ەلىمىزدە ماجوريتارلىق سايلاۋ جۇيەسى بويىنشا جۇزدەگەن ازامات باق سىناپ جاتىر. سولاردىڭ ىشىندە باتىس قازاقستان وبلىسىنان ءماجىلىس سايلاۋعا ءتۇسىپ جاتقان بەلگىلى قۇقىق قورعاۋشى ابزال قۇسپان بولسا كەرەك. «ادىرنا» سايتى ادۆوكاتپەن سۇحباتتاسىپ، سايلاۋ تۋرالى پىكىرىن ءبىلدى.
– ابزال مىرزا، قازىرگى تاڭدا ءسىز قر پارلامەنت ءماجىلىسى دەپۋتاتتىعىنا كانديدات رەتىندە باق سىناپ جاتىرسىز. ءماجىلىس دەپۋتاتى بولسام دەگەن شەشىمگە قالاي كەلدىڭىز؟
– بىرىنشىدەن، ەلىمىزدە بولىپ جاتقان وڭ وزگەرىستەردى كوزبەن كورىپ وتىرمىز. ناقتىراق ايتسام ماجوريتارلىق سايلاۋ جۇيەسى ءار ازاماتقا ۇلكەن مۇمكىندىك بەرىپ جاتىر. ونىڭ ۇستىنە جۋىردا عانا 45 جاسقا تولدىم. «ەندى نە ىستەسەم ەكەن» دەپ ويلانىپ جۇرگەندە دەپۋتاتتىققا ءتۇسۋ ويىما كەلدى.
بۇدان بولەك اقجايىق ءوڭىرىنىڭ اقساقالدارى تاراپىنان «اينالايىن، ابزال بالام، باتىس قازاقستان وبلىسىنان لايىقتى ادام ءوتسىن. ءبىر مانداتتىق وكرۋگتان باعىڭدى سىناپ كورسەڭشى. ءبىز ءوزىڭدى ەل اعالارى بولىپ قولدايىق» دەگەن ۇسىنىس ءتۇستى. ونىڭ ۇستىنە وزىمدە دەپۋتاتتىققا تۇسسەم دەپ كوپتەن بەرى ويلانىپ ءجۇر ەدىم. اقساقالداردىڭ ءسوزى قامشى بولدى دا سايلاۋدا باق سىناپ كورەيىن دەگەن شەشىمگە كەلدىم.
– ءسىز ءوزىڭىزدىڭ سايلاۋالدى باعدارلاماڭىزدا قانداي سالاعا باسىمدىق بەرەسىز؟
– ءوزىم قۇقىق قورعاۋشى بولعاندىقتان ارينە زاڭ جاعىنا باسىمدىق بەرەمىن. دەپۋتاتتىققا كانديداتتىعىمدى ۇسىناتىن كەزدە ەكى اپتا بويى زاڭداردى زەرتتەپ، زەردەلەدىم. 1991 جىلعى جوعارى كەڭەستەن بەرى پارلامەنتكە باتىس قازاقستان وبلىسىنان سنەجاننا يماشەۆادان باسقا بىردە ءبىر زاڭگەر دەپۋتات بولماعان ەكەن. ونىڭ ءوزى ءبىر مەكەمەدە زاڭگەر بولىپ قىزمەت ىستەگەنى بولماسا، قۇقىق قورعاۋ مەن سوت سالاسىندا زاڭگەرلىك تاجىيبيەسى جوق ادام. ماعان بۇل جاعدايدا قوسىمشا سەبەپ بولدى.
ەڭ ءبىرىنشى كەزەكتە قولدانىستاعى زاڭدارعا رەۆيزيا جاساۋ كەرەك. وسى ۋاقىتقا دەيىنگى ازاماتتىق ءىس بويىنشا قارالعان ادىلەتسىز سوت ۇكىمدەرى مەن شەشىمدەرىن قايتا قاراۋ كەرەك. ويتكەنى ونىڭ كوپشىلىگى ادىلەتسىز قارالدى. بۇدان بولەك زاڭعا قاتىسى جوق، دەگەنمەن سايلاۋالدى بادارلامامدا ەكولوگيا مەن وتباسى جانە جاستار ساياساتى دەگەن ەكى بولىك بار. قالعان سايلاۋالدى باعدارلامامنىڭ ءبارى زاڭ شىعارۋ ىسىنە تىكەلەي بايلانىستى.
– ەلىمىزگە بەلگىلى ادۆوكات بولعاننان كەيىن ءسىز سوتتاردىڭ ءىس-ارەكەتىن جاقسى بىلەسىز. وكىنىشكە قاراي قاراپايىم حالىقتىڭ ىشىندە سوتقا كوڭىلى تولمايتىن ازاماتتار جەتەرلىك. سوتقا جۇگىنگەن ازامات ادىلەتتىلىككە جەتۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟
– قانداي جاعدايدا دا ءۇمىت ۇزبەۋ كەرەك. ونىڭ ۇستىنە «بارلىق سوت ساتىلادى» دەگەندى شىندىق دەپ قابىلداۋعا بولمايدى. تالاي سوتتا جەڭىسكە جەتىپ، ناقتى ناتيجەگە قول جەتكىزگەن ادۆوكات رەتىندە مۇنى اشىق ايتا الامىن. بىراق تاپسىرىسپەن قارالاتىن ءىستىڭ بار ەكەنىن جوققا شىعارا المايمىز. تاپسىرىسپەن تالاي ادامدار سوتتالىپ، كەيبىر كاسىپكەرلەردىڭ بيزنەسى تارتىپ الىندى. مۇنداي ۇلكەن مۇددەلەر قاقتىعىسى بولىپ تۇرادى. مۇنى جوققا شىعارۋعا بولمايدى.
بىراق كەز كەلگەن ساتىداعى سوت ادىلەتتى شەشىم شىعارا بەرەدى دەگەنگە دە كەلىسە بەرۋگە بولمايدى. مەن ءوزىمنىڭ سايلاۋالدى باعدارلامامنىڭ ەكىنشى بولىگىندە ادىلەتسىز سوت اكتىلەرىن قايتا قاراۋ دەگەن تارماق بار. مەن وسى جاعدايدى پايدالانۋدى سۇرايمىن. ەرتەڭ دەپۋتات بولا قالعان جاعدايدا وسى باعىتتا جۇمىس ىستەسەم دەگەن جوسپارىم بار. ادامداردىڭ ارىز شاعىمىن قارايتىن ارنايى جۇمىس توبىن قۇرۋ سەكىلدى جوسپارىم بار. بىراق بۇل ارادا ءبىر نارسەنى ەسكەرۋ كەرەك. كەز كەلگەن ازاماتتىق ءىس بويىنشا ءبىر تاراپ جەڭىلىپ، ەكىنشى تاراپ جەڭەدى. جەڭىلگەن تاراپ ءار كەز سوت ادىلەتسىز ءوتتى دەپ ەسەپتەيدى. مۇنى دا ەستەن شىعارماۋ كەرەك.
اتىراۋ وبلىستىق اتۆاكاتتار القاسىنىڭ مۇشەسى نۇرلان جولبولوۆ «قانشاما سايلاۋالدى باعدارلاماممەن تانىستىم. بىراق مەن ازىرگە كورگەن ەرەكشە باعدارلاما ەكەن» دەپ ماعان باعا بەرىپتى. زاڭگەر ادامدار سايلاۋالدى باعدارلامامدا نە كوزدەپ وتىرعانىمدى جاقسى تۇسىنەدى. سوندىقتان وڭ باعا بەرىپ وتىر دەپ ويلايمىن.
– قوعامدا ءماجىلىس دەپۋتاتتارىن سىناۋشىلار وتە كوپ. بىراق دەپۋتات بولۋ وڭاي شارۋا ەمەس. مىسالى ءبىر زاڭنىڭ باسىنان اياعىنا دەيىن وقىپ شىعۋدىڭ ءوزى توزىمدىلىكتى الاپ ەتەدى. ال ونى رەت رەتىمەن قاعازعا ءتۇسىرۋ ءتىپتى قيىن شىعار؟
– مەن مىسالى ءۇشىن دەپۋتاتتىڭ جالاقىسى مەن اتاعىنا قىزىعىپ وتىرعان جوقپىن. ويتكەنى دەپۋتاتتىڭ جالاقىسىن ادۆوكاتتىڭ قىزمەتتە بىرنەشە ەسەلەپ تابا الامىن. ءىرى-ءىرى كومپانيالارمەن كەلىسىم-شارت نەگىزىندە جۇمىس ىستەپ جاتىرمىن. دەپۋتات بولعان جاعدايدا ولاردىڭ ءبارىن توقتاتۋىما تۋرا كەلەدى.
ال اتاققا كەلەتىن بولسام، كەرىسىنشە دەپۋتاتتاردىڭ موينىنا ۇلكەن سالماق تۇسەدى. «حالىقتىڭ اتىنان دەپۋتات بولدىڭدار. حالىقتىڭ تالابىن ورىنداڭدار» دەپ ءبىزدى كەز كەلگەن ماسەلەگە كىرىستىرەتىن بولادى. بىراق ءبىزدىڭ ەڭ باستى جۇمىسىمىز زاڭ شىعارۋ ەكەنىن اتاپ وتكىم كەلەدى. ال زاڭ شىعاراتىن جەردە ەڭ ءبىرىنشى كەزەكتە زاڭگەر وتىرۋى كەرەك. مەنىڭ سايلاۋداعى ۇرانىم «ەمحاناعا دارىگەر، ماجىلىسكە زاڭگەر» دەپ اتالادى. ياعني، ەمحاناعا دارىگەر قانشالىقتى قاجەت بولاتىن بولسا، زاڭ شىعاراتىن ورىنعا زاڭگەردىڭ بارۋى سونشالىقتى قاجەت دەپ ايتار ەدىم. ءوزىڭىز ايتقانداي توزىمدىلىكتى قاجەت ەتەتىن ورىنعا زاڭگەر بارۋى كەرەك. وسى كەزگە دەيىن ساپاسىز زاڭداردىڭ شىققانىنا وندا كولدەنەڭ كوك اتتىلاردىڭ وتىرعانىن بىلدىرەدى. ەل ءۇشىن ماڭىزدى زاڭ شىعارعاننىڭ ورنىنا بوقتاۋ مەن تۇكىرگەنى ءۇشىن ايىپپۇل سالۋعا بايلانىستى زاڭ قابىلداپ جاتتى. شىققان زاڭدارىمىزدىڭ كوپشىلىگى ۇلتتىق مەنتاليتەتەتىمىزگە قايشى، ەۋروپالىق ستاندارتتارعا ساي قابىلداندى.
– زاڭ دەمەكشى جۋرناليستەردىڭ زاڭ نورمالارىن تالداپ، حالىققا ۇسىنۋى قيىن بولىپ تۇر. بۇل ءۇشىن جۋرناليست زاڭگەر بولۋ كەرەك پە، جوق الدە ءماجىلىس جانىنان جۋرناليستەرگە زاڭدى تۇسىندىرەتىن كلۋب قۇرىلعانى ءجون بە؟
– جالپى ەكەۋى دە قاتار ءجۇرۋ كەرەك دەپ ەسەپتەيمىن. مەنىڭ جەكە پىكىرىم بويىنشا جۋرناليست ەكونوميكا، زاڭ سالاسىنا ماماندانۋ كەرەك. قازىرگى تاڭدا قازاق ءتىلدى اقپاراتقا سۇرانىس كوبەيىپ وتىر. بۇرىنعى كەزدە قازاق تىلىندەگى اقپاراتتار وقىلمايتىن ەدى. قاڭتار كوتەرىلىسىنەن كەيىن قازاق ءتىلدى جۋرناليستەرگە كوڭىل بولەتىن بولدى. بۇعان دەيىن قازاق ءتىلدى ورتاداعى اقپاراتتان حابارسىز بولعان مەملەكەت ءىرى-ءىرى قاتەلەرگە جول بەردى. جاڭاوزەن كوتەرىلىسى، جەر ميتينگىسى، قاڭتار وقيعاسىنا دەيىنگى ماسەلە قازاق ءتىلدى ورتادا بۇرق-سارق قايناپ جاتتى. بۇلاردى ورىس ءتىلدى جۋرناليستەر بايقاعان جوق.
ەكىنشىدەن، زاڭگەرلەردىڭ ءوزى جۋرناليستەرگە ءبىر تابان جاقىن بولۋى كەرەك. مەن نەگە تانىمال بولىپ كەتتىم؟ مەنەن الدەقايدا ساۋاتتى زاڭگەرلەر جوق ەمەس، بار. بىراق ولار بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنا جابىق.
– الەۋمەتىك جەلىدە «ابزال قۇسپان ءسوزسىز دەپۋتات بولادى. سەبەبى ونى «اق وردا» قولداپ وتىر» دەگەن ءسوز ايتىلادى. مۇنى ءوزىڭىز دە ەستىگەن شىعارسىز. بۇل سوزگە الىپ قوسارىڭىز بار ما؟
– الەۋمەتتىك جەلىدە سانالۋان پىكىر جازىلادى. مۇنى جازىپ وتىرعان ادام ەرتەڭ مەن وتپەي قالسام «مىنە حالىق قالامادى. حالىق ءوزىنىڭ تاڭداۋىن جاسادى. وڭباعان ابزال قۇسپان بيلىككە ارقا سۇيەپ وتكىسى كەلىپ ەدى، حالىق ونى وتكىزبەدى» دەپ جازا سالادى. ياعني، ولاردا قالاي بولعان كۇندە دە ۇتىلمايتىن ۆاريانت بار. مۇنىڭ ءبارى سۇراۋى جوق جازبالار عوي. بىراق بۇل الەۋمەتتىك جەلىدەگى بارلىق ازاماتتىڭ جازىپ وتىرعان پىكىرى ەمەس. بۇدان باسقا مىڭ ءتۇرلى پىكىرلەر بار. الگى پىكىردى مەن سولاي قابىلدايمىن.
جالپى مۇنداي پىكىر جازاتىن ادام جاتىپ الىپ ساراپتاما جاساعانداي كەيىپ تانىتادى. بىراق ناقتى دالەل-دايەك كەلتىمەيدى. بيلىكتىڭ ماعان ناقتى كومەك كورسەتىپ وتىرعانىن دالەلدەۋى كەرەك قوي. وكىنىشكە قاراي ءبىزدىڭ بۇگىنگى دەڭگەيىمىز وسى بولىپ وتىر. الەۋمەتتىك جەلىدەگى پىكىرلەرگە قۇلاق تۇرەمىز. ءسوز بوستاندىعىن ايتقان كەزدە امەريكانى تىلگە تيەك ەتەمىز. امەريكا مەن ەۋروپادا جۋرناليستىك زەرتتەۋلەر جۇرگىزىلىپ، ساراپتامالىق ماقالالار ۇسىنىلادى. كوزى قاراقتى وقىرماندار سولاردى وقيدى. بىزدە وسەك-اياڭدى وقۋعا اۋەس. ەگەر سالماقتى ساراپتامالىق ماتەريال بولسا، مەن وعان پىكىر بىلدىرگەن بولار ەدىم. سوندىقتان مەن وعان نازار اۋدارىپ، پىكىر ءبىلدىرىپ جاتۋدىڭ ءوزىن ارتىق دەپ سانايمىن.
– قازىر قوعامعا بەلگىلى جانە بەلگىسىز ازاماتتار دەپۋتات بولسام دەپ تالپىنىپ جاتىر. جالپى دەپۋتات بولعىسى كەلگەن ادام كانديدات بولماس بۇرىن جۇرتقا تانىلۋى كەرەك ەمەس پە؟
– جوعارىداعى سۇراقتىڭ جاۋابسى وسىندا بەرىلگەن دەپ ەسەپتەيمىن. جۇرتقا، ەلگە قىزمەت ەتكەن ادام تانىلمال بولادى. مەن دەپۋتاتتىق سايلاۋالدى باعدارلامامدى 10 جىل بۇرىن ورىنداپ قويدىم دەپ ەسەپتەيمىن. مىسالى جاڭاوزەن سوتىندا 74 جابىرلەنۋشىنى جالعىز ادۆوكات بولىپ قورعادىم با، قورعادىم. كەيىن اسەل نۇرعازيەۆا وبسە اتىنان زاڭگەر رەتىندە قاتىستى. جەر ميتينگىسىندە قامالىپ ءجۇرىپ كەيىن جەر كوميسسياسىندا تەگىن جۇمىس اتقاردىم با، اتقاردىم. جەردىڭ ساتىلمايتىندىعى تۋرالى نورمانى اۋەلى جەر كودەكسىنە، كەيىن كوستيتۋتتسياعا قوسىلۋىنا ۇلەس قوستىم با، قوستىم.
ءۇشىنشى، قاڭتار وقيعاسىنا باستان اياق قاتىستىم با، قاتىستىم. ودان كەيىن جۇزدەگەن ازاماتتىڭ بوستاندىققا شىعىپ، راقىمشىلىق زاڭىنىڭ قابىلداۋىنا باستاماشى بولعان «امانات» كوميسسياسىن باسقاردىم ما، باسقاردىم. وسى ءۇش-اق ەڭبەگىمدى ايتسام جەتكىلىكتى دەپ ويلايمىن. بۇدان بولەك قازاق تىلىنە قاتىستى قانشاما سوت پروتسەستەرىنە قاتىسقانىمدى جۇرت جاقسى بىلەدى. ازامات دەپۋتات بولماس بۇرىن قوعاممەن جۇمىس ىستەپ ۇيرەنۋى كەرەك. مەن قوعاممەن جۇمىس ىستەپ، بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە تاجىريبە جينادىم. مۇنى حالىق جاقسى بىلەدى دەپ ويلايمىن.
سەرعالي اسلانبەك
