Abylaı hannyń túsi de búgingi kúnge Mirjaqyp Dýlatulynyń jazyp qaldyrǵan nusqasy boıynsha jetip otyr. Abylaı han jasy ulǵaıyp kele jatqan shaǵynda ata jurtym Buqarany alamyn dep, Úsh júzdiń ataqty batyrlaryn jıyp attandy. Eshkimnen beti qaıtpaı kelip, Túrkistanǵa óziniń bir balasyn, Shymkentke Ǵabdolrahman degen sartty hám Tashkentke Myrza Ahmet degen sartty hákim qoıyp, Samarqantqa qaraı júredi. Abylaı han Samarhant shaharynyń betindegi Jupar qoryǵyna túsip, alǵash qonǵan túni tús kórip, erteńine qasyndaǵy tús jorıtyn qarııasyna jorytady:
«Túsimde shatyrymnyń aldyna bir jolbarys kelip shógip jatyp aldy, bul ne qylǵan jolbarys dep tań qalyp qarap edim, álgi jolbarysym aıý bolyp ketti. Jańa jolbarys edi ǵoı, qalaısha aıý bolyp ketti dep ekinshi qaraǵanymda qasqyr bolyp, odan soń túlki, aqyrynda qoıan bolyp ketti. Osy kórgenderime tań qalyp jatqanymda, oıanyp kettim, – dedi. Sonda qarııa: «Jolbarys kórseń, basyńnan baqyt qusy ushqany, baıaǵydan beri betiń qaıtpaı júrip, endi jasyń jetken shaǵyńda «Abylaı han sarttan ólipti» degen atqa ushyramaı qaıta ǵoı. Jolbarystyń aıý bolǵany – senen sońǵy balalaryńnyń zamany aıý zamany bolyp, jurt aıýdaı alysyp óter. Qasqyr bolǵany – nemerelerińniń zamanynda qasqyrdaı julysyp óter. Túlki bolǵany – onan keıingi zamanda shóbereńniń zamanynda túlkishe jortyp óter. Qoıan bolǵany – onan keıingi zamanda qorqyp óter» degen eken.
Qabanbaı batyr bir joryqta dalaǵa qonady. Túsinde bir adam kelip:
Qasyń bıik qabaqtaı,
Murnyń seniń tabaqtaı.
Batyr bol, balam, qaıtpaıtyn
Qaharman atty arýaqtaı, –
dep bata beredi. Osylaısha Qabanbaı qazaq tarıhyndaǵy «arýaqty batyrdyń» biri bolady. Al, aq saqaldy qarııa degeni – Qyzyr-mys. Qazaqtyń eski nanymynda Qyzyrǵa jolyǵyp, onyń batasyn alǵan adam qasıetitti adam retinde qaralady. Osy joly Qabanbaı úlken oljamen oralady.
Almaty qalasyndaǵy «Atamura» baspasynan 1994 jyly jaryq kórgen «Kishi júz shejiresinde» Balqy Bazar jyraýdyń túsi týraly derek bar:
Bolashaq aqyn birde malda júrip túnde dalada uıyqtap qalsa, oǵan aq kıimdi, aq taıaq ustaǵan, aq saqaldy áýlıe kelip «balam mańdaıyńa bereıin be, tańdaıyńa bereıin be?» – deıdi. Sonda qarny ashyp, shóldep jatqan bala «tańdaıyma ber» depti. Sodan bal Bazar ornynan óleń aıtyp oıanypty. Aınaladaǵy sýyrylyp soqqan jel de, shalqyp jatqan kól de, kól jaǵalalı kóz ushyna kósilip jatqan ashyq daladaǵy syńǵyr qaqqan sheńgel de, áýelep ushqan qus ta ǵajaıyp uıqastarmen óleńdetip tur eken deıdi. Osydan bastap Bazar jyraý halqynyń qasıetti aqyny, aıtýly azamaty bolǵan. El jurtynyń erik, jigerin ushtaıtyn óleńder shyǵarǵan.
Bundaı oqıǵalar basqa aqyndarynyń da basynan ótken. Qazaqtyń birtýar ǵalymy, ádebıet zertteýshi Hanǵalı Súıinshiálıev aqyn Qulynshaq Kemelulynyń kórgen túsi týraly bylaı deıdi:
Aqyndyq jolǵa túsý sebebin ol eski nanym turǵysynda túsindiredi. Jas shaǵyn eske alǵan sózinde aqyn maǵan Qara kisi bop kelgen pirim uıyqtap jatqanymda aıan bergendi, ol maǵan: «Kógen tileımisiń, óleń tileımisiń degen edi. Men óleńdi qalap aldym da aqyn boldym.
Óziniń aqyn bolatynyn túsinde bilgen Súıinbaı Aronuly ózi malyn baǵyp júrgen Shúıbek baıǵa bul jaıynda óleńmen aıtqan:
Assalaýmaǵaleıkúm, Shúıbek baıym,
Áket dep qulaǵyńa aıqaılaıyn.
Qoranyń túbinde men jatyr edim,
Pirleri búgin keldi Súıinbaıdyń.
Atyńnan aınalaıyn, qyzyr babam,
Túsimde tańǵa jýyq keldi maǵan.
Bilmeımin «óleń» dedi, «kógen» dedi,
Saıraýyq qustar kelip tóndi maǵan.
Men baqtym qozyńdy da, qoıyńdy da,
Bir qabat sergitpediń boıymdy da.
Bolsa da uly dýman, kúnde qyzyq,
Sen maǵan kórsetpediń toıyńdy da.
Meniń tur qoldy-aıaqqa turǵym kelmeı,
Qoıdy ǵoı qoıyńa da qyrǵyn kelmeı!
Aýzymnan túıdek-túıdek shyqqan sózdi
Ne deıin sóz kestesi – óleń demeı?!
Sen maǵan ulyqsat ber, Shúıbek baıym,
Áıteýir tegin emes Súıinbaıyń.
Jyn soqty ma, bilmeımin, tańerteńnen
Kóńilim uıqy-tuıqy quıyndaıyn...
Qazaqtyń eń kórnekti mýzyka zertteýshisi Ahmet Jubanuly óziniń «Zaman bulbuldary» atty kitabynda Aqan seriniń elýden asqanda shyǵarǵan úsh sulý qyz týraly aıtylatyn «Úsh toty qus» ániniń sózderin keltirgen:
Búgin men uıyqtap jatyp kórdim bir tús,
Kórgenim Iran baqta úsh toty qus.
Biriń marjan, merýert, sapy biriń,
Kórgende úsheýińdi kóńilim qosh.
Qazaqtyń Balýan Sholaǵy atanǵan kúsh ıesi de kórgen túsine kóp mán bergen. Balýannyń sońǵy túsin jazýshy Jaıyq Bekturuly kúsh ıesiniń kenje ulynan jazyp alǵan eken:
– Bizdiń ákeı 1918-1919 jyldary qaıtys boldy. – deıdi týǵan uly Qudaıbergen. Qyrbyq qar túsip, silbi qata bastap edi. Kúzdik soıylǵan. Ákem Qalǵutan jaqqa jolǵa shyqty. Maǵan bojysyn ustatty. Shanamen júrdik. Jekkenimiz qos kúreń. Balýannyń jem-jettekke úırengen boz jorǵasy basyna túrilgen júgen-noqtasymen shana sońynan jele-jortyp otyrdy. Qonysymyz qalyń Kereıdiń burynǵy keń jaılaýy Qandyqaraǵaıdan, Aqsýdan bergi Úıjyǵylǵan, Aıqaıqabaq, qaıraqty, Mat ózenderiniń baýyryndaǵy qara orman ishi. Osy kúngi ana Astrahanka aýdanyna qaraıtyn Qalǵutandaǵy Ordabaıdyń Nuryshynyń úıine qondyq. Atabasar jaqtaǵy qudamyz Qojantaı balalaryna barmaqshy Shókeń. Tańerteń ákem maǵan jalt burylyp:
– Balam, qoraǵa shyǵyp, boz jorǵany qarashy, neǵyp eken? Dedi. Shyqtym. Ásheıinde aldyna bir qap suly tókseń de túk qoımaıtyn jemqor at basyndaǵy dorbasyn shaıqaqtatyp, jem jeı almaı sendelińkirep tur. Moınyn, kekilin sıpadym. Aıtyp keldim.
– Apyr-aı, tús kórip em! Ana bir shal túsimde «ózińdi alaıyn ba, atyńdy alaıyn ba?» dedi. «Atymdy al» dedim. «Jaraıdy, áýeli atyńdy alaıyn, keshikpeı ózińdi de alam» dep uıqyly-oıaýly jatqanymda aıan berip ketken! – dedi ákem. Shaı ishisimen izimizshe keıin qaıttyq. Eki ara edáýir jer. Úıge kele boz jorǵa pyshaqqa ilindi. Keshikpeı ákeıdiń ózi de qaıtys boldy.
Ábdilda Tájibaıuly «Esimdegiler» kitabynda aqyn Qasym Amanjolulyna kórgen túsi týraly baıanaǵan hatyn keltiripti:
«Qasymjan! «Jan» degenim janymnyń sózi. Osynda kelgeli bir mezgil oıymnan shyqqan joqsyń. Keıde júdeý kórinseń, keıde ájepteýir bolyp ońalǵandaı, óleń bastaǵaly otyrǵandaı kórinesiń. Seni birnshe ret túsimde kórdim. Oılaǵanymdaısyń. Birde júdeýleý, birde kóńildi bop júresiń. Osynyń bári seniń syrqattyǵyńa baılanysty sezinýler bolý kerek. Saradan (Á.Tájibaıulynyń óziniń jubaıyn aıtyp otyr – B.O.) eki-úsh ret surap em: «Bir qalpy, óziń kórgendeı», degendi aıtty. Ilahım, táýir bol. Boıyńdaǵy, oıyńdaǵy jalyndy kúshter shıpań bolsyn, panań bolsyn. Talaı tyń jyrdy kesel qursaýlap jatqany kóbimiz úshin kúıinishti nárse. Eshten de kesh jaqsy, aıyǵyp ketseń, býlyqqan únder, irkilgen sózder tógilip-tógilip keter, kidirgen merzimniń olqy jeri tez-aq tolyǵar. Tek sonymen súısinetin bolaıyq.
Aǵań Ábdilda. 4.12.1956.».
Hat mátininen keıin aqyn bylaı dep jazypty: Men ertemen Máskeýge sabaqqa kelisimen aldymen ádet boıynsha hat-habar izdedim. Qasym qaıtys boldy degen telegramma aldym.
Ábdilda Tájibaıuly túske sengen. Birde ol ǵalym inisi Qulbek Ergóbekke: Tús kórdim, 124 jasqa keledi ekenmin deımin. Sony ózim ótinip 113 jasqa túsirttim. Qoljazbamdy aqtaryp shyqtym. Eshqaıda jarııalanbaǵan 73000 jol óleńim bar eken. Sony kóshirip daıyndaýym kerek, dep aıtqan. Uly abyzdyń bul túsin Qulbek Ergóbek 2004 jyly «Egemen Qazaqstan» gazeti arqyly halyqqa jetkizdi.
2012 jyly jaryq kórgen «Astana» jýrnalynda ataqty «Temirtaý» atty kórkem shyǵarma jazǵan Zeıin Shakınniń aýrýhanada sońǵy ret tildeskende jubaıyna aıtqan túsi týraly jazylǵan: «Áńgime jazaıyn dep otyrmyn. O dúnıe jaıynda. Meniń o dúnıege qalaı barǵanym, meni komıssııa qalaı qabyldaǵany jóninde tús kórdim. Sony jazamyn. Dóńgelek ústel. Jaǵalaı tanys adamdar otyr. Ústeldiń bir jaǵynda shoqsha saqaldy Abaı da kórinedi. Mıhaıl Lomonosov komıssııanyń tóraǵasy. Menen buryn Aıqyn Nurqatovty tergep jatyr eken. Men shetkerirek baryp, tize búktim. Lomonosov ornynan turdy da: «Aıqyn, sen nege erte keldiń? Shashkın senen úlken» dedi. Sonda Aıkyn bylaı dedi: «Men avtmobıl qatyǵysyna ushyradym». Jazýshy oslyny aıtady da, júzin tez buryp áketip «Saǵat eki jarym bolyp qaldy. Sen tezirek úıge qaıt Gúljannyń qarny ashyp qaldy» deıdi. Jazýshynyń jubaıy ertesine tańerteń aýrýhanaǵa barmaq bolyp, tabaldyryqty attaı bergende, úıge bettep kele jatqan bir top jazýshyny kóredi. Olar Z.Shashkınniń qaıtys bolǵanyn estirtýge kele jatty.
Qazaqtyń taǵy bir aqıyq aqyny Isa Baızaqov kóz jumarynan bir kún buryn dosy Qalıjan Bekqojınge kórgen túsin bylaı baıandap beripti:
– Qalıjan, túnde túsimde men baıaǵy Ramazan syılaǵan aqboz atqa minip aspanda quıǵytyp júrmin. Bul jazylatynyma aıan, – deıdi qýań sábı senimdilik bildirip.
Óleńmen keste toqyǵan qazaq qyzdarynyń biri Farıza Ońǵarsynova bala kezindegi túsin eshqashan umytqan emes. «Jalyn» jýrnalynda jarııalaǵan esteliginde sol bala kezgi túsin baıandaǵan:
- Túsime dombyra enip, saýsaqtarym sý jorǵanyń teń basqan tórt aıaǵyndaı erkin samǵap, neshe túrli áýenderdi túsimdi
tartyp júretindi shyǵardym.
Anam bul «qylyǵymdy» durys ne teris demedi. Biraq keshikpeı aýyldaǵy dombyrashy Imuqanǵa sálem aıtyp, bireýdi jiberip, úsh buryshty qaraǵaı dombyra aldyryp berdi.
«Qara mashına» atty óleń jazǵany úshin ýnıversıtetten qýylyp 1991 j, 31 shilde kúni 31 jasynda kóz jumǵan uly aqyn Baýyrjan Úsenuly:
Ishten tynyp qur kúıikten,
Talaılar júr sory qaınap.
Túsimde ylǵı bir bıikten,
Jelbireıdi Bóri baıraq... –
dep jazǵan óleń joldary kóp jyldardan soń 2011 jyly «Qazaq ádebıeti» gazetinde jarııalandy.
Adamzattyń tabıǵı bolmysyn zertteýmen aınalysqan ǵalymdar tús týraly túrli tujyrymdar jasaǵanymen túske senýge bola ma joq pa degen suraq áli de kóptegen adamdardy mazalaýda. Ári bul suraqqa taıaýda jaýap berilýi de ekitalaı. Biraq, ıá biraq...
– Osy men de túske senetin bolyp baramyn, – depti aqyn Qasym Amanjoluly dosy Jaıyq Bekturulyna...
Qasymdaı jyr alybymen pikir talastyrý qıyn-aq.
Berdaly OSPAN.
"Adyrna" ulttyq portaly
