"تاقيالى پەرىشتە" فيلمىنە 50 جىل

– بۇل كينونى ءتۇسىرۋ تۋرالى وي العاش قالاي تۋدى ەكەن؟

– الدەبىر ەستەلىكتە حالىق ءارتيسى كاۋكەن كەنجەتاەۆ «ءفيلمنىڭ سيۋجەتىنە يدەيا ۇسىنعان مەنىڭ زايىبىم، ءانشى شابال بەيسەكوۆا ەدى» دەپ جازعانىن ەستىدىم. نەگىزى، ول جاڭساقتاۋ پىكىر. شىندىققا جاناسا قويمايدى. كەزىندە شاكەن ايمانوۆتىڭ ءوزى ايتقانىنداي، اتالعان دۇنيەنىڭ ستسەناريى ءامينا ومىرزاقوۆا، الىمعازى رايىمبەكوۆ جانە مەن ۇشەۋمىز ءۇشىن ارنايى جازىلىپتى.

– دەمەك، رەجيسسەر ءسىزدى ايشا رولىنە ەشبىر سىناقسىز-اق بەكىتكەن بولىپ تۇر عوي. سوندا دا كوپشىلىكتىڭ وسى توڭىرەكتەگى جاعدايدى ناقتىلاي تۇسۋگە قۇمارتاتىنى انىق.

– بۇل ءوزى اجەپتاۋىر ۇزاق «تاريح». مەن بەس فيلمگە ءتۇستىم. «تاقيالى پەرىشتە» ءتورتىنشى كينوم ەكەن. تىرناقالدى ءفيلمىم ­– «ءان قاناتىندا». ول، نەگىزىنەن، وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ سوزاق اۋدانىندا ءتۇسىرىلدى. مىنە، شاكەن اعا مەنى ءبىرىنشى رەت سول ءتۇسىرىلىم الاڭىندا كورىپ، قىزىققان سەكىلدى.

– ءسوز ورايىندا سول «ءان قاناتىندا» تۋىندىسىنا قالاي كەلگەنىڭىزدى ايتا كەتسەڭىز بولار ەدى.

– و كەزدە الماتىداعى №56-مەكتەپتە 11-كلاستا وقيتىنمىن. ءازىربايجان مامبەتوۆ تۇسىرگەن بۇل دۇنيەنىڭ ەكىنشى رەجيسسەرى عاليا سۇلەيمەنوۆا مەكتەبىمىزگە كەلىپ، ءلايلا رولىنە لايىقتى قىز ىزدەيدى. بىراق تالاي ادامدى كورىپ، ەشكىمگە كوڭىلى تولماعان سياقتى. اقىرىندا و كىسى ءبىزدىڭ دە سىنىبىمىزعا كىرىپ، فوتوسىناقتان وتكىزۋ ءۇشىن مەنى تاڭداپ الدى. ­ – ويدا جوقتا كينوعا ءتۇسۋ مۇمكىندىگى قاتتى قۋانتقان شىعار؟ – ارينە. بۇل وقيعا مەنىڭ ومىرىمدە ايرىقشا سەرپىلىس تۋعىزعانى داۋسىز. ءلايلا رولىنە بەكىتىلىپ، ستسەناريمەن تانىسا كەلە، مۇنىڭ قازاقستاندىق جازۋشى نيكولاي انوۆتىڭ رومانى جەلىسىمەن دايارلانعان دۇنيە ەكەنىن بىلگەنمىن. شىعارما العاشقى قازاق تەاترىنىڭ قالىپتاسۋ تاريحىنا ارنالعان. قالامگەر كىتابىنا تەاتر كوريفەيلەرى – قاليبەك قۋانىشباەۆ، يسا بايزاقوۆ، شارا جيەنقۇلوۆا، قۇرمانبەك جانداربەكوۆ، ەرلى-زايىپتى قانابەك جانە كۇلاش بايسەيىتوۆتەر، وزگە دە ونەر ساڭلاقتارى ءومىرىنىڭ كەيبىر قىم-قۋىت، قىزىقتى ساتتەرىن ارقاۋ ەتەدى. وسىنى الگى تۇستا «انا – جەر انا» سپەكتاكلى ارقىلى بۇكىل وداققا، قالا بەردى الىس شەت ەلدەرگە اتى دۇركىرەپ شىعا باستاعان ءازىربايجان اعا كينو تىلىندە بەينەلەۋدى ۇيعارادى.

– ءيا، سولاي ەكەن. و كىسىنىڭ بۇل تالابىنا سول كەزدەگى «قازاقفيلم» كينوستۋدياسىنىڭ كوركەمدىك جەتەكشىسى شاكەن ايمانوۆ قولداۋ كورسەتىپتى. ءسوز ورايىندا ايتا كەتەيىك، وسى فيلمدە قاجىمۇقان ءرولىن ويناعان الىمعازى رايىمبەكوۆتىڭ دە تۋرا مەن سەكىلدى كينوعا العاش ءتۇسۋى كورىنەدى. مۇنداعى باس كەيىپكەر مۇسا ­– يسا بايزاقوۆتىڭ ءپروتوتيپى. ونى كەسكىندەگەن ­– بەلگىلى اكتەر ءانۋار مولدابەكوۆ. ءسابيرا ايگىلى ءانشى مايرا شامسۋتدينوۆا تۇلعاسىنان الىنعان. بۇل ءرولدى تەاتر پريماسى تورعىن تاسىبەكوۆا وينادى. مۇسا ءسابيرانى سۇيەدى. بىراق قوياندى جارمەڭكەسىندە الما ساتىپ تۇرعان لايلاعا كوزى ءتۇسىپ قالىپ، كوڭىلى سوعان قۇلايدى... ­ – ءيا، تۋىندىنىڭ كەيبىر شىرعالاڭعا تولى، تارتىستى ساتتەرىن ۇمىتقان جوقپىز. – ءبىر كۇنى ءتۇسىرۋ الاڭىندا ابىر-سابىر جاعداي تۋىنداپ قالدى. ەلدىڭ ءبارى اياق استىنان ابىگەرلەنىپ، ەرسىلى-قارسىلى جۇگىرىس كوبەيىپ كەتتى. سويتسەك، الماتىدان شاكەن ايمانوۆ كەلىپتى. جۇمىس بارىسىمەن تانىسىپ، ءازىربايجان اعاعا كومەكتەسۋگە نيەتتەنگەن ەكەن. فيلمدە مۇسانىڭ ءلايلانى، ياعني، مەنى سۇيرەگەندەي قىلىپ قىمىزحاناعا الىپ باراتىن ەپيزود بار. ءلايلا اۋىلدىڭ ۇياڭ قىزى، كوپشىلىكتىڭ كوزىنە تۇسۋگە قىسىلىپ، بارعىسى جوق. بىراق، ايتەۋىر، كەلەمىز. مۇسا الگى جەردە قىزىپ الىپ، شاتاق شىعارادى. ءوز بۋىنا ءىسىپ-كەۋىپ، شىرەنىپ وتىرعان بايلاردىڭ وڭباعاندىعىن، ارامزالىعىن بەتتەرىنە باسادى. الدەن ۋاقىتتا توبەلەس باستالادى. مۇندايدى بۇرىن كورمەگەن ءلايلا جىلاپ تۇرادى. ونى الىمعازى – قاجىمۇقان جۇباتادى. شاكەن اعا ءدال وسى كورىنىسكە كۋا بولدى. كەيىن بىلگەنىمىزدەي، وعان قازاقتىڭ مىنا باتىر تۇلعالى جىگىتى مەن تالدىرماش قىزىن ءوز فيلمىمدە جۇپتاستىرسام دەگەن وي سول جەردە كەلىپتى. – ۇنەمى ىزدەنىس ۇستىندە جۇرەتىن ونەر ادامىنا كەز كەلگەن ەلەۋسىز سۋرەتتىڭ ءوزى قوزعاۋ سالاتىن بولار. «تاقيالى پەرىشتە» ءفيلمى الىمعازى اعا ەكەۋلەرىڭىزدىڭ سوناۋ «ءان قاناتىنداعى» ساتتەرىڭىزدەن باستالعانداي ەكەن-اۋ. – سولاي سەكىلدى. كەيىن الدەبىر ەستەلىكتەن وقىدىم، شاكەن اعا شاحمات ويناپ وتىرىپ تا، ىلعي بولاشاق فيلمدەرىنىڭ سيۋجەتتەرى تۋرالى تولعانادى ەكەن. ويلارىن دەمالىس ساتتەرىندە دە ىلعي ءپىسىرىپ جۇرگەنىن ايتاتىن كۋاگەرلەر بار.

– ۇلكەن رەجيسسەرمەن تانىسقان كەزدەگى اسەرىڭىز ەسىڭىزدە مە؟

– ارينە، ونداي ساتتەر ۇمتىلمايدى عوي. شاكەن اعا ءجون سۇرادى. قويعان سۇراقتارىنا ناقپا-ناق جاۋاپ بەردىم. اكە-شەشەمدى بىلەدى ەكەن. ءبىرتالاي تىلدەستىك. وتە قاراپايىم، قايىرىمدى، مەيىرىمدى ادام ەكەن دەپ ويلادىم. ارتيستەر توبى، نەگىزىنەن، شىمكەنت قالاسىنداعى قوناق ۇيلەردىڭ بىرىنە جايعاسقان بولاتىن. اۋا رايى بۇزىلعان كەزدەردە، جاڭبىرلى كۇندەردە ءۇزىلىس جاريالانادى. مەن بولمەدە ءۇش-ءتورت گريمەر ورىس قىزىمەن بىرگە تۇردىم. اندا-ساندا ەرمەك قىلىپ كارتا وينايمىز. ويىننىڭ شارتى بويىنشا ۇتىلعان ادام بەلگىلى ءبىر تىلەكتى ورىندايدى. الگى قۇربىلارىم مەن جەڭىلگەن جاعدايدا ءان سالدىراتىن ەدى. ءدال سونداي كەزدە شاكەن اعا كەلىپ قالدى. مەن و كىسىنىڭ الدىندا ءان سالۋعا ىڭعايسىزدانىپ، نە ىستەرىمدى بىلمەدىم. قۇربىلارىم ءاي-شايعا قاراماي: «كانە، تالاپتى ورىندا! ولەڭ ايت!» دەپ جان-جاعىمنان شۋىلداپ، جانىمدى قىسىپ بارادى. جاعدايدى تۇسىنگەن رەجيسسەر بۇل قايتەر ەكەن دەگەندەي، ءبىر مەزەت اڭتارىلا قاراپ قالىپتى. مەن نە دە بولسا دەپ، ورنىمنان تۇردىم دا، كانىگى انشىلەرگە ۇقساپ ەكى قولىمدى الدىما ۇستاپ سىزىلتا جونەلدىم. شاكەن اعا باتىلدىعىما قاتتى ريزا بولدى. ءماز بولىپ، حا-حا-حالاپ راحاتتانا كۇلىپ، قول سوقتى.

­ – ءسويتىپ، ءسال كەيىنىرەك «تاقيالى پەرىشتەنىڭ» باستى رولدەرىنىڭ بىرىنە بەكىتىلدىڭىز. ­

– ءيا، ءبىز ءۇشىن ەشبىر كينوسىناق بولعان جوق. ادەتتە باستى رولگە كوركەمدىك كەڭەستىڭ شەشىمىنسىز بەكىتپەيدى. كەڭەستىڭ ءاربىر مۇشەسى ماقۇلداپ قول قويماسا ەشكىمنىڭ بەكىتۋگە قۇقى جوق. ايتكەنمەن، ءۇش ادام سول قاعيداعا قاراماي-اق قابىلداندى.

– ءيا، بۇرىننان تانىعان. ەكەۋى 1945 جىلى «اباي ءانى» فيلمىنە قاتار ءتۇسىپتى. ءامينا اجاردىڭ، ال ءوزى ءشارىپتىڭ رولىندە ويناعان. اپايدىڭ درامالىق تالانتىن ەرتەدەن باعالاعان. ومىردە قانداي ادام ەكەنىن بىلگەن. ءامينا جارقىن مىنەزدى، ۇنەمى كوڭىلدى جۇرەتىن قايسار كىسى ەدى عوي. ەرتەرەكتە نەمەرە اعاسى رەپرەسسياعا ۇشىراعاندا تۇرمەدەن شىعارىپ الۋعا تالاپتانىپ، ارتىنان ىزدەپ بارعان دا كورىنەدى. وكىمەتتىڭ كەڭسەلەرىنە قايمىقپاي كىرگەن ادام. شيراق. قۇربىسىنىڭ وسىنداي قاسيەتىن بىلەتىن شاكەن اعا ەندى ونى كومەديالىق رولگە سالىپ كورۋدى ويلاعانداي.

– «تاقيالى پەرىشتە» فيلمىنە ءسىزدىڭ تۋعان اپكەڭىز دانا التايباەۆا دا ءتۇستى. ول مۇندا سول ءامينا ومىرزاقوۆا سومداعان تانا ءرولىنىڭ جاس كەزىن كەسكىندەيدى. شاكەن اعا دانانى قالاي تاڭداعان؟ ­

– و زاماندا الماتىداعى ءبىزدىڭ ءۇي ورنالاسقان قازىرگى «نۇرسۇلتان نازارباەۆ» پەن «ابىلايحان» كوشەسىنە دەيىنگى ارالىق «برودۆەي» دەپ اتالاتىن. ناعىز ورتالىق ايماق بولىپ ەسەپتەلەدى. قازاقتىڭ قايماق بەتىنە شىققان تۇلعالارى كوبىنەسە سول ماڭايعا شوعىرلانعان-دى. شاكەن اعا برودۆەيلىكتەردىڭ ۇلكەن-كىشىسىن جاقسى تانىعان. الگى اۋدانداعى ارتيستەر ءۇيى مەن وپەرا تەاترى ارالىعىندا حالىققا ەڭ بەلگىلى ادامدار ءجيى سەرۋەندەيتىن. بايعالي دوسىمجانوۆ، ەرمەك سەركەباەۆ، انۋاربەك ۇمبەتباەۆ سىندى ادامداردىڭ ءبارى سول جەردە جۇرەتىن. اعايىندى ابدۋلليندەردى، سۋرەتشى كالمىكوۆتى دا ىلعي سول جەردەن تابار ەدىڭىز. ءبىز دە ولاردى بالا جاستان بىلەتىنبىز. مەن ۇياڭداۋ، ويشىلداۋ، جايباسارلاۋ ەدىم دە، دانا ەتى ءتىرى، وتە سەرگەك قىز بولدى; شاكەن اعا دانانى سول كەزدەن تانيدى. بىردە، ءتىپتى، ۇيىنە قوناق كەلەتىن بولىپ، دانا مەن ونىڭ قۇربىلارىنا: «ماعان كومەكتەسىپ جىبەرىڭدەر، اينالايىندار. ازداپ قىسىلىپ قالدىم» دەپ ءوتىنىش جاساپ، ۇيىنە اپارىپ ەت استىرىپتى. جانە اپكەمنىڭ ءتۇرى دە ءامينا اپايعا ۇقسايدى. كەلبەتى، قيمىلى، شيراقتىعى دا كەلەدى. سوندىقتان ونى دا كينوعا بىردەن شاقىرعان.

– ول راس. بۇدان سوڭ «اتامەكەن»، «كوگىلدىر مارشرۋت»، «تاقيالى پەرىشتە»، «كەنە» فيلمدەرىنە ءتۇستىم. اتاقتى رەجيسسەر مەنى ۇدايى نازارىندا ۇستادى. – وسىناۋ فيلمدەرگە تۇگەل دەرلىكتەي ستۋدەنت كەزىڭىزدە ءتۇسىپسىز. ەگەر قۇپيا بولماسا، گونورار مولشەرى قانداي ەدى؟ – «ءان قاناتىندا» ءفيلمى ءۇشىن جىل بويى ايىنا الپىس سومنان ەڭبەكاقى الىپ تۇردىم. بۇل ءبىرىنشى كۋرس ستۋدەنتىنە جامان جالاقى ەمەس قوي. ونىڭ ۇستىنە وقۋ ورنىنان كوتەرىڭكى ستيپەنديا الاتىن ەدىم. گونوراردى ناقتى قايدا جۇمساعانىم ەسىمدە جوق; تەك العاشقى ايلىققا اناما دەپ لاعىل تاسى بار التىن جۇزىك پەن شاي سەرۆيزىن العانىمدى بىلەمىن. ءدال سول جىلى «اتامەكەنگە» ءتۇستىم. مۇنداعى ءبىر كۇندىك تۇسىرىلىمگە بولا تولەنگەن اقى الدىڭعى فيلم جالاقىسىنان ەداۋىر كوتەرىڭكى-ءتىن. ال «تاقيالى پەرىشتە» كينوسىنىڭ اقىسى ايىنا ءجۇز سومنان اينالدى. بۇل – رەسپۋبليكاعا ەڭبەگى سىڭگەن ءارتيستىڭ ايلىعى دەڭگەيىنە ساي. مۇنى دا جىل بويى بەردى. بۇعان ەكى-ءۇش كويلەك تىكتىرگەنىمدى بىلەمىن، سونداي-اق گوللانديالىق كۇدەرى ەتىك، فرانتسۋزدىڭ لاكتى ءتۋفليى جانە دجەرسي پالتە الدىم. اپكە-ءسىڭلىمدى دە اسا رەنجىتكەم جوق. ايتەۋىر، كيىمىم مەن كىتاپتارىمدى ءوز ەڭبەگىممەن تاپقانىما اكەم ىشتەي ريزا بولعان سەكىلدى.

– تەگىندە، كينو ءسىزدىڭ تاعدىرىڭىزعا ءبىرشاما ىقپال ەتتى دەۋگە نەگىز بار عوي؟

– ارينە. رەتى كەلگەندە تاعى ءبىر «تاريحتى» ايتا كەتەيىن. مەن ون ءبىرىنشى كلاستا لومونوسوۆ اتىنداعى ماسكەۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ يتاليان ءتىلى فاكۋلتەتىنە تۇسۋگە تالاپتانىپ جۇرگەنمىن. بىراق اكەم جىبەرمەدى. ازىرلىگىم كۇشتى ەدى. ارنايى كۋرستارعا قاتىسىپ، ۇزاق دايىندالعانمىن. سول كەزدىڭ وزىندە فرانتسۋز تىلىنە دە جەتىك بولاتىنمىن. كەز كەلگەن سىناقتان قينالماي وتەتىنىمە سەنىمدىمىن-ءدى. پاپام: «جوق، اينالايىن. جىبەرە المايمىن. موسكۆاعا ءارى-بەرى بارىپ قايتۋىڭ ءۇشىن دە قانشاما قاراجات كەرەك» دەپ ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسى بولدى. مەنىڭ: «ماعان قالاي سەنبەيسىڭ؟! مىندەتتى تۇردە تۇسەمىن. قايتىپ كەلمەيمىن، سىناقتان سۇرىنبەيمىن!» دەگەنىمە دە قارامادى. باستى دىلگىرلىك قارجىدا ەمەس-ءتىن. قىزىم جاپادان-جالعىز الىسقا كەتىپ، بىردەڭەگە ۇرىنىپ قالا ما دەپ قاۋىپتەنگەن سياقتى. تاۋىم شاعىلىپ، قاتتى كۇيزەلىسكە ءتۇستىم. بالكونعا شىعىپ، ەشقايدا شىقپاي جاتىپ الدىم. مەنى وسى اۋىر دەپرەسسيادان سوناۋ «ءان قاناتى فيلمىنە» بەكىتكەنى الىپ قالعانداي. جوعارى وقۋ ورىندارىنا قابىلداۋ ەمتيحاندارى باستالۋعا ءبىر كۇن قالعاندا اپكەم، اعىلشىن ءتىلىنىڭ مامانى سايدا كەلىپ: «تۇر، بۇگىن ەڭ سوڭعى كۇن. ايتپەسە ءبىر جىلىڭ زايا كەتەدى» دەپ شەت تىلدەرى ينستيتۋتىنا قۇجات تاپسىرتتى. ساباقتاردى شەكىلدەۋىكشە شاعاتىن ەدىم. ونىڭ ىشىندە تاريح، ادەبيەت پاندەرىن جاقسى بىلەمىن. ءبارىن دە ۇزدىك تاپسىرىپ، وقۋعا ءتۇستىم.

– جوق، اكتريسالىقتى ەشقاشان ارمانداعان ەمەسپىن. ەگەر ونەر مەن عىلىم جولىنا تۇسپەگەندە مەنەن ءتاۋىر كينوستسەناريست شىعار ەدى دەپ ويلايمىن. اكەم، بەلگىلى جازۋشى ءجۇسىپ التايباەۆتىڭ قالامگەرلىك قابىلەتى بالالارىنىڭ ىشىندە ماعان دارىدى ما دەگەن جورامالىم بار. ورىس ادەبيەتى مەن شەت تىلدەرىن جاقسى وقىعانىمدى ايتتىم. الەم كلاسسيكتەرىنىڭ كوپتەگەن شىعارمالارىن ورتا مەكتەپتى تامامداعانشا قۋزاپ ۇلگەردىم دەسەم ارتىق ەمەس.

– «ءان قاناتىندا» كينوسىنا ءتۇسىپ جۇرگەندە بىرەۋلەر ماعان اتقا ءمىنۋدى ۇيرەتتى. اتىمنىڭ باسى قاتتى ەكەن. ءبىر كۇنى وقىس جۇلقىنىپ، ايدالاعا قاراي زۋلاپ شابا جونەلدى. تىزگىنگە يە بولا الماي سۇمدىق قورىقتىم. قۇداي ساقتاپ، قالاي ۇشىپ تۇسپەگەنىمدى بىلمەيمىن. ايتەۋىر، امان قالدىم. قاپتالداسا شاپقان ادامدار جان-جاقتان قاۋمالاپ، اقىرى توقتاتتى. سويتسەم، سول اۋىلدىڭ ماسسوۆكاعا قاتىسقان جىگىتتەرى مەنى قاقپايلاپ، الىپ قاشۋدى ويلاستىرعان كورىنەدى.

– ءتۇسىرۋ كەزىندە ارتيستەر اراسىندا دا نەشەقيلى احۋال بولاتىن شىعار. ارىپتەستەردىڭ ءوزارا تارتىسقان جايتتەرى كەزدەستى مە ەكەن؟

– ءبىر سىردىڭ شەتىن ارادا ەلۋ جىل وتكەندە ازداپ اشايىن. ءامينا اپاي شاكەن اعانى مەنەن قاتتى قىزعاناتىن ەدى. الگى ساتتە و كىسى ەلۋ جاستاعى جەسىر ايەل. شاكەن اعا ەلۋ تورتتە. ايتەۋىر، اپايدىڭ رەجيسسەرگە دەگەن الدەبىر تىلسىم سەزىمى بولدى. ول ءۇشىن ەشكىمدى سوگۋگە كەلمەس; پەندە بالاسىنىڭ ءبىر-بىرىنە دەگەن ءتۇرلى تۇيسىگى تابيعي نارسە. بىراق اعاي اپايىمىزعا ايەل رەتىندە ەمەس، ەڭ الدىمەن ادام، اكتريسا رەتىندە قارادى-اۋ دەپ پايىمدايمىن. ال جاس، سۇلۋ قىزعا اركىم قىزىعادى، شاكەن اعانىڭ دا وزىمە دەگەن ەرەكشە ىڭعايىن سەزىنەتىن ەدىم. دەگەنمەن، و كىسى ار-ۇياتتان اتتامادى. ءتىپتى، قولىمنان ۇستاعان ەمەس. ويتكەنى، جوعارىدا ايتقانىمداي، اتا-انامدى بىلەتىن ادام; ودان سوڭ تاربيەلى، تەكتى كىسى، مەنىڭ دە مىنەزىمدى بايقادى. كوپ وقىعانىم بار، كەيبىر قۇلاي كەتۋگە دايار تۇراتىن قىزدارداي جەڭىلتەك ەمەسپىن. مەن كينوعا سونشا ساقتىقپەن، ۇركە قارايتىنداي ەدىم. سونداي-اق قايتكەن كۇندە دە كوپشىلىككە تانىمال بولىپ، پايداعا كەنەلەيىن دەگەن ماقسات بولعان ەمەس. رەجيسسەر سول قاسيەتىمدى باعالاعانداي.

– راس، مەنى ونشا ۇناتپايتىن-دى. ىلعي ماعان: «ءاي، كەلدىڭ بە، اكتريسا پوگورەلوگو تەاترا؟!» – دەيتىن. وسىندايدا ءوزارا كۇلكى شاقىراتىن كەيبىر ارەكەتتەرىمىز ەسكە تۇسەدى. ريگا ساپارىندا بولۋ كەرەك: «مىنە، كوردىڭ بە، شاكەن اعاڭ ماعان مىنانى اپەردى!» دەپ سۋ جاڭا جەمپىرىن كورسەتىپ ماقتاندى. مەن دە دەرەۋ قىزعانىپ: «شاكەن اعا، ماعان نەگە المادىڭىز مىنادان؟!» دەپ كادىمگىشە قىزاراقتاپ جاتىرمىن. جاستىق البىرتتىق، اڭعالدىعىم بار. اعاي ەرتەڭىنە ماعان دا ءبىر يۋبكا اكەلىپ بەردى. ءوزى ىشەگى قاتىپ كۇلىپ، ءماز بولىپ ءجۇر.

– شىنىندا دا، ونەر ادامدارىنىڭ ورتاسىندا نەبىر قىزىقتى جاعدايلار ۇشىراسادى-اۋ.

– مەن تۇرمىسقا شىعىپ، ءسابيلى بولعان سوڭ ەندى كينوداعى عۇمىرىم وسىمەن ءبىتتى عوي دەپ ءجۇر ەدىم، جۇمىسقا شاكەن اعا تەلەفون سوعىپ، ىزدەگەن ەكەن. وندا ورتا-ازيا عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىندا اۋدارماشىمىن. «گرۋزيا استاناسىندا قازاق كينوسىنىڭ اپتالىعى وتكەلى جاتىر، سوعان بارۋعا قالاي قارايسىڭ؟» دەپ سۇرايدى. «بارامىن، اعا. تەك جۇمىستان بوساتىپ الساڭىز بولدى عوي» دەيمىن. مەنى كورگەن ساتتە: «و، تاماشا! كەسكىن-كەلبەتىڭ ويداعىداي!» دەپ قۋاندى. تولىپ كەتتى مە دەپ قاۋىپتەنسە كەرەك. بۇل ەمەۋىرىننەن رەجيسسەردىڭ تاعى ءبىر جاڭا كينوفيلمدى جوسپارلاپ جۇرگەنىن اڭعاردىم. سونىمەن تبيليسيگە دە جەتىپ، ءىس-شارا لايىقتى ءوتىپ جاتتى. ءبىر كۇنى كەشكە قاراي مەيمانحانا بولمەسىندە دەمالىپ جاتسام، الدە بالكوننان ءتۇستى مە ەكەن، قايدان ساپ ەتكەنى بەلگىسىز، ءبىر قۇشاق گۇل كوتەرگەن گرۋزين ازاماتى كىرىپ كەلگەنى. قاتتى شوشىپ، ەسىكتى زورعا اشىپ، دالىزگە ىتقىپ شىقتىم. كەيىن الگىگە ءبىزدىڭ دەلەگاتسيا قۇرامىنداعى بىرەۋدىڭ «مىنا كەلىنشەك ساعان ولەردەي عاشىق بولىپ ءجۇر» دەپ «جول» سىلتەگەنىن ءتۇسىندىم. قاساقانا مەنىڭ بەدەلىمە نۇقسان كەلتىرۋدى كوزدەگەنى انىق. قاتتى رەنجىدىم.

– سوناۋ كينوفيلمدەرگە ارالىقتا قانشاما جىلدار وتكەندە سىن كوزىمەن قاراپ، «اتتەگەن-اي، انانى بۇگىن ءسال باسقاشالاۋ وينايتىن ەدىم» دەپ وكىنەتىن كەزدەر كەزدەسە مە؟

– البەتتە، ونداي ساتتەر بار. مىسالى، مەن ءوزىمنىڭ «تاقيالى پەرىشتەدەگى» كەسكىنىمە ونشا ريزا ەمەسپىن. اسا تارتىمدى بولىپ شىعا المادىم. ونەردەن حاباردار اعايىننىڭ ءبارى: «ءان قاناتىندا» سونشا سۇلۋسىڭ، ال «تاقيالى پەرىشتەدە» نەگە سولعىنسىڭ؟!» دەپ سۇرايدى. ءتىپتى، مەنى ەشبىر گريمسىز ءتۇسىرىپتى. ماسەلەن، اسپالى جولداعى تومەننەن تۇسىرىلگەن كورىنىس سونداي ءساتسىز. گريمسىز وتىرعانىم ءبىر باسقا، كوزىم كۇنگە شاعىلىسىپ، قاباعىم كىرجيىپ تۇر. ءويتىپ تۇسىرۋگە بولمايدى عوي. بۇل – ورەسكەل قاتەلىك. ال گولليۆۋدتا اكتەردى كامەراعا تارتپاستان بۇرىن ءۇش ساعات بويى گريمدەيدى. ەكى ساعاتتاي ۋاقىت جارىق بەرۋگە جۇمسالادى. مىنە، وسىدان كەيىن ءبىر عانا كادر جاسالادى. ال بىزدە ىسكە قالاي بولسا سولاي قاراپ، كاسىبي دەڭگەيگە مۇلدە ءمان بەرىلمەگەن ساتتەر كوپ ەكەن. مۇنداي ولقىلىققا، ارينە، وپەراتور جاۋاپتى. كەيبىر تىسقاققان جاسامىس اكتەرلەردىڭ جاستاردىڭ كولەڭكەسىندە قالىپ قويۋدان قورقىپ، سولارمەن باقتالاساتىن كەزدەرى كەزدەسەدى. «ءاي، ول ونسىز دا ادەمى عوي; سەن وعان بولا باس قاتىرما» دەپ وپەراتوردى ازعىراتىن جايتتەردى بىلەمىز. مەن ءىرى پلاندا ءبىر عانا مارتە كورىنەدى ەكەنمىن. ونىڭ وزىندە، جاڭا ايتقانىمداي، كوزىم كىربيىپ وتىرمىن. ال كەيبىر ادامدار كىلەڭ بادىرايىپ، قايتا-قايتا جارقىراتا كورسەتىلەدى. قىسقاسى، ءوز بەينەمە وسىنداي كوڭىل تولماستىق بار. جەكەلەگەن مامانداردىڭ دا: «تايلاق ايشاعا نە ءۇشىن ىنتىقتى؟ ول فيلمدەگى ەڭ سۇلۋ ادام رەتىندە كورسەتىلۋى كەرەك ەمەس پە ەدى! كەيىپكەر كەسكىنى لايىقتى اشىلمادى. وتە كۇڭگىرت» – دەيتىن پىكىرى كوكەيگە ابدەن قونادى. راس، و كەزدە تاجىريبەم از ەدى. ءىستىڭ نازىك قالتارىستارىن بىلە قويمادىم. ال قازىر كوپ كەمشىلىك انىق كورىنەدى. بىلاي وتىرا سال، اندا قارا، مۇندا قارا دەگەنگە كونە بەرىپپىز. ال ول كادر ماعان جاراسا ما، جاراسپاي ما. قازىر بۇلاي سالىستىرۋعا قاقىم بار. سەبەبى، ءبىزدىڭ بۇل فيلم كورىلىم جاعىنان گولليۆۋدتىڭ بۇكىل رەكوردتارىنان اسىپ تۇسەدى. ەلۋ جىل بويى ءبىر كينونى ەل نەلىكتەن جالىقپاي كورەدى؟.. ­

– ءيا، بىرقاتار وكپە-رەنىشىڭىز بار سياقتى. دەگەنمەن، «تاقيالى پەرىشتە» ءسىزدىڭ اينىماس اكسەسسۋارىڭىز ىسپەتتى ەمەس پە؟

– ول راس، بۇل ءفيلمدى مەنىڭ ۆيزيتتىك كارتوچكام دەسە بولادى. جۇرتتىڭ كوبى تانىعان كەزدە ايشا، ايشا دەپ جۇگىرەدى. بىرگە فوتوعا تۇسكىسى كەلەدى، قولتاڭبا سۇرايدى. الايدا جاسىمىز ۇلعايىپ، الدى-ارتقا قاراپ، اراجىكتى سالماقتاعان كەزدە وسىنىڭ نە قاجەتى بار; بوس دالاقتاۋ ەمەس پە دەپ ويلانادى ەكەنسىڭ. ءفيلمىمىز ەلۋ جىل بويى ۇزدىكسىز كورسەتىلىپ جاتىر دەپ ماقتانامىز، تەك ەڭبەگىڭدى ەلەپ-ەسكەرىپ جاتقان ەشكىم جوق. مىسالى، قازىر الىمعازى ارىپتەسىمنىڭ ومىراۋى وردەن-مەدالدان كورىنبەيدى. بىردە وزىنە: «الەكە، سوعىس ارداگەرى سەكىلدى كەۋدەڭىزدى تولتىرىپ الىپسىز. ال مەندە توسبەلگى دە جوق ەكەن» ­– دەپ ازىلدەدىم. ول – الماتى وبلىسىنىڭ قۇرمەتتى ازاماتى. اكىمشىلىك ءۇش بولمەلى پاتەر بەرگەن. قازاقستانعا ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەر. ياعني، بىرقاتار ماراپات يەسى. مۇنداي سىياپاتتىڭ سىرى قالاي دەپ وزىنەن سۇراسام: «سەن نەعىپ وتىرسىڭ، نەگە سۇرامايسىڭ» دەيدى. قايدا بارىپ، كىمگە الاقان جايامىن؟ سۇراۋ دەگەن سالتىمىزدا جوق. تاربيەمىز ونداي ەمەس. مىنە، ەندى مەنى ەستەرىنە قاشان تۇسىرەر ەكەن دەپ كۇتىپ وتىرعان جايىم بار. ونەرگە مەنەن ون جىل كەيىن كەلگەن اكتريسالار دا قانشاما اتاق الىپتى. ماعان ءبىر رەجيسسەر ايتادى: «نەسىنە قاپالاناسىڭ، سەن كينوعا ءتۇسىپ، بەينەڭ ونسىز دا ماڭگىلىككە قالدى. ناعىز ماراپات دەگەن سول ەمەس پە!» دەيدى. باسقالاردىڭ دا كەسكىنى ەكراندا قالدى عوي. ال ولار سوعان قوسا اتاقتارىن دا الدى. ونداي يگىلىك ماعان لايىق ەمەس پە؟ قازاقتىڭ كينو ونەرىن ناسيحاتتاپ قانشاما ماقالا جازدىم. شاكەن ايمانوۆتىڭ تۋعانىنا ءجۇز جىل تولۋى قارساڭىندا وتىز حابارعا قاتىسىپ، راديو، تەلەۆيزيا، گازەت-جۋرنالدارعا قانشاما سۇحبات بەرىپپىن. ءبىر مارتە: «اپاي، ءسىزسىز حابار وتپەيدى. قۇتقارا كورىڭىز!» دەپ قيىلىپ شاقىرعان سوڭ ۇشاقپەن استاناعا دا باردىم. قىستىڭ كۇنى ەدى، حاباردان كەيىن مەنى ەشكىم كەرەك تە قىلعان جوق، تۇندە دىردەكتەپ دالادا قالعانداي بولدىم. ءتىپتى، جاياۋ-جالپىلاپ، تانىسىمنىڭ ءۇيىن ىزدەپ ءجۇرىپ، ءۇسىپ ءولىپ تە قالا جازدادىم. ءسويتىپ ەرتەڭىنە يت بولىپ الماتىعا قايتا قايتتىم. قازاقستان كينەماتوگرافيستەر وداعىنىڭ مۇشەسى بولسام دا، جول شىعىنىن دا ەشكىم وتەگەن جوق. رەنجىمەسسىڭ، ورايى كەلگەندە كەيبىر ءمان-جايدى بازىنا قىلىپ ايتىپ جاتقانىم عوي.

– اباي ءومىرى جونىندە كينو تۇسىرۋگە دايارلانىپتى. ماعان: «ىشتەي ازىرلەنە بەر. بۇيىرتسا، باستى رولدەردىڭ ءبىرىن وينايسىڭ» دەپ ەدى. – قاپ. قايران ەر ارمانىنا جەتە الماي ۇزىلگەن ەكەن عوي. – ءيا، ول ويدى ءوزى مەرت بولاتىن سول 1970 جىلدىڭ اياق تۇسىندا ايتقان-دى.

– دەگەنمەن، سوڭىندا ولمەس تۋىندىلارى قالدى. ماسەلەن، ءسىز وسى «تاقيالى پەرىشتەنىڭ» ومىرشەڭدىگى نەدە دەپ ويلايسىز؟

– فيلمدەگى ءاربىر ەپيزودتىڭ ەل جادىندا جاتتالىپ قالۋ سىرى ناعىز حالىقتىق قاسيەتتىڭ كورسەتىلۋىندە بولار. مۇندا ۇلتتىق مەنتاليتەت ءساتتى قامتىلعان. اڭعال دا جاسامپاز، ومىرگە قۇشتار قازاقتىڭ جان الەمى تۇڭعيىق تەرەڭنەن، ىشكى نازىك يىرىمدەردەن سونشاما ءبىر تىلسىم شۋاق ارقىلى سۋرەتتەلەدى. ەلدىڭ مىنەزى سۇربويداق بالاسىن اياقتاندىرامىن دەپ شارق ۇرعان قاراپايىم ايەل وبرازى ارقىلى اشىلادى. مۇندا قازاق حالقىنىڭ ۇلكەندى سىيلاۋ، كىشىپەيىلدىك سياقتى وزىق سالت-ءداستۇرى كەستەلەنەدى. رەجيسسەر ەلدىڭ رۋحىن كوتەرەتىن، ۇلتتىق سانانى دارىپتەيتىن ءدال وسىنداي فيلم قاجەت ەكەنىن جاقسى تۇسىنگەن. فيلمدە اسەم الماتىمەن بىرگە ەلدىڭ اۋباكىر سمايىلوۆ، ەرمەك سەركەباەۆ سىندى ۇزدىك ادامدار تۇسىرىلگەن. جانە بۇل دۇنيەنى جالپىازاماتتىق تۋىندى دەۋگە نەگىز بار. مۇندا وزگە دە ۇلتتاردىڭ جايساڭ ادامدارى كورىنىس بەرەدى. دەموگرافتار وسى فيلمنەن كەيىن اۋىل جاستارى الماتىعا اعىلعانىن دالەلدەپتى. ياعني، ولار ۇلكەن، جارقىن ومىرگە ۇمتىلعان. ادام بولۋعا تالاپتانعان. «تاقيالى پەرىشتە» تابىسىنىڭ باستى «قۇپياسىنىڭ» ءبىرى – رەجيسسەردىڭ تۋىندىعا جانىن سالعانىندا شىعار. و كىسى ەشقاشان دا اقشانى الدىڭعى كەزەككە قويعان ەمەس ەدى. ويتسەڭ ونەردە تابىسقا جەتە المايسىڭ. اعىلشىن كينوتانۋشىسى نينا حيببين و كىسىنى «ناعىز ءوز حالقىنىڭ وكىلى» دەپ باعالاپتى. شاكەن اعا تۋعان ەلىن شەكسىز سۇيگەن ازامات ەدى. تۋىندىنىڭ ساتتىلىك سىرى رەجيسسەردىڭ ايرىقشا قولتاڭباسىندا جاتىر. شاكەن ايمانوۆ فيلمگە كاسىبي ەمەس ادامداردى تارتتى. دراما ارتيستەرى باسقاشا ويناعان بولار ەدى. قيمىلدارى تەاترلانىپ، ءبىرتۇرلى جاساندى شىعۋى مۇمكىن. شاكەڭ يتاليا رەجيسسۋراسىنىڭ ءستيلىن تاڭداپ العان. ولار ماسسوۆكانىڭ ءوزىن قالىڭ ەل ىشىنەن ىرىكتەيدى ەكەن. تەاتر باسقا. ەكرانعا بولەك ويىن كەرەك. كادىمگى ومىردەگىدەي. تابيعي. شاكەن ءفيلمىنىڭ جاسامپازدىق ءمانى وسىندا. ايشا ءرولى ماعان اسا قيىنعا تۇسكەن جوق. وندا ءبىر كەرەمەت دراما وينالدى دەي المايسىڭ. ءوزىمدى ومىردە قالاي ۇستاسام سولاي جۇرۋگە تىرىستىم. مىسالى، ساعان ءبىر جىگىت ايت-ۇيت جوق، سۇيكەنىپ تيىسكىسى كەلسە، نە ىستەيسىڭ... الىمعازى دا كەرەمەت وينادى. كاسىبي ادام ءدال ونداي جاساي الماس ەدى. ءامينا اپايدىڭ شەبەرلىگى ونسىز دا ءمالىم. مىنە، وسىنداي ۇشتاعان ويداعىداي شىقتى ما دەپ ويلايمىن.

اڭگىمەلەسكەن قۇلتولەۋ مۇقاش، قر مادەنيەت قايراتكەءرى
© adebiportal.kz