ءبىزدىڭ قوعام باياعىدان-اق اۋىر رۋحاني اۋرۋعا ۇشىراعان. لگبت جىمىسقى جۇمىسىن بالاباقشادان، مەكتەپتەن باستاپ دارىپتەپ، سولاردىڭ جالاۋى تۇستەس ويىنشىقتاردى -حاگي-ۆاگي جانە باسقالارىن ناسيحاتتاپ، مەكتەپتەردە ۇلدى قىز، قىزدى ۇل ەتىپ كيىندىرەتىن، “دەن ناوبوروت”، “نوچ نا دەن” دەگەن مەرەكەلىك شارالار جۇرگىزىپ، ۇلدار قىزدىڭ كويلەگىن كيىپ، بويانسا، قىزدار ۇلدىڭ كەيپىنە تۇسسە، وسىنداي لگبت ايلا-امالدارىنىڭ ءمان-ماعىناسىن تۇسىنبەگەن كەيبىر مۇعالىمدەر “ەش نارسە ەتپەيدى، بۇل ءجاي ويىن عوي” دەپ تۇرسا، بۇل كەسەل ارينە “ىرىڭدەيدى”. بۇل پىكىردى "قارا شاڭىراق" ۇلتتىق تاربيە بەرۋ مەكتەبىنىڭ جەتەكشىسى - تاريحشى، جۋرناليست، قوعام قايراتكەرى تۇرار ساتتارقىزى Facebook پاراقشاسىندا جازدى، دەپ حابارلايدى “ادىرنا” ۇلتتىق پورتالى.
“ەكى كۇن بولدى الەۋجەلى “كۇيىپ” تۇر. باستى تاقىرىپ- ليفتىدە سۇيىسكەن ەكى قىزتەكەلەر. جەردەن الىپ، جەرگە سالىپ جاتىر. داتتاعاندار كوپ، بىراق اقتاعانداردى كورىپ، شوك بولدىم. ادەتتەگىدەي شۋ عوي، ءبىر-ەكى كۇننەن كەيىن مۇنىڭ دا “قىزىعى” باسىلادى، حالىق نازارى باسقا نارسەگە اۋادى. مۇنى حالىق نازارىن سەنات سايلاۋىنان اۋدارۋ ءۇشىن ادەيى جاسالدى دەيدى بىرەۋلەر. قالاي بولعاندا دا، تاپسىرمامەن جاسالسا دا، شىن بولسا دا، دۇرىس نارسە ەمەس، بارىپ تۇرعان ازعىندىقتى دارىپتەۋ.
ەڭ قورقىنىشتىسى، شۋلاپ-شۋلاپ قويامىز. ايتارىم، مۇنداي ازعىندىق بۇگىن عانا پايدا بولعان جوق. بۇل قوعام دەرتىنىڭ ءبىر ءتۇرى عانا. ءبىزدىڭ قوعام باياعىدان-اق اۋىر رۋحاني اۋرۋعا ۇشىراعان.
نەسىنە شۋلايمىز؟ ەگەر كەسەلدىڭ الدىن الۋ ءۇشىن ەشنارسە جاساماساق، ۇلت بولىپ ۇيىسۋدى ويلاماساق، ۇلت قۇندىلىعىن مەنسىنبەسەك، ۇلتتىق تاربيەنى وزەكتەن تەپسەك، ناعىز قازاق بولۋدان قورىقساق؟! ءبىزدىڭ باياعىدان رۋحاني داعدارىسقا ۇشىراعانىمىزدى، بابالار اماناتىن ساقتاي الماي، ۇلت قۇندىلىعىنان جوعالتقانىمىزدى مويىنداۋىمىز كەرەك.
30 جىل بويى جەمقورلىق، جاعىمپازدىق جايلاعان، ۇلتتىق رۋحتان جۇرداي بولعان قوعامنىڭ جاراسى ابدەن ىرىڭدەپ، قازىر ابدەن يىستەنىپ “ساسىپ” جاتىر. تەلەارنالار تالاي جىل جاستاردىڭ ساناسىن ۇياتسىز توكشوۋلارمەن ۋلاپ، سايقىمازاق شوۋمەندەردى، فونوگرامما جۇلدىزدارىن دارىپتەپ، تاربيەلىك ءمانى جوق، باعدارلامالارىمەن رەيتينگ، جۇلدىز قۋىپ كەتسە، بۇل كەسەل اسقىنباي قايتسىن؟! نەبىر گەندەر پاتي، حەللۋين، تسۆەتنوي ۆەچەرينكا سياقتى شەتتىڭ قاڭسىعىن، ساسىعىن، باسقا ۇلت ەمەس، ءوز قازاعىم تاڭسىق كورىپ، ۋلاپ-شۋلاپ تويلاپ جاتسا، بۇل اۋرۋ تاراماي قايتسىن؟!
لگبت جىمىسقى جۇمىسىن بالاباقشادان، مەكتەپتەن باستاپ دارىپتەپ، سولاردىڭ جالاۋى تۇستەس ويىنشىقتاردى -حاگي-ۆاگي جانە باسقالارىن ناسيحاتتاپ، مەكتەپتەردە ۇلدى قىز، قىزدى ۇل ەتىپ كيىندىرەتىن، “دەن ناوبوروت”، “نوچ نا دەن” دەگەن مەرەكەلىك شارالار جۇرگىزىپ، ۇلدار قىزدىڭ كويلەگىن كيىپ، بويانسا، قىزدار ۇلدىڭ كەيپىنە تۇسسە، وسىنداي لگبت ايلا-امالدارىنىڭ ءمان-ماعىناسىن تۇسىنبەگەن كەيبىر مۇعالىمدەر “ەش نارسە ەتپەيدى، بۇل ءجاي ويىن عوي” دەپ تۇرسا، بۇل كەسەل ارينە “ىرىڭدەيدى”، -دەپ جازدى جۋرناليست.
سونىمەن قاتار، ونىڭ ايتۋىنشا، سايلاۋ دەپ، مەكتەپ مۇعالىمدەرىن، قاسيەتتى ماماندىق يەلەرىن ارامدىققا يتەرمەلەپ، قاسيەتسىزدەرگە اينالدىردىق.
“ار-ۇيات، وبال، ساۋاپ دەگەندى بارىنەن بيىك قوياتىن قازاعىم بۇگىندە بۇل قاسيەتتى ۇعىمداردان “ۇيالاتىن” بولدى. ءتىپتى ۇيات ءسوزىن قور ساناپ، كەيبىرەۋلەر “ۇياتمەنى” دەپ كۇلەتىن بولدى. ەڭ ماسقاراسى، ەلىمىزدە ادامنىڭ ميىنا كىرمەيتىن نارسەلەر جاسالدى، ول ءالى دە جالعاسۋدا. سونىڭ ءبىرىن ايتسام. نەگىزگى ماقساتى -ۇرپاققا ءبىلىم بەرۋ، تاربيەلەۋ بولىپ سانالاتىن ءبىلىم وشاقتارىندا “سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى شتابتار” قۇرىلىپ، جەمقورلىقپەن كۇرەسەمىز.
بۇدان اسقان قانداي سوراقىلىق بار؟! ءبىلىم، تاربيە، جەمقورلىق -ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايتىن دۇنيەلەر ەمەس پە؟! سايلاۋ دەپ، مەكتەپ مۇعالىمدەرىن، قاسيەتتى ماماندىق يەلەرىن ارامدىققا يتەرمەلەپ، قاسيەتسىزدەرگە اينالدىردىق. ولاردىڭ قايسى بولسىن، ءوز قولىمەن ادىلەتسىز قوعام قۇرۋعا اتسالىسقانى ءۇشىن ار-ۇيات الدىندا، ۇرپاق الدىندا جاۋاپتى ەكەنىن سەزىنبەدى. اشىنا ايتسام، ۇرپاعىمىزدىڭ تامىرىنا ءوز قولىمىزبەن بالتا شاۋىپ كەلدىك، ءالى دە جالعاستىرىپ جاتىرمىز.
كەشەگى ليفتىدەگى وقيعا بۇل قوعامنىڭ ءىرىڭدى دەرتىنىڭ ءبىر كورىنىسى عانا. وكىنىشتىسى، مۇندايلار قازاق قوعامىندا جەتەرلىك. كوپتەگەن جىلدار بويى قالا مەكتەپتەرمەن تىعىز بايلانىستامىن. اتا-انالارمەن، وقۋشىلارمەن كەزدەسەمىن، ستۋدەنتتەرمەن جۇزدەسەمىن، ۇستازدارمەن ءجيى سۇحباتتاسامىن.
ءبىلىم وشاقتارى ۇرپاق تاربيەسىنە قاتىستى كوپ شاقىرادى. بارىنە بارۋعا تىرىسامىن. بۇل مەن ءبىر ەرىگىپ جۇرگەننەن، نە ءوزىمدى كورسەتكىم كەلگەننەن ەمەس. مەكتەپتەرگە مەنىڭ ءتۇرىمدى كورۋ ءۇشىن شاقىرمايدى.مەكتەپ ۇستازدارىنىڭ ويلايتىنى -ۇلت بولاشاعى، ۇرپاق تاربيەسى، “ەل ەرتەڭى قالاي بولماق؟،-دەگەن ۇلكەن ۋايىم. ال مەنىڭ ماقساتىم - ۇرپاق تاربيەسىنە تيتتەي دە بولسا، پايدام ءتيسىنشى دەگەن شىنايى نيەت. ويتكەنى كوبى كورە بىلمەيتىن نارسەنى كورەمىز، كوبى ەستىمەگەندى ەستيمىز. بۇل -قوعام الدىنداعى، ۇلت بولاشاعى الدىنداعى مىندەتىم. ويتكەنى ءوزىم دە، ۇرپاعىم دا وسى ەلدە، وسى قوعامدا ءومىر سۇرەدى. ال ول قوعام ءۇشىن قايسىمىز بولسىن جاۋاپتىمىز. ەڭ جامان نارسە -نەمقۇرايلىلىق. ەڭ بولماعاندا مىڭداعان بالانىڭ بىرنەشەۋىنىڭ ساناسىنا اسەر ەتىپ، رۋحاني ازىق بولار دۇنيە بەرسەم، اتا-انالارعا ىقپال ەتسەم دەگەن وي قاشاندا ماعان مازا بەرمەيدى. بالاباقشالار مەن مەكتەپتەرگە، وقۋ ورىندارىنا بارعانىم ءۇشىن ەشكىم اقشا تولەمەيدى، بۇل مەنىڭ قوعام الدىنداعى، ۇرپاق الدىنداعى الەۋمەتتىك جاۋاپكەرشىلىگىم دەپ بىلەمىن. وسى كۇنگە دەيىن ەسىمە تۇسسە، جانىمدى كۇيزەلتىپ، ءوزىمدى قويارعا جەر تاپپاي كەتەتىن ءبىر وقيعانى ايتقىم كەلەدى.
15 جاستاعى قازاقتىڭ ەكى بالاسىنىڭ “ماحابباتى” جايلى ءوز قۇلاعىممەن ەستىپ، ءبىر اپتا جۇرەگىم اۋىرىپ، ازەر ەسىمدى جيعانمىن. ءيا، جاڭاعى ليفتىدەگى ەكەۋ سياقتىلار بار. ونى قاشانعى جاسىرامىز؟ قوعامنىڭ وسىنداي دەرتىنىڭ الدىن الامىن دەپ، لگبت قارسى شىعىپ جۇرگەن Bagilya Baltabayeva دەگەن زامانداسىم تالاي جىلدان بەرى قازاققا تونگەن ازعىندىققا قارسى شىرىلداپ كەلەدى. بىزدە “قارا شاڭىراق” ۇجىمى قولدان كەلگەنشە، شامامىز جەتكەنشە تاربيە جۇمىسىنا اتسالىسىپ ءجۇرمىز. بىراق بۇل از. تەڭىزگە تامعان تامشىداي عانا ىستەر. بىزدە “كۇرەسەتىن” ورتالىقتار جەتەرلىك. ولارعا قىرۋار اقشا بولىنەدى. بىراق ۇرپاققا رۋحاني تاربيە بەرەتىن، وسىنداي قوعام دەرتىنىڭ الدىن الاتىن بىردە-ءبىر ورتالىق اشپايمىز. الدە اشقىمىز كەلمەيدى مە؟”،- دەدى ول.
تۇرار ساتتارقىزى “قارا شاڭىراق” ۇلتتىق تاربيە ورتالىعىن اشۋعا تالپىنعانىن، الايدا شەشىمىن تاپپاعانىن ايتتى.
ء“بىز “قارا شاڭىراق” ۇلتتىق تاربيە بەرۋ ورتالىعىن اشايىق دەپ قانشا رەت بيلىك ورگاندارىنا ۇسىنىسپەن شىقتىق. دايىن جوبامىزدى اپاردىق. بىراق ءالى شەشىمىن تاپپادى. ءيا، تاربيەدەن گورى، كۇرەسۋ وڭاي. ناتيجەسى بىردەن كورىنەدى. تاربيەلەۋ ۇزاق. بىراق ونىڭ جەمىسىن بىرنەشە بۋىن كورەدى. ونى تۇسىنەتىن سانالى، رۋحتى ادامدار از بولىپ تۇر. بىراق قوعامداعى دەرتتەر كۇرەستەن كەيىن وڭالا ما؟
جەمقورلىقپەن كۇرەستى، جەمقورلىق ازايدى ما؟اجىراسۋ، زورلىق-زومبىلىق، ايتەۋىر كۇرەس كوپ، بىراق ناتيجە جوق! ازايعان جوق. كەرىسىنشە، ۋشىعىپ بارادى. ارينە كىم بولسا دا، “مەنىڭ وتباسىمدا مۇنداي جاعداي ورىن المايدى، بالام ونداي بولمايدى”،-دەۋى مۇمكىن.
بىراق وسىنداي سوراقىلىقتى كورگەن باۋىر ەتى بالاڭىز، ءيا، ءدال ءسىزدىڭ بالاڭىز، “اكە، انا، نەگە انا بالاعا بولادى، ماعان نەگە بولمايدى؟”،-دەيتىن بولسا، ۇلىڭىز “جىگىتتى جاقسى كورۋ مەنىڭ جەكە قۇقىعىم، جۇمىسىڭىز بولماسىن. قىزىڭىز «قىزدى جاقسى كورەمىن بە، ونى ءوزىم بىلەمىن”،-دەپ تۇرسا، نە ىستەيسىز؟ قازىرگى ۇلت قۇندىلىقتارىنا ءمان بەرمەي جۇرگەن ازاماتتار، ءدال سىزدەردىڭ ۇرپاقتارىڭىز رۋحاني ازعىنداعان، قۇندىلىقتان جۇرداي بولعان قوعامدا وسىلاي دەمەسىنە قايسىڭىز كەپىل بولا الاسىز؟ بىزدە پرەزيدەنتتىڭ جانىندا ۇلتتىق ايەلدەر ءىسى جانە وتباسىلىق كوميسسيا بار، ۇلتتىق قۇرىلتاي بار. جەرگىلىكتى اكىمدىكتەردىڭ جانىندا نەبىر كوميسسيا، كەڭەستەر بار. ولار قوعامنىڭ دەرتىن ىشتەن كورىپ، سونىڭ الدىن الۋمەن اينالىسىپ جۇرگەن جانداردى ەستىمەيدى، كورمەيدى، جولاتپايدى. وتكەندە مينيسترلەرمەن كەزدەسۋدە شىرىلداپ ايتتىق، ايدا بالاەۆا حانىمدى كورىپ قالىپ، ءبىز سمياقتى قوعام وكىلدەرىنىڭ ءۇنىن ەستىڭىزشى دەدىك. بىراق، ەشكىم ەستىمەيدى. سول “كۇلتوبەنىڭ باسىندا كۇندە جيىن جاسايتىنداردىڭ” ەشقايسىسى دا ۇرپاققا رۋحاني تاربيە بەرۋمەن اينالىسپايدى.كوبىنىكى كۇرەس، بىتپەيتىن كۇرەس. بالكىم، ولار بالالارىنىڭ بولاشاعىن قازاق ەلىمەن بايلانىستىرمايتىن بولار، مۇمكىن، ولاردىڭ قازاقستاننان باسقا وتانى بولار؟! ولاردىڭ ۇرپاعى ءۇشىن جەرۇيىق بولار، باسقا ەل بار شىعار؟!
“جەر استىنان جىك شىقتى، ەكى قۇلاعى تىك شىقتى”،-دەپ تەك بىرەر كۇن شۋلاپ، ۇمىتىپ كەتۋدى قويالىق، ۇرپاعىمىزدىڭ ەرتەڭىن ويلايىق. رۋحاني ازعىندىق بولاشاعىمىزعا بالتا شاپپاسىن دەسەك، بارشامىز ۇلت بولاشاعى ءۇشىن جۇدىرىقتاي جۇمىلىپ، سوزبەن، وتىرىك اقپار، ەسەپپەن ەمەس، ناقتى ءىس-ارەكەتپەن جۇمىس ىستەيىك. ۇلت قۇندىلىعى، قازاقتىڭ بولاشاعى دەگەن باسىڭا قازاق تاقياسىن، قامزولىن كيىپ، بيە ساۋىپ، ءبىر رەت سۋرەتكە ءتۇسۋ ەمەس، بۇل ءومىرىڭدى ۇلتقا قىزمەت ەتۋگە ارناۋ. وسكەلەڭ ۇرپاق جالعان دۇنيەنى بىردەن سەزەدى، وتىرىكتى كەشىرمەيدى.
ءىشىمىز بەن سىرتىمىز بىردەي بولىپ، ءسوزىمىز بەن ارەكەتىمىز ۇيلەسىمدى بولىپ، ءوزىمىز ونەگە بولايىق. “اۋرۋىن جاسىرعان ولەدى”،-دەگەن بابالارىمىز، ۇرپاعىمىز ازعىنداپ، ۇلتىمىز جوعالماسىن دەسەك، “ەسسىز” دۇنيەگە ەلىكتەۋدى قويىپ، ەسىمىزدى جيىپ، ەتەگىمىزدى قىمتايىق.
“بىرىنشىدەن، بەسىك جىرىن ايتاتىن كەلىندەردىڭ ازايىپ بارا جاتقانىنان قورقامىن، ەكىنشىدەن، نەمەرەلەرىنە ەرتەگى ايتىپ بەرە المايتىن اجەلەردىڭ كوبەيىپ بارا جاتقانىنان قورقامىن، ۇشىنشىدەن، ءداستۇردى سىيلامايتىن بالالاردىڭ ءوسىپ كەلە جاتقانىنان قورقامىن.
ويتكەنى بەسىك جىرىن ەستىپ، ەرتەگى تىڭداپ، ءداستۇردى بويىنا ءسىڭىرىپ وسپەگەن بالانىڭ كوكىرەك كوزى كور بولا ما دەپ قورقامىن…”،-دەپ ءباھادۇر باتىر بابامىز باۋىرجان مومىشۇلى ايتقانداي،قازاقتىڭ بولاشاعى -ۇلتتىق تاربيەدە. جارايدى، ليفتىدەگى وقيعانى تالقىلاپ، جاڭاعى ەكى “جىگىت” جايلى جازدىق. بوقتادىق، بالاعاتتادىق. بىراق سودان ولار ازاي ما؟ ول ءبىزدىڭ كورگەنىمىز، ال كورمەگەنىمىز قانشاما؟ نەبىر كورگەنسىز، ارسىز ارەكەتتەر، سوراقىلىق جاعدايلار جەتىپ ارتىلادى. ۇلت بولاشاعىنا الاڭداساق، ۇلتتىق يدەولوگيا كەرەك! ءتىپتى بىرنەشە جىلدان بەرى ايتىپ كەلەمىن، وتباسى جانە تاربيە مينيسترلىگىن قۇرۋ كەرەك! ادىلەتتى قازاقستان قۇرامىز دەيمىز. ەل ازاماتتارى ار-ۇيات، وبال، ساۋاپ دەگەن ۇلى ۇعىمداردى تۋ ەتىپ، رۋحاني باي، ونەگەلى، ورەلى بولعان ۋاقىتتا عانا ادىلەتتى قوعام بولاتىنىن ۇمىتپايىق!”، - دەپ ءسوزىن قورىتىندىلادى.
