءتۇنى ءتۇس كورىپ، ەرتەڭىنە قاسىنداعى ءتۇس جوريتىن قارياسىنا جورىتادى:

«تۇسىمدە شاتىرىمنىڭ الدىنا ءبىر جولبارىس كەلىپ شوگىپ جاتىپ الدى، بۇل نە قىلعان جولبارىس دەپ تاڭ قالىپ قاراپ ەدىم، الگى جولبارىسىم ايۋ بولىپ كەتتى. جاڭا جولبارىس ەدى عوي، قالايشا ايۋ بولىپ كەتتى دەپ ەكىنشى قاراعانىمدا قاسقىر بولىپ، ودان سوڭ تۇلكى، اقىرىندا قويان بولىپ كەتتى. وسى كورگەندەرىمە تاڭ قالىپ جاتقانىمدا، ويانىپ كەتتىم، – دەدى. سوندا قاريا: «جولبارىس كورسەڭ، باسىڭنان باقىت قۇسى ۇشقانى، باياعىدان بەرى بەتىڭ قايتپاي ءجۇرىپ، ەندى جاسىڭ جەتكەن شاعىڭدا «ابىلاي حان سارتتان ءولىپتى» دەگەن اتقا ۇشىراماي قايتا عوي. جولبارىستىڭ ايۋ بولعانى – سەنەن سوڭعى بالالارىڭنىڭ زامانى ايۋ زامانى بولىپ، جۇرت ايۋداي الىسىپ وتەر. قاسقىر بولعانى – نەمەرەلەرىڭنىڭ زامانىندا قاسقىرداي جۇلىسىپ وتەر. تۇلكى بولعانى – ونان كەيىنگى زاماندا شوبەرەڭنىڭ زامانىندا تۇلكىشە جورتىپ وتەر. قويان بولعانى – ونان كەيىنگى زاماندا قورقىپ وتەر» دەگەن ەكەن.

قابانباي باتىر ءبىر جورىقتا دالاعا قونادى. تۇسىندە ءبىر ادام كەلىپ:

قاسىڭ بيىك قاباقتاي،

مۇرنىڭ سەنىڭ تاباقتاي.

باتىر بول، بالام، قايتپايتىن

قاھارمان اتتى ارۋاقتاي، –

دەپ باتا بەرەدى. وسىلايشا قابانباي قازاق تاريحىنداعى «ارۋاقتى باتىردىڭ» ءبىرى بولادى. ال، اق ساقالدى قاريا دەگەنى – قىزىر-مىس. قازاقتىڭ ەسكى نانىمىندا قىزىرعا جولىعىپ، ونىڭ باتاسىن العان ادام قاسيەتىتتى ادام رەتىندە قارالادى. وسى جولى قابانباي ۇلكەن ولجامەن ورالادى.

الماتى قالاسىنداعى «اتامۇرا» باسپاسىنان 1994 جىلى جارىق كورگەن «كىشى ءجۇز شەجىرەسىندە» بالقى بازار جىراۋدىڭ ءتۇسى تۋرالى دەرەك بار:

بولاشاق اقىن بىردە مالدا ءجۇرىپ تۇندە دالادا ۇيىقتاپ قالسا، وعان اق كيىمدى، اق تاياق ۇستاعان، اق ساقالدى اۋليە كەلىپ «بالام ماڭدايىڭا بەرەيىن بە، تاڭدايىڭا بەرەيىن بە؟» – دەيدى. سوندا قارنى اشىپ، شولدەپ جاتقان بالا «تاڭدايىما بەر» دەپتى. سودان بال بازار ورنىنان ولەڭ ايتىپ ويانىپتى. اينالاداعى سۋىرىلىپ سوققان جەل دە، شالقىپ جاتقان كول دە، كول جاعالالي كوز ۇشىنا كوسىلىپ جاتقان اشىق دالاداعى سىڭعىر قاققان شەڭگەل دە، اۋەلەپ ۇشقان قۇس تا عاجايىپ ۇيقاستارمەن ولەڭدەتىپ تۇر ەكەن دەيدى. وسىدان باستاپ بازار جىراۋ حالقىنىڭ قاسيەتتى اقىنى، ايتۋلى ازاماتى بولعان. ەل جۇرتىنىڭ ەرىك، جىگەرىن ۇشتايتىن ولەڭدەر شىعارعان.

بۇنداي وقيعالار باسقا اقىندارىنىڭ دا باسىنان وتكەن. قازاقتىڭ ءبىرتۋار عالىمى، ادەبيەت زەرتتەۋشى حانعالي سۇيىنشىاليەۆ اقىن قۇلىنشاق كەمەلۇلىنىڭ كورگەن ءتۇسى  تۋرالى بىلاي دەيدى:

اقىندىق جولعا ءتۇسۋ سەبەبىن ول ەسكى نانىم تۇرعىسىندا تۇسىندىرەدى. جاس شاعىن ەسكە العان سوزىندە اقىن ماعان قارا كىسى بوپ كەلگەن ءپىرىم ۇيىقتاپ جاتقانىمدا ايان بەرگەندى، ول ماعان: «كوگەن تىلەيمىسىڭ، ولەڭ تىلەيمىسىڭ دەگەن ەدى. مەن ولەڭدى قالاپ الدىم دا اقىن بولدىم.

ءوزىنىڭ اقىن بولاتىنىن تۇسىندە بىلگەن ءسۇيىنباي ارونۇلى ءوزى مالىن باعىپ جۇرگەن شۇيبەك بايعا بۇل جايىندا ولەڭمەن ايتقان:

اسسالاۋماعالەيكۇم، شۇيبەك بايىم،

اكەت دەپ قۇلاعىڭا ايقايلايىن.

قورانىڭ تۇبىندە مەن جاتىر ەدىم،

پىرلەرى بۇگىن كەلدى ءسۇيىنبايدىڭ.

 

اتىڭنان اينالايىن، قىزىر بابام،

تۇسىمدە تاڭعا جۋىق كەلدى ماعان.

بىلمەيمىن «ولەڭ» دەدى، «كوگەن» دەدى،

سايراۋىق قۇستار كەلىپ ءتوندى ماعان.

 

مەن باقتىم قوزىڭدى دا، قويىڭدى دا،

ءبىر قابات سەرگىتپەدىڭ بويىمدى دا.

بولسا دا ۇلى دۋمان، كۇندە قىزىق،

سەن ماعان كورسەتپەدىڭ تويىڭدى دا.

 

مەنىڭ تۇر قولدى-اياققا تۇرعىم كەلمەي،

قويدى عوي قويىڭا دا قىرعىن كەلمەي!

اۋزىمنان تۇيدەك-تۇيدەك شىققان ءسوزدى

نە دەيىن ءسوز كەستەسى – ولەڭ دەمەي؟!

 

سەن ماعان ۇلىقسات بەر، شۇيبەك بايىم،

ايتەۋىر تەگىن ەمەس ءسۇيىنبايىڭ.

جىن سوقتى ما، بىلمەيمىن، تاڭەرتەڭنەن

كوڭىلىم ۇيقى-تۇيقى قۇيىندايىن... 

قازاقتىڭ ەڭ كورنەكتى مۋزىكا زەرتتەۋشىسى احمەت جۇبانۇلى ءوزىنىڭ «زامان بۇلبۇلدارى» اتتى كىتابىندا اقان سەرىءنىڭ ەلۋدەن اسقاندا شىعارعان ءۇش سۇلۋ قىز تۋرالى ايتىلاتىن «ءۇش توتى قۇس» ءانىنىڭ سوزدەرىن كەلتىرگەن:

بۇگىن مەن ۇيىقتاپ جاتىپ كوردىم ءبىر ءتۇس،

كورگەنىم يران باقتا ءۇش توتى قۇس.

ءبىرىڭ مارجان، مەرۋەرت، ساپى ءبىرىڭ،

كورگەندە ۇشەۋىڭدى كوڭىلىم قوش.

قازاقتىڭ بالۋان شولاعى اتانعان كۇش يەسى دە كورگەن تۇسىنە كوپ ءمان بەرگەن. بالۋاننىڭ سوڭعى ءتۇسىن جازۋشى جايىق بەكتۇرۇلى كۇش يەسىنىڭ كەنجە ۇلىنان جازىپ العان ەكەن:

– ءبىزدىڭ اكەي 1918-1919 جىلدارى قايتىس بولدى. – دەيدى تۋعان ۇلى قۇدايبەرگەن. قىربىق قار ءتۇسىپ، ءسىلبى قاتا باستاپ ەدى. كۇزدىك سويىلعان. اكەم قالعۇتان جاققا جولعا شىقتى. ماعان بوجىسىن ۇستاتتى. شانامەن جۇردىك. جەككەنىمىز قوس كۇرەڭ. بالۋاننىڭ جەم-جەتتەككە ۇيرەنگەن بوز جورعاسى باسىنا تۇرىلگەن جۇگەن-نوقتاسىمەن شانا سوڭىنان جەلە-جورتىپ وتىردى. قونىسىمىز قالىڭ كەرەيدىڭ بۇرىنعى كەڭ جايلاۋى قاندىقاراعايدان، اقسۋدان بەرگى ۇيجىعىلعان، ايقايقاباق، قايراقتى، مات وزەندەرىنىڭ باۋىرىنداعى قارا ورمان ءىشى. وسى كۇنگى انا استراحانكا اۋدانىنا قارايتىن قالعۇتانداعى وردابايدىڭ نۇرىشىنىڭ ۇيىنە قوندىق. اتاباسار جاقتاعى قۇدامىز قوجانتاي بالالارىنا بارماقشى شوكەڭ. تاڭەرتەڭ اكەم ماعان جالت بۇرىلىپ:

– بالام، قوراعا شىعىپ، بوز جورعانى قاراشى، نەعىپ ەكەن؟ دەدى. شىقتىم. اشەيىندە الدىنا ءبىر قاپ سۇلى توكسەڭ دە تۇك قويمايتىن جەمقور ات باسىنداعى دورباسىن شايقاقتاتىپ، جەم جەي الماي سەندەلىڭكىرەپ تۇر. موينىن، كەكىلىن سيپادىم. ايتىپ كەلدىم.

– اپىر-اي، ءتۇس كورىپ ەم! انا ءبىر شال تۇسىمدە «ءوزىڭدى الايىن با، اتىڭدى الايىن با؟» دەدى. «اتىمدى ال» دەدىم. «جارايدى، اۋەلى اتىڭدى الايىن، كەشىكپەي ءوزىڭدى دە الام» دەپ ۇيقىلى-وياۋلى جاتقانىمدا ايان بەرىپ كەتكەن! – دەدى اكەم. شاي ىشىسىمەن ىزىمىزشە كەيىن قايتتىق. ەكى ارا ەداۋىر جەر. ۇيگە كەلە بوز جورعا پىشاققا ءىلىندى. كەشىكپەي اكەيدىڭ ءوزى دە قايتىس بولدى.

ءابدىلدا ءتاجىبايۇلى «ەسىمدەگىلەر» كىتابىندا اقىن قاسىم امانجولۇلىنا كورگەن ءتۇسى تۋرالى باياناعان حاتىن كەلتىرىپتى:

«قاسىمجان! «جان» دەگەنىم جانىمنىڭ ءسوزى. وسىندا كەلگەلى ءبىر مەزگىل ويىمنان شىققان جوقسىڭ. كەيدە جۇدەۋ كورىنسەڭ، كەيدە اجەپتەۋىر بولىپ وڭالعانداي، ولەڭ باستاعالى وتىرعانداي كورىنەسىڭ. سەنى بىرنشە رەت تۇسىمدە كوردىم. ويلاعانىمدايسىڭ. بىردە جۇدەۋلەۋ، بىردە كوڭىلدى بوپ جۇرەسىڭ. وسىنىڭ ءبارى سەنىڭ سىرقاتتىعىڭا بايلانىستى سەزىنۋلەر بولۋ كەرەك. سارادان ء(ا.ءتاجىبايۇلىنىڭ ءوزىنىڭ جۇبايىن ايتىپ وتىر – ب.و.) ەكى-ءۇش رەت سۇراپ ەم: «ءبىر قالپى، ءوزىڭ كورگەندەي»، دەگەندى ايتتى. يلاھيم، ءتاۋىر بول. بويىڭداعى، ويىڭداعى جالىندى كۇشتەر شيپاڭ بولسىن، پاناڭ بولسىن. تالاي تىڭ جىردى كەسەل قۇرساۋلاپ جاتقانى كوبىمىز ءۇشىن كۇيىنىشتى نارسە. ەشتەن دە كەش جاقسى، ايىعىپ كەتسەڭ، بۋلىققان ۇندەر، ىركىلگەن سوزدەر توگىلىپ-توگىلىپ كەتەر، كىدىرگەن مەرزىمنىڭ ولقى جەرى تەز-اق تولىعار. تەك سونىمەن سۇيسىنەتىن بولايىق.

اعاڭ ءابدىلدا. 4.12.1956.».

حات ماتىنىنەن كەيىن اقىن بىلاي دەپ جازىپتى: مەن ەرتەمەن ماسكەۋگە ساباققا كەلىسىمەن الدىمەن ادەت بويىنشا حات-حابار ىزدەدىم. قاسىم  قايتىس بولدى دەگەن تەلەگرامما الدىم.

ءابدىلدا ءتاجىبايۇلى تۇسكە سەنگەن. بىردە ول عالىم ءىنىسى قۇلبەك ەرگوبەككە: ءتۇس كوردىم، 124 جاسقا كەلەدى ەكەنمىن دەيمىن. سونى ءوزىم ءوتىنىپ 113 جاسقا ءتۇسىرتتىم. قولجازبامدى اقتارىپ شىقتىم. ەشقايدا جاريالانباعان 73000 جول ولەڭىم بار ەكەن. سونى كوشىرىپ دايىنداۋىم كەرەك، دەپ ايتقان. ۇلى ابىزدىڭ بۇل ءتۇسىن قۇلبەك ەرگوبەك 2004 جىلى «ەگەمەن قازاقستان» گازەتى ارقىلى حالىققا جەتكىزدى.

2012 جىلى جارىق كورگەن «استانا» جۋرنالىندا اتاقتى «تەمىرتاۋ» اتتى كوركەم شىعارما جازعان زەيىن شاكيننىڭ اۋرۋحانادا سوڭعى رەت تىلدەسكەندە جۇبايىنا ايتقان ءتۇسى تۋرالى جازىلعان: «اڭگىمە جازايىن دەپ وتىرمىن. و دۇنيە جايىندا. مەنىڭ و دۇنيەگە قالاي بارعانىم، مەنى كوميسسيا قالاي قابىلداعانى جونىندە ءتۇس كوردىم. سونى جازامىن. دوڭگەلەك ۇستەل. جاعالاي تانىس ادامدار وتىر. ۇستەلدىڭ ءبىر جاعىندا شوقشا ساقالدى اباي دا كورىنەدى. ميحايل لومونوسوۆ كوميسسيانىڭ توراعاسى. مەنەن بۇرىن ايقىن نۇرقاتوۆتى تەرگەپ جاتىر ەكەن. مەن شەتكەرىرەك بارىپ، تىزە بۇكتىم. لومونوسوۆ ورنىنان تۇردى دا: «ايقىن، سەن نەگە ەرتە كەلدىڭ؟ شاشكين سەنەن ۇلكەن» دەدى. سوندا ايكىن بىلاي دەدى: «مەن اۆتموبيل قاتىعىسىنا ۇشىرادىم». جازۋشى وسلىنى ايتادى دا، ءجۇزىن تەز بۇرىپ اكەتىپ «ساعات ەكى جارىم بولىپ قالدى. سەن تەزىرەك ۇيگە قايت گۇلجاننىڭ قارنى اشىپ قالدى» دەيدى. جازۋشىنىڭ جۇبايى ەرتەسىنە تاڭەرتەڭ اۋرۋحاناعا بارماق بولىپ، تابالدىرىقتى اتتاي بەرگەندە، ۇيگە بەتتەپ كەلە جاتقان ءبىر توپ جازۋشىنى كورەدى. ولار ز.شاشكيننىڭ قايتىس بولعانىن ەستىرتۋگە كەلە جاتتى.

قازاقتىڭ تاعى ءبىر اقيىق اقىنى يسا بايزاقوۆ كوز جۇمارىنان ءبىر كۇن بۇرىن دوسى قاليجان بەكقوجينگە كورگەن ءتۇسىن بىلاي بايانداپ بەرىپتى:

 – قاليجان، تۇندە تۇسىمدە مەن باياعى رامازان سىيلاعان اقبوز اتقا ءمىنىپ اسپاندا قۇيعىتىپ ءجۇرمىن. بۇل جازىلاتىنىما ايان، – دەيدى قۋاڭ ءسابي سەنىمدىلىك ءبىلدىرىپ.

ولەڭمەن كەستە توقىعان قازاق قىزدارىنىڭ ءبىرى فاريزا وڭعارسىنوۆا بالا كەزىندەگى ءتۇسىن ەشقاشان ۇمىتقان ەمەس. «جالىن» جۋرنالىندا جاريالاعان ەستەلىگىندە سول بالا كەزگى ءتۇسىن بايانداعان:

  • تۇسىمە دومبىرا ەنىپ، ساۋساقتارىم سۋ جورعانىڭ تەڭ باسقان ءتورت اياعىنداي ەركىن سامعاپ، نەشە ءتۇرلى اۋەندەردى ءتۇسىمدى

تارتىپ جۇرەتىندى شىعاردىم.

انام بۇل «قىلىعىمدى» دۇرىس نە تەرىس دەمەدى. بىراق كەشىكپەي اۋىلداعى دومبىراشى يمۇقانعا سالەم ايتىپ، بىرەۋدى جىبەرىپ، ءۇش بۇرىشتى قاراعاي دومبىرا الدىرىپ بەردى.

«قارا ماشينا» اتتى ولەڭ جازعانى ءۇشىن ۋنيۆەرسيتەتتەن قۋىلىپ 1991 ج، 31 شىلدە كۇنى 31 جاسىندا كوز جۇمعان ۇلى اقىن باۋىرجان ۇسەنۇلى:

ىشتەن تىنىپ قۇر كۇيىكتەن،

تالايلار ءجۇر سورى قايناپ.

تۇسىمدە ىلعي ءبىر بيىكتەن،

جەلبىرەيدى ءبورى بايراق... –

دەپ جازعان ولەڭ جولدارى كوپ جىلداردان سوڭ 2011 جىلى «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە جاريالاندى.

ادامزاتتىڭ تابيعي بولمىسىن زەرتتەۋمەن اينالىسقان عالىمدار ءتۇس تۋرالى ءتۇرلى تۇجىرىمدار جاساعانىمەن تۇسكە سەنۋگە بولا ما جوق پا دەگەن سۇراق ءالى دە كوپتەگەن ادامداردى مازالاۋدا.  ءارى بۇل سۇراققا تاياۋدا جاۋاپ بەرىلۋى دە ەكىتالاي. بىراق، ءيا بىراق...

– وسى مەن دە تۇسكە سەنەتىن بولىپ بارامىن، – دەپتى اقىن قاسىم امانجولۇلى دوسى جايىق بەكتۇرۇلىنا...

قاسىمداي جىر الىبىمەن پىكىر تالاستىرۋ قيىن-اق.

بەردالى وسپان.

"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى

 

 

پىكىرلەر