«ءتىل دەگەن - قۇرال. ...قازاق ءتىلى كەرەك ەمەس سوزدەرگە، بۇگىنگى قولدانىستا جوق سوزدەرگە باي. ونىڭ قازاققا تۇككە كەرەگى جوق»، — دەگەن اكادەميك اسقار جۇمادىلداەۆتىڭ ءسوزىن وسى فەيسبۋكتەگى ءبىر ۆيدەودان ەستىپ قالدىم.
قۇرمەتتى اكادەميكتىڭ ءتىل تۋرالى پىكىرىن ءۇنسىز قابىلداي المادىم.
ءيا، اسقار جۇمادىلداەۆتىڭ ويى قيسىنسىز دەي المايمىن، ماتەماتيك ءۇشىن قيسىندى. بىراق ءتىل ءۇشىن قاۋىپتى پايىم ەكەنى انىق. ويتكەنى عىلىم لوگيكاسى مەن ءتىل لوگيكاسى ءبىر ارنادان باستاۋ المايدى.
نەگە؟ ايتايىن.
ءتىل عىلىم ءۇشىن قۇرال رەتىندە قىزمەت ەتەتىنى راس. فورمۋلانى جەتكىزەتىن تاڭبا، ويدى تاسىمالدايتىن كود رەتىندە. ماتەماتيكادا ارتىق بەلگى بولمايتىنىن، قاجەتسىز ەلەمەنت الىنىپ تاستالىناتىنىن دا بىلەمىز.
ال ءتىل ءۇشىن مۇلدە باسقا لوگيكا قىزمەت ەتەدى. ءتىل تەك اقپاراتتى جەتكىزىپ قانا قويمايدى، ادامنىڭ ءوزىن جەتكىزەدى. ونىڭ بولمىسىن، ىشكى الەمىن، جادىن، ۇياتىن، سەزىمىن، ۇرەيىن، ءۇمىتىن، ارمانىن ءسوز ارقىلى بەينەلەيدى. ماتەماتيكادا بۇلاردى انىقتايتىن فورمۋلا جوق. (بولاشاقتا جي ويلاپ تاپپاسا...)
ءتىل اكادەميك ايتقانداي قۇرال ەمەس، ءتىل — بولمىس، ول — ادامنىڭ جانى.
عىلىمدا «ارتىق» دەگەن ۇعىم بار.تىلدە ونداي ۇعىم جوق.
عىلىم ىقشامداۋدى جاقسى كورەدى. ال ءتىل تابيعاتى مۇنداي ارەكەتتى كوتەرمەيدى. كەرىسىنشە ماعىنانى كوبەيتۋدى قالايدى.
سينونيم عىلىم ءۇشىن قايتالاۋ بولسا، ءتىل ءۇشىن وي دالدىگىنىڭ قۇرالى.
تىلدەگى پاسسيۆ سوزدەر عىلىم ءۇشىن پايداسىز قور بوپ سانالادى. ال ءتىل ءۇشىن - تاريحي جادى مەن بولاشاق مۇمكىندىگى.
بۇگىن قولدانىستا جوق ءسوز ەرتەڭ ادەبيەتكە ورالۋى مۇمكىن، فيلوسوفياعا قىزمەت ەتۋى مۇمكىن، ۇلتتىڭ ءوزىن-ءوزى تانۋىنا قاجەت بولۋى مۇمكىن.
تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن ءبىر-ەكى مىسال كەلتىرەيىن. قازاقتا كوشپەلى دۇنيەتانىمنان تۋعان "قۇلازۋ" دەگەن ۇعىم بار. بۇل جالعىزسىراۋ ەمەس. ادام جالعىز قالعاننان ەمەس، دۇنيە ءمانىن جوعالتىپ، كەڭىستىك تارىلىپ كەتكەنكەندەي بولىپ سەزىلەتىن كۇي.
قازاق جالعىزدىقتان ەمەس، مانسىزدىكتەن قورقادى. بالكىم باسقا ۇلت ءۇشىن مۇنىڭ ماڭىزى بولماس. ال ءبىزدىڭ ۇلت ءۇشىن ورتا، كەڭىستىك، تىرشىلىك ءۇنى اسا ماڭىزدى.
اۋىزەكى تىلدە كوپ قولدانىلا بەرمەيتىن "جاداۋ" دەگەن ءسوز بار. جاداۋ تىرشىلىكتەن شارشادىم دەيدى. بىراق بۇل كەدەيلىك، ماتەريالدىق جوقشىلىق ەمەس، رۋحاني جۇدەۋلىك كۇيدى بىلدىرەتىن ۇعىم. جاداۋ دەگەن ءسوز سىرتتاي بار سياقتى بولعانىمەن، ىشتەي قۋاتى كەمىپ، رۋحى سولعىن تارتقان ءحالدى سۋرەتتەيدى. رۋح جاداۋ بولسا تىرلىك جاداۋ تارتادى.
"دامە" دەگەن ءسوز بار. دامەسىنىڭ زورىن قاراي گور دەيدى. بىراق بۇل ء"ۇمىت" دەگەن ۇعىم ەمەس.
دامە — ۇمىتتەنۋ مەن ءوزىن-ءوزى الداۋدىڭ اراسىنداعى كۇي، يلليۋزيا. ۇمىتتەنسە دە دامەلەنبەۋگە تىرىسۋ - قازاق ۇلتىنىڭ بولمىسىنا ءتان قاسيەت. ول يلليۋزيادان ساقتانعان. ءومىردى شىنايى قابىلداعان.
"زارەم ءزار تۇبىنە كەتتى" دەگەن ءسوز تىركەسىن ءتىل تابيعاتىن تەرەڭ ۇعا المايتىن ادام "قاتتى قورقۋ" دەپ ءتۇسىنۋى مۇمكىن. ولاي ەمەس. "زارە" دەگەن ۇعىم قورقۋدان دا تەرەڭ ۇعىم، ول ءومىر مەن ءولىم شەكاراسىنداعى نازىك سەزىم. تىرشىلىك تىرەگى شايقالدى دەگەن ءسوز.
ايتا بەرسە، مۇنداي مىسالداردى كوپتەپ كەلتىرۋگە بولادى.
قازاق ءتىلىنىڭ بايلىعى سوندا، ادام كۇيىنىڭ ءوزىن گراداتسيامەن، دالدىكپەن ۇقتىرادى. ەگەر مۇنداي تەرەڭ يىرىمدەردى "كەرەكسىز", "كۇندەلىكتى قولدانىستان شىعىپ قالعان" دەپ، سوزدىك قوردان شىعارىپ تاستاساق، قازاق بولمىسى «جالپىادامزاتتىق» ستاندارتقا جۇتىلىپ كەتەدى. ۇلت ءوزىن ءوز تىلىندەگى اينادان كورە الماي قالادى. ۇلت ءوزىن تاريحى ارقىلى عانا ەمەس، ءوز ءسوزى ارقىلى دا تانيدى.
ءتىلدى تەك بۇگىنگى تۇرمىستىق قاجەتتىلىكپەن ولشەۋ ادامدى تەك اس ءىشىپ، اياق بوساتاتىن جاراتىلىس دەپ قابىلداۋمەن بىردەي. ال ادام ودان الدەقايدا كۇردەلى بولمىس.
بۇل ارادا اكادەميك باۋىرىم ءوز سالاسىنىڭ لوگيكاسىن ءتىلدىڭ تابيعاتىنا كوشىرىپ، شالىس باستى. ءتىلدى فورمۋلا سياقتى تازارتۋعا تىرىسادى. ءتىل قىسقارتۋعا دا، "كەرەك، كەرەكسىز" دەپ ءبولىپ-جارۋعا دا كەلمەيدى.
ءتىل دەگەن — ويلاۋ قاتپارلارى.
اكادەميك: "جىلقىنىڭ 400- سيپاتى بار ەكەن" دەپ تاڭ قالىپ وتىر."ونىڭ كەرەگى نە؟" دەيدى. دەمەك قازاقتا عانا جىلقىعا بايلانىستى 400 وي قاتپارى بار. ونى "كەرەكسىز" دەپ، قازاقتىڭ بولمىسىنان سىلىپ الىپ تاستاۋ، قازاقتىڭ تەرەڭ بولمىسىن جويۋ دەگەن ءسوز ەمەس پە؟
ءسوز ازايسا، وي ازايادى. وي ازايسا، سانا جۇتايدى. سانا جۇتاسا، ۇلتتىڭ بولاشاعى جۇدەيدى. عىلىمنىڭ دامۋى ءۇشىن ءتىل عىلىمعا قىزمەت ەتۋى مۇمكىن. ال ۇلت ساقتالۋى ءۇشىن عىلىم تىلگە قىزمەت ەتۋى ءتيىس.
اكادەميك ايتقانداي ءتىلدى قۇرال دەپ قابىلدايتىن بولساق، وندا ونى وپ-وڭاي باسقا قۇرالدارمەن ايىرباستاپ الىپ، تانىماستاي وزگەرىپ جۇرە بەرۋگە بولادى دەگەن ءسوز.
جوق، قازاق ۇلتى ءتىلدى قۇرال دەپ ەمەس، بولمىس دەپ تانىيدى. سوندىقتان ونى سوڭعى دەمىمىز قالعانشا قورعايمىز.
