Qazaq halqynyŋ bükıl tūrmys-tırşılıgı maqal -mätelderde körınıs tapqan. Onyŋ ışınde adam esımderı atalatyn maqal-mätelder barşylyq. Būndai maqal-mätelderdıŋ keibıreulerınıŋ qalai paida bolǧany turaly halyq esınde türlı aŋyz-äŋgımeler saqtalǧan. Solardyŋ bırı Esım han turaly: «Elıne jaqyndaǧanda estıdı, Tūrsyn han mūny aldap, qaŋǧytyp jıberıp, Türkıstandy şauyp, talap, oljalap alyp qoiǧanyn. Mūny estıgen soŋ, Esım jyndandy deidı. Qasyndaǧy joldastaryn öltıre jazdapty. Bailap qoiaiyq degende, qyrqyn jerge domalatyp, byqpyrt tigendei qylypty. Bırazdan soŋ, sylq qūlai kettı. Ärı berı jatyp, basyn köterıp alyp:
– Maǧan ne boldy? – deidı.
– Sız jyndandyŋyz, – desıptı.
– Onda menı nege bailap qoimadyŋdar? – deptı.
– Älımız jetpedı, – desıptı.
– Osy otyrǧan bärıŋ jabyldyŋdar ma?
– Jabyldyq.
– Şamalaryŋ kelmedı me?
– Kelmedı.
– Bır kısı jyndansa, qyryq kısınıŋ älı kelmeptı. Osy otyrǧan qyryq kısı
jyndansa – dünie toly jannyŋ şamasy kele me? Kel, bärımız köterıle jyndanaiyq ta osy betımızben Täşkentke kırelık! – deptı. Lap qoia şauyp, Täşkentke kırıp, közıne körıngendı qyryp, han Tūrsyndy öltırıptı...
Qataǧannyŋ han Tūrsyn,
Qai aramdy ant ūrsyn, –
degen maqal sonan bylai jūrt auzynda qaldy desedı...» Būl derek tarihşy J.Artyqbaevtyŋ «Materialy k istorii praviaşego doma kazahov» atty kıtabynda keltırılgen.
Qūrbanǧali Halidtıŋ qazaq tarihy keŋınen baiandalǧan «Bes tarih" atty eŋbegınde adam esımıne bailanysty derekter az emes. Osy sübelı eŋbektıŋ 94 jäne 233 betterınde bylai dep jazylǧan: «Maiqy bi Şyŋǧys hannyŋ atasy Jasubaimen bır tuma, iaǧni Jasubai men Maiqy bi Baisūŋqardan tuǧan. Maiqy bi öte şeşen, ülgılı kısı bolypty. «Tügel sözdıŋ tübırı bır, tüp atasy Maiqy bi» degen söz osy kısıge arnalǧan bolyp qazaqta keŋ taraǧan».
«Orta jüzdıŋ özınen, iaki balasynan Naiman tuǧan. Naimannyŋ balasy Ökıreş, baǧzylar Ökıreş laqaby deidı, oǧan mynadai mätel de aitady:
Ökıreş aty Naiman-dy,
Qartaiǧanda qyz qūşyp,
Ökıreş atyn alǧan-dy».
Belgılı ädebietşı ǧalym Nysanbek Töreqūl «Qanatty sözder» kıtabynda «Jaq tartuşy köp edı, jalasy Abylaida qaldy», «Jaudy qara qaşyrdy, batyr ataq Baraqta qaldy» syndy basqa da sözderdı keltırgen. Solardyŋ bırı Abylai han turaly aŋyzǧa bailanysty sözdıŋ paida bolu oqiǧasy öte qyzyq: «Jas kezınde Sabalaq atanǧan Abylai qojasynyŋ tüiesın baǧyp, keşke taman balalarmen bırge äskeri oiyndardy oinaidy eken. Abylai bastaǧan balalar ekıge bölınıp alyp sai-jyralarǧa bekınıp, bırın-bırı «barlap», «şolyp», «aiqasqa» şyǧatyn körınedı. Bır künı tüste tüie şaŋdaqta jatqan kezde Abylai bır top balalarǧa bas bolyp, özennıŋ arǧy jaǧalauyndaǧy qaraiǧan belgını sadaqpen közdep atysyp jatsa, abaisyzda bıreuınıŋ jebesı sol maŋaida oinap jürgen kışkentai balaǧa tiıp ketıp, jazym bolady. Jas balanyŋ şeşesı oibaiyn sala jügıredı. Auyl adamdary jinalyp qalady. Balanyŋ şeşesı sadaq tartqan köp balada jūmysy bolmastan Abylaidy kelıp ūstap:
– Balamdy atqan sensıŋ, senıŋ jebeŋ tidı! – deidı. Jinalǧan jūrt ışınen bırı:
– Osylardyŋ bärın sadaq tartqyzyp, qylyş qaǧystyryp jürgen sensıŋ!, – dese, taǧy bırı:
– Sen kelgelı berı balalardyŋ bärı jaugerşılık oiyn oinaityn boldy! – deidı.
– «Börınıŋ auzy jese de qan, jemese de qan», būǧan tek Abylai kınälı, – desedı endı bırı. Keiın balaǧa Abylaidyŋ emes, basqa balanyŋ jebesı tigenı aşylady. Sony esıtken jūrt «Jaq tartuşy köp edı, jalasy Abylaida qaldy» dep ketedı».
Şäkärım Qūdaiberdıūlynyŋ «Qalqaman – Mamyr» jyrynda mynadai şumaq bar:
Kökenai taǧy könbei jatyp aldy,
Bıtım bolmai neşe kün jūrt sandaldy.
«Qalqaman men Mamyrdyŋ dauyndai» dep.
Mūhtar Äuezūly 1927-1933 jyldar aralyǧynda jazǧan Abai ömırınıŋ alǧaşqy nūsqasynda: «Öskembai eldıŋ «adal bolady» degen dämesın aqtaǧan bi boldy desedı. Eskıden qalǧan köp auzyndaǧy daqbyrtqa qaraǧanda: «Isıŋ adal bolsa Öskembaiǧa bar, aram bolsa, Eralyǧa bar», – dep körsetken.
Osyndai bır sözdıŋ şyǧu tarihyn etnograftar Jaǧda Babalyqūly men Abdolla Tūrdybaev bırıgıp jazǧan «Saiat» kıtabynda äŋgımelenedı: «Sondai-aq ūly jüzdıŋ jalaiyr ruynan şyqqan Şora degen adamnyŋ qūsbegılık daŋqy bükıl qazaqqa jaiylypty. Jūrttyŋ aituyna qaraǧanda, Jalaiyr Şora qūs ataulynyŋ «tılın bılıptı». Qyrandardyŋ mekenı men şabytty örısın, qaida qonaqtap, qaida ūialaitynyn, nege şabyttap nenı alatynyn bılgen. Tıptı ūşyp ötken qūstyŋ jasyn, onyŋ qyran ne qyran emes ekenın aiyra bıledı eken. Şoranyŋ özı ǧana emes, onyŋ balalary da daryndy qūsbegı bolǧandyǧy turaly el arasynda aŋyz-äŋgımeler köp.
El auzynda: «Ūşa bersem qanatym talady, jerge qonaiyn desem jalaiyr Şora alady» – dep bükıl qyran bıtken zar jylaidy eken degen aŋyzdar da bar».
Qazaq halqynyŋ maqal-mätelderı arasynda esımge bailanystylar özındık oryn alady.
Berdaly OSPAN.
"ADYRNA" ūlttyq portaly.
