قازاق حالقىنىڭ بۇكىل تۇرمىس-تىرشىلىگى ماقال -ماتەلدەردە كورىنىس تاپقان. ونىڭ ىشىندە ادام ەسىمدەرى اتالاتىن ماقال-ماتەلدەر بارشىلىق. بۇنداي ماقال-ماتەلدەردىڭ كەيبىرەۋلەرىنىڭ قالاي پايدا بولعانى تۋرالى حالىق ەسىندە ءتۇرلى اڭىز-اڭگىمەلەر ساقتالعان. سولاردىڭ ءبىرى ەسىم حان تۋرالى: «ەلىنە جاقىنداعاندا ەستىدى، تۇرسىن حان مۇنى الداپ، قاڭعىتىپ جىبەرىپ، تۇركىستاندى شاۋىپ، تالاپ، ولجالاپ الىپ قويعانىن. مۇنى ەستىگەن سوڭ، ەسىم جىنداندى دەيدى. قاسىنداعى جولداستارىن ولتىرە جازداپتى. بايلاپ قويايىق دەگەندە، قىرقىن جەرگە دومالاتىپ، بىقپىرت تيگەندەي قىلىپتى. ءبىرازدان سوڭ، سىلق قۇلاي كەتتى. ءارى بەرى جاتىپ، باسىن كوتەرىپ الىپ:
– ماعان نە بولدى؟ – دەيدى.
– ءسىز جىنداندىڭىز، – دەسىپتى.
– وندا مەنى نەگە بايلاپ قويمادىڭدار؟ – دەپتى.
– ءالىمىز جەتپەدى، – دەسىپتى.
– وسى وتىرعان ءبارىڭ جابىلدىڭدار ما؟
– جابىلدىق.
– شامالارىڭ كەلمەدى مە؟
– كەلمەدى.
– ءبىر كىسى جىندانسا، قىرىق كىسىنىڭ ءالى كەلمەپتى. وسى وتىرعان قىرىق كىسى
جىندانسا – دۇنيە تولى جاننىڭ شاماسى كەلە مە؟ كەل، ءبارىمىز كوتەرىلە جىندانايىق تا وسى بەتىمىزبەن تاشكەنتكە كىرەلىك! – دەپتى. لاپ قويا شاۋىپ، تاشكەنتكە كىرىپ، كوزىنە كورىنگەندى قىرىپ، حان تۇرسىندى ءولتىرىپتى...
قاتاعاننىڭ حان تۇرسىن،
قاي ارامدى انت ۇرسىن، –
دەگەن ماقال سونان بىلاي جۇرت اۋزىندا قالدى دەسەدى...» بۇل دەرەك تاريحشى ج.ارتىقباەۆتىڭ «ماتەريالى ك يستوري پراۆياششەگو دوما كازاحوۆ» اتتى كىتابىندا كەلتىرىلگەن.
قۇربانعالي ءحاليدتىڭ قازاق تاريحى كەڭىنەن باياندالعان «بەس تاريح" اتتى ەڭبەگىندە ادام ەسىمىنە بايلانىستى دەرەكتەر از ەمەس. وسى سۇبەلى ەڭبەكتىڭ 94 جانە 233 بەتتەرىندە بىلاي دەپ جازىلعان: «مايقى بي شىڭعىس حاننىڭ اتاسى جاسۋبايمەن ءبىر تۋما، ياعني جاسۋباي مەن مايقى بي بايسۇڭقاردان تۋعان. مايقى بي وتە شەشەن، ۇلگىلى كىسى بولىپتى. «تۇگەل ءسوزدىڭ ءتۇبىرى ءبىر، ءتۇپ اتاسى مايقى بي» دەگەن ءسوز وسى كىسىگە ارنالعان بولىپ قازاقتا كەڭ تاراعان».
«ورتا ءجۇزدىڭ وزىنەن، ياكي بالاسىنان نايمان تۋعان. نايماننىڭ بالاسى وكىرەش، باعزىلار وكىرەش لاقابى دەيدى، وعان مىناداي ماتەل دە ايتادى:
وكىرەش اتى نايمان-دى،
قارتايعاندا قىز قۇشىپ،
وكىرەش اتىن العان-دى».
بەلگىلى ادەبيەتشى عالىم نىسانبەك تورەقۇل «قاناتتى سوزدەر» كىتابىندا «جاق تارتۋشى كوپ ەدى، جالاسى ابىلايدا قالدى»، «جاۋدى قارا قاشىردى، باتىر اتاق باراقتا قالدى» سىندى باسقا دا سوزدەردى كەلتىرگەن. سولاردىڭ ءبىرى ابىلاي حان تۋرالى اڭىزعا بايلانىستى ءسوزدىڭ پايدا بولۋ وقيعاسى وتە قىزىق: «جاس كەزىندە سابالاق اتانعان ابىلاي قوجاسىنىڭ تۇيەسىن باعىپ، كەشكە تامان بالالارمەن بىرگە اسكەري ويىنداردى وينايدى ەكەن. ابىلاي باستاعان بالالار ەكىگە ءبولىنىپ الىپ ساي-جىرالارعا بەكىنىپ، ءبىرىن-ءبىرى «بارلاپ»، «شولىپ»، «ايقاسقا» شىعاتىن كورىنەدى. ءبىر كۇنى تۇستە تۇيە شاڭداقتا جاتقان كەزدە ابىلاي ءبىر توپ بالالارعا باس بولىپ، وزەننىڭ ارعى جاعالاۋىنداعى قارايعان بەلگىنى ساداقپەن كوزدەپ اتىسىپ جاتسا، ابايسىزدا بىرەۋىنىڭ جەبەسى سول ماڭايدا ويناپ جۇرگەن كىشكەنتاي بالاعا ءتيىپ كەتىپ، جازىم بولادى. جاس بالانىڭ شەشەسى ويبايىن سالا جۇگىرەدى. اۋىل ادامدارى جينالىپ قالادى. بالانىڭ شەشەسى ساداق تارتقان كوپ بالادا جۇمىسى بولماستان ابىلايدى كەلىپ ۇستاپ:
– بالامدى اتقان سەنسىڭ، سەنىڭ جەبەڭ ءتيدى! – دەيدى. جينالعان جۇرت ىشىنەن ءبىرى:
– وسىلاردىڭ ءبارىن ساداق تارتقىزىپ، قىلىش قاعىستىرىپ جۇرگەن سەنسىڭ!، – دەسە، تاعى ءبىرى:
– سەن كەلگەلى بەرى بالالاردىڭ ءبارى جاۋگەرشىلىك ويىن وينايتىن بولدى! – دەيدى.
– «ءبورىنىڭ اۋزى جەسە دە قان، جەمەسە دە قان»، بۇعان تەك ابىلاي كىنالى، – دەسەدى ەندى ءبىرى. كەيىن بالاعا ابىلايدىڭ ەمەس، باسقا بالانىڭ جەبەسى تيگەنى اشىلادى. سونى ەسىتكەن جۇرت «جاق تارتۋشى كوپ ەدى، جالاسى ابىلايدا قالدى» دەپ كەتەدى».
شاكارىم قۇدايبەردىۇلىنىڭ «قالقامان – مامىر» جىرىندا مىناداي شۋماق بار:
كوكەناي تاعى كونبەي جاتىپ الدى،
ءبىتىم بولماي نەشە كۇن جۇرت ساندالدى.
«قالقامان مەن مامىردىڭ داۋىنداي» دەپ.
مۇحتار اۋەزۇلى 1927-1933 جىلدار ارالىعىندا جازعان اباي ءومىرىنىڭ العاشقى نۇسقاسىندا: «وسكەمباي ەلدىڭ «ادال بولادى» دەگەن دامەسىن اقتاعان بي بولدى دەسەدى. ەسكىدەن قالعان كوپ اۋزىنداعى داقبىرتقا قاراعاندا: «ءىسىڭ ادال بولسا وسكەمبايعا بار، ارام بولسا، ەرالىعا بار»، – دەپ كورسەتكەن.
وسىنداي ءبىر ءسوزدىڭ شىعۋ تاريحىن ەتنوگرافتار جاعدا بابالىقۇلى مەن ابدوللا تۇردىباەۆ بىرىگىپ جازعان «سايات» كىتابىندا اڭگىمەلەنەدى: «سونداي-اق ۇلى ءجۇزدىڭ جالايىر رۋىنان شىققان شورا دەگەن ادامنىڭ قۇسبەگىلىك داڭقى بۇكىل قازاققا جايىلىپتى. جۇرتتىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، جالايىر شورا قۇس اتاۋلىنىڭ «ءتىلىن ءبىلىپتى». قىرانداردىڭ مەكەنى مەن شابىتتى ءورىسىن، قايدا قوناقتاپ، قايدا ۇيالايتىنىن، نەگە شابىتتاپ نەنى الاتىنىن بىلگەن. ءتىپتى ۇشىپ وتكەن قۇستىڭ جاسىن، ونىڭ قىران نە قىران ەمەس ەكەنىن ايىرا بىلەدى ەكەن. شورانىڭ ءوزى عانا ەمەس، ونىڭ بالالارى دا دارىندى قۇسبەگى بولعاندىعى تۋرالى ەل اراسىندا اڭىز-اڭگىمەلەر كوپ.
ەل اۋزىندا: «ۇشا بەرسەم قاناتىم تالادى، جەرگە قونايىن دەسەم جالايىر شورا الادى» – دەپ بۇكىل قىران بىتكەن زار جىلايدى ەكەن دەگەن اڭىزدار دا بار».
قازاق حالقىنىڭ ماقال-ماتەلدەرى اراسىندا ەسىمگە بايلانىستىلار وزىندىك ورىن الادى.
بەردالى وسپان.
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى.
