پرەزيدەنت توقاەۆتىڭ جولداۋى: تۇرىك ساراپشىسىنىڭ پىكىرى

بۇگىن پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ ەلدىڭ الداعى جىلدارعا ارنالعان ستراتەگيالىق باسىمدىقتارى تۋرالى جولداۋىن جاريالادى.

وسى جولداۋدى تۇركيا تۇرعىسىنان تالداپ، ءوز ويلارىن بىلدىرگەن ساياساتتانۋشى جانە ايماقتىق زەرتتەۋلەر مامانى، كاپپادوكيا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ وقىتۋشىسى ءارى تۇركيا سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ بۇرىنعى ديپلوماتى Dr. Melih Demirtaş قازاقستان مەن تۇركيا اراسىنداعى ىقتيمال ىنتىماقتاستىق مۇمكىندىكتەرىن جانە ساياسي رەفورمالاردىڭ ماڭىزىن اتاپ ءوتتى.

- بۇگىن پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ قازاقستاننىڭ الداعى جىلدارعا ارنالعان باستى باعىتتارىن ايتتى. تۇركياداعى ماماندار مەن ساياساتكەرلەر مۇنداي جىل سايىنعى جولداۋلاردى قالاي قابىلدايدى؟

- توقاەۆ ەكونوميكا، تۇراقتىلىق، تسيفرلىق ترانسفورماتسيا، ينفراقۇرىلىمدى، تۇرعىن ءۇي مەن ەنەرگەتيكانى جاڭعىرتۋ جانە سىرتقى ساياساتتىڭ قايتا قۇرىلۋى (سونىڭ ىشىندە بۇۇ رەفورماسى جانە كوپۆەكتورلى سىرتقى ساياسات) سەكىلدى تاقىرىپتارعا كوپ كوڭىل ءبولءدى. سونداي-اق پارلامەنت قۇرىلىمىنا قاتىستى اۋقىمدى رەفورمالار ۇسىنىلدى. تۇركيانىڭ كوزقاراسىنان قاراعاندا، مۇنداي مەملەكەت باسشىسىنىڭ جىل سايىنعى باياندامالارى ەكى جاقتى قابىلدانادى: ءبىرىنشىسى ىشكى ساياسات تۇرعىسىنان رەفورمالاردىڭ جىلدامدىعى، ىشكى تۇراقتىلىق پەن ينۆەستيتسيالىق احۋال; ەكىنشىسى  سىرتقى ساياسات پەن ەكىجاقتى قاتىناستار، اتاپ ايتقاندا ەكونوميكالىق مۇمكىندىكتەر، كولىك جانە ەنەرگەتيكالىق ىنتىماقتاستىق.

توقاەۆتىڭ تسيفرلاندىرۋ مەن جاساندى ينتەللەكت، سونداي-اق ينفراقۇرىلىم مەن ترانزيت ماسەلەلەرىن ەرەكشە اتاپ ءوتۋى انكارا ءۇشىن ۇلكەن ەكونوميكالىق ءارى ستراتەگيالىق مۇمكىندىك ەكەنىن اتاپ وتكەن ءجون. سوڭعى جىلدارى، اسىرەسە 2023-2025 جىلدارى ەكى ەل اراسىندا كوپتەگەن كەلىسىمدەر مەن ينۆەستيتسيالىق جوبالار بەكىتىلگەنى وسىنىڭ دالەلى.

وسى تۇرعىدان العاندا، توقاەۆ استانانىڭ الداعى 1-3 جىلعا ارنالعان باسىمدىقتارىن ايقىندادى دەۋگە بولادى، مۇندا پارلامەنتتىك وزگەرىستەر، ءىرى ينفراقۇرىلىمدىق جوبالار جانە جاڭا مينيسترلىكتەردىڭ قۇرىلۋى (مىسالى، جاساندى ينتەللەكت مينيسترلىگى) بار. سوندىقتان تۇرىك ساياساتكەرلەرى مەن بيزنەس وكىلدەرى ءۇشىن بۇل ءسوز ستراتەگيالىق باقىلاۋ مەن ناقتى جوبالاردى انىقتاۋ تۇرعىسىنان وتە ماڭىزدى. ءتىپتى تۇركيا كەيبىر تاجىريبەلەردى قازاق باۋىرلاس ۇيىمدارىنىڭ جۇمىسى ارقىلى ۇلگى رەتىندە الا الادى.

استاناداعى ساراپشىلار مەن بيزنەس قاۋىمداستىعى دا مۇنى «مۇمكىندىكتەر ءتىزىمى» دەپ قابىلداۋدا. ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىق ۇلعايعان جاعدايدا، ەگەر ساياسي جول كارتاسى (مىسالى، پارلامەنت رەفورمالارى) ورتالىقتاندىرىلعان شەشىم قابىلداۋعا باعىتتالسا، بۇل ساياسي وزگەرىستەرگە قاتىستى پوزيتسيالاردى جىلدام انىقتاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.

 - قازاقستاندا پارلامەنتتى ەكى پالاتادان ءبىر پالاتالى ەتىپ وزگەرتۋ ۇسىنىلىپ جاتىر. ءسىز بۇل رەفورمانىڭ قازاقستاننىڭ ساياسي جۇيەسىنە جانە تۇراقتىلىعىنا قالاي اسەر ەتۋى مۇمكىن دەپ ويلايسىز؟

- توقاەۆ پارلامەنتتى ءبىر پالاتالى ەتۋ ۇسىنىسىن ءبىلدىردى, بۇل ماسەلە كەم دەگەندە ءبىر جىل بويى تالقىلانىپ، رەفەرەندۋم 2027 جىلى ءوتۋى مۇمكىن ەكەنىن ايتتى. سونىمەن قاتار، ءبىر پالاتالى پارلامەنتتى پارتيالىق ءتىزىم بويىنشا سايلاۋ قاجەتتىگىن اتاپ ءوتتى. قازاقستان سوڭعى جىلدارى ءار سالادا جەدەل رەفورمالار جۇرگىزىپ كەلە جاتقان ەل رەتىندە، بۇل ۇسىنىستى ارتىقشىلىقتار تۇرعىسىنان قاراۋعا بولادى. زاڭ شىعارۋ پروتسەسىن جەدەلدەتۋ، زاڭنامالىق ۇيلەستىرۋ شىعىندارىن ازايتۋ، كەيبىر بيۋروكراتيالىق كەدەرگىلەردى جويۋ، اكىمشىلىك تيىمدىلىكتى ارتتىرۋ – وسىنداي ارگۋمەنتتەر تيىمدىلىكتى قولدايدى.

دەگەنمەن، جىلدام رەفورمالار بەلگىلى ءبىر تاۋەكەلدەردى دە تۋعىزۋى مۇمكىن. سەناتتىڭ جويىلۋى ايماقتىق وكىلدىك پەن باقىلاۋ فۋنكتسيالارىن السىرەتۋى ىقتيمال; سونداي-اق 2022 جىلدان كەيىن باستالعان ليبەراليزاتسيانىڭ كەرى قايتۋى تۋرالى جەرگىلىكتى جانە حالىقارالىق الاڭداۋشىلىقتار بار, تاۋەلسىز كانديداتتار مەن پليۋراليستىك پارلامەنتتىڭ ازايۋى مۇمكىن. تاۋەلسىز ساراپشىلار مۇنداي رەفورمالاردىڭ دەموكراتيالىق اشىقتىقتىڭ تومەندەۋ قاۋپىن تۋعىزاتىنىن باسقا ەلدەردىڭ تاجىريبەسىنەن مىسالدار كەلتىرەدى.

تۇراقتىلىق تۇرعىسىنان العاندا، قىسقا مەرزىمدە (1-2 جىل) بۇل رەفورمالار ساياسي جاعدايعا ەكى ءتۇرلى اسەر ەتۋى ىقتيمال: بىرىنشىدەن، اتقارۋشى بيلىكتىڭ مۇمكىندىگىن كۇشەيتىپ، تۇراقتىلىقتى قامتاماسىز ەتۋ; ەكىنشىدەن، وپپوزيتسيا مەن ازاماتتىق قوعامدا نارازىلىق پەن سەنىمسىزدىك تۋىنداۋى مۇمكىن. قازاقستانداعى الەۋمەتتىك سەزىمتالدىق، اسىرەسە 2022 جىلعى وقيعالاردان كەيىن، مۇنداي ينستيتۋتسيونالدىق وزگەرىستەردى مۇقيات باقىلاۋدى قاجەت ەتەدى.

تۇركيا ءۇشىن بۇل وزگەرىستەر زاڭدى-ساياسي بەلگىسىزدىك تۋدىرىپ، كاسىپكەرلىك پەن ينۆەستيتسيالىق كەلىسىمدەردە، جەرگىلىكتى سەرىكتەستەردى تاڭداۋدا قوسىمشا ساقتىقتى تالاپ ەتۋى مۇمكىن. انكارانىڭ ديپلوماتيالىق ۇستانىمى كوبىنەسە «تۇراقتىلىق پەن ينۆەستيتسيالىق احۋالعا» نەگىزدەلگەن پراگماتيزمگە سۇيەنەدى, ال تۇرىك كومپانيالارى كەلىسىمدەردەگى كەپىلدىكتەر مەن اشىقتىقتى كۇشەيتۋگە تىرىسادى.

دەگەنمەن تۇرىك-قازاق باۋىرلاستىق قارىم-قاتىناسى، تۇركى الەمىندەگى ىنتىماقتاستىق رۋحى جانە شىۇ-نىڭ سوڭعى وتىرىسىنداعى ۇلكەن ەۋرازياداعى سەرىكتەستىك بۇل پروتسەستەردىڭ وڭ دامۋىنا سەپتىگىن تيگىزەدى.

- پرەزيدەنت تسيفرلاندىرۋ مەن جاساندى ينتەللەكتكە ەرەكشە كوڭىل ءبولدى جانە ارنايى مينيسترلىك قۇرۋ تۋرالى ايتتى. بۇل قازاقستاندى تەحنولوگيالىق سەرىكتەس رەتىندە تۇركيا ءۇشىن قانشالىقتى تارتىمدى ەتەدى؟

- توقاەۆ «تسيفرلىق قازاقستان» جوباسىنا ەرەكشە ءمان بەرىپ، جاساندى ينتەللەكت پەن تسيفرلىق دامۋدى ينستيتۋتسيونالدىق دەڭگەيدە ىلگەرىلەتۋ جوسپارلانىپ وتىرعانىن ايتتى. بۇل جوبالار ينۆەستيتسيالىق اۋقىمدى ۇلعايتىپ، شەتەلدىك سەرىكتەستەر ءۇشىن تارتىمدى بولادى. بۇرىنعىداي تۇرىك كومپانيالارىنىڭ بۇل سالاعا قاتىسۋى ماڭىزدى. سوڭعى ايلاردا تۇركيا مەن قازاقستان اراسىندا جاساندى ينتەللەكت، ەنەرگەتيكا جانە ينفراقۇرىلىم سالاسىنداعى كەلىسىمدەر ارتتى، كوپتەگەن تۇرىك فيرمالارى قازاقستانداعى جۇمىسىن جەدەلدەتۋدى جوسپارلاپ وتىر. الداعى جوسپارلار دا وسىنداي جىلدام ءارى اۋقىمدى ىنتىماقتاستىققا جول اشادى.

جاڭا AI داۋىرىندە بىرگە جۇمىس ىستەۋ، تۇرىك الەمى اياسىندا جاڭا كەزەڭگە دايىندالۋ — بۇل تۇرىك-قازاق ىنتىماقتاستىعىنىڭ ماڭىزدى اسپەكتىسى. مالىمەت قاۋىپسىزدىگى، مالىمەت ورتالىقتارىنىڭ لوكاليزاتسياسى، زياتكەرلىك مەنشىك جانە مەملەكەتتىك ساتىپ الۋ اشىقتىعى سياقتى كۇردەلى ماسەلەلەر بويىنشا بىرلەسىپ جۇمىس ىستەۋ ارقىلى جىلدام شەشىمدەر تابۋعا بولادى. ەلەكتروندى ۇكىمەت، اقىلدى قالالار، ءبىلىم بەرۋ تەحنولوگيالارى، دەنساۋلىق ساقتاۋ تسيفرلاندىرۋى جانە اۋىل شارۋاشىلىقتاعى تسيفرلىق شەشىمدەر سالالارىندا تاجىريبە الماسۋ ناتيجەلى بولادى.

- ينفراقۇرىلىم، تۇرعىن ءۇي جانە ەنەرگەتيكا سالاسىن جاڭارتۋ ماسەلەلەرى ءسوز بولدى. تۇرىك بيزنەسى ءۇشىن مۇنداي ءىرى جوبالاردا قانداي مۇمكىندىكتەر اشىلۋى مۇمكىن؟

- توقاەۆ كولىك سالاسىن (تەمىر جول، ورتا ءدالىز), ەنەرگەتيكانى جاڭعىرتۋ (ەنەرگيا تيىمدىلىگى، جاسىل ترانسفورماتسيا) جانە ءىرى تۇرعىن ءۇي مەن قالا قۇرىلىسى جوبالارىنا ەرەكشە توقتالدى. مۇندا تۇرىك كومپانيالارىنىڭ ءرولى مەن ىنتىماقتاستىعى اسا ماڭىزدى. ءىرى قۇرىلىس جوبالارى - تەمىرجول جەلىلەرى، لوگيستيكالىق تەرمينالدار، قالا ينفراقۇرىلىمى (مىسالى، الاتاۋ سيتي)  بۇل باعىتتار تۇركيا ءۇشىن ۇلكەن مۇمكىندىكتەر بەرەدى. تۇركيادان كەلگەن ءىرى قۇرىلىس فيرمالارى وڭىردە بەلسەندى بولعاندىقتان، جاڭا ءارى اۋقىمدى جوبالار كەزەڭدى ءارى قاراي دامىتادى. بۇل ەنەرگيا، گاز جانە ەلەكتر جەلىلەرىن جاڭعىرتۋ، جاڭارتىلاتىن ەنەرگيا كوزدەرى (جەل، كۇن), ەنەرگيا تيىمدىلىگى، اتوم جانە تەرميالىق ستانتسيالارعا قىزمەت كورسەتۋ، تۇرعىن ءۇي مەن قالانى قايتا قۇرۋ سياقتى سالالار.

تۇرىك كومپانيالارى ءۇشىن قارجىلاندىرۋ ماسەلەسى (مەملەكەتتىك قارىز، كوپجاقتى قارجىلاندىرۋشى ۇيىمدار), جەرگىلىكتى سەرىكتەستەر تابۋ جانە قىتاي مەن رەسەي سياقتى ءىرى باسەكەلەستەرمەن باسەكەلەسۋ ماڭىزدى. جوبا ۇسىنىستارىندا اشىق قارجىلاندىرۋ قۇرىلىمى مەن تاۋەكەلدى ءبولىسۋ مودەلدەرى پايدا بولۋى ءتيىس.

- پرەزيدەنت توقاەۆ بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىن رەفورمالاۋ تۋرالى ۇسىنىستارىن باس اسسامبلەيادا جاريالاماقشى. قازاقستان ادىلەتتى الەم جۇيەسىن قۇرۋعا قالاي ۇلەس قوسۋى مۇمكىن؟

- توقاەۆ بۇۇ-نىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرۋ قاجەتتىگىن ايتىپ، رەفورمالىق ۇسىنىستارىن نيۋ-يوركتەگى باس اسسامبلەيادا تانىستىرماق. بۇعان دەيىن دە قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ رەفورماسى تۋرالى ءسوز قوزعاعانى بەلگىلى، بۇل تۇركيانىڭ ۇقساس كوزقاراستارىمەن ۇندەس.

قازاقستان سۋىق سوعىس سوڭىنداعى تۇراقتى دامىپ كەلە جاتقان ارالىق دەرجاۆا رەتىندە ماڭىزدى ويىنشى. استانا ءسىسا سياقتى باستامالار مەن Astana بەيبىتشىلىك پەن كەلىسسوز ۇلگىلەرى ارقىلى وڭىرلىك جانە حالىقارالىق ارەنادا دەلدال ءارى كوپجاقتى كۇن ءتارتىبىنىڭ تاسىعىشى رەتىندە تانىمال. مەملەكەت قايراتكەرى ءارى اكادەميالىق ءبىلىمى بار كوشباسشى رەتىندە توقاەۆ وسى ءيميدجدى نىعايتقىسى كەلەدى.

جاھاندىق رەفورماتور رەتىندە قازاقستان بۇۇ جانە قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ رەفورماسىندا «دامۋداعى جانە وڭىرلىك اكتورلاردىڭ داۋىسى كوبىرەك ەستىلسىن» دەگەن يدەيانى العا تارتادى. بۇل تۇركيا مەن قازاقستاننىڭ بۇۇ جانە وڭىرلىك فورۋمداردا بىرلەسكەن ۇستانىم قالىپتاستىرىپ، باسقا الاڭداردا دا بىرگە ارەكەت ەتۋىنە مۇمكىندىك بەرەدى. مۇنداي باستامالار ەكى ەلدىڭ وڭىرلىك ىقپالدى اكتور رەتىندەگى ءيميدجىن نىعايتادى. اسكەري كۇش پەن كۇش كورسەتۋ شارالارىنىڭ ءجيى ۇسىنىلىپ جاتقانى قازىرگى جاعدايدا، جۇمساق كۇش پەن بەيبىتشىلىكتى قولدايتىن ەكى ەل رەتىندە تۇرىك-قازاق ىنتىماقتاستىعى جوعارى دەڭگەيدەگى ۇيىمداردا دا زاڭدى ءارى باسىم بولماق.

- وڭىرلىك ىنتىماقتاستىق پەن سەرىكتەستىكتى كەڭەيتۋ تۋرالى ايتىلدى. الداعى جىلدارى قازاقستان مەن تۇركيا اراسىنداعى بايلانىستا قانداي جاڭا مۇمكىندىكتەر پايدا بولۋى ىقتيمال؟

- جالپى العاندا وڭىرلىك ىنتىماقتاستىق ەڭ ماڭىزدى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى بولىپ قالا بەرەدى. كەلەسى جىلدارى تۇركيا مەن قازاقستان اراسىنداعى قارىم-قاتىناستار ودان ءارى نىعايىپ، 2025 جىلى ەنەرگەتيكا، جاساندى ينتەللەكت، ينفراقۇرىلىم جانە ينۆەستيتسيا سالالارىندا اۋقىمدى كەلىسىمدەر جاسالدى. تۇركيا-قازاق ساۋداسى مەن ينۆەستيتسيا كولەمى وسۋدە. ءازىربايجاننىڭ كاسىپكەرلىك رۋحى مەن قولداۋىمەن قارس-ديلدجۋ/ناحچىۆان دالىزدەرى سياقتى كولىك جوبالارى ورتا ءدالىزدىڭ دامۋىنا سەرپىن بەرەدى.

بۇل دامۋ قاراتەڭىز جانە ترانس-كاسپي باعىتتارى ارقىلى قازاق ونىمدەرىن تۇركيا ارقىلى كەڭ نارىقتارعا جەتكىزۋگە ۇلكەن مۇمكىندىك بەرەدى. باكۋ-تبيليسي-دجەيحان ەنەرگەتيكالىق ىنتىماقتاستىعى وسى باعىتتا مۇناي تاسىمالى، جاڭارتىلاتىن ەنەرگيا جوبالارى جانە ەلەكترلەندىرۋ جوبالارىن قولدايدى. قىتاي، تۇركىستان/ورتا ازيا، ەۋرازيا جانە كاۆكاز ىنتىماقتاستىعى قازاقستاننىڭ ىقپالىن ارتتىرادى.

جاڭا كەزەڭدە تسيفرلىق جانە جاساندى ينتەللەكت سالاسىنداعى بىرلەسكەن جوبالار، عزتكج ورتالىقتارى، ۋنيۆەرسيتەت پەن يندۋستريانىڭ ىنتىماقتاستىعى جاستار مەن جاس ۇرپاققا جاڭا مۇمكىندىكتەر اشادى. ءبىلىم، ادام كاپيتالى، ستيپەنديالار، تەحنولوگيالىق وقۋ باعدارلامالارى مەن تۇرىك-قازاق ۋنيۆەرسيتەتتەرىنىڭ سەرىكتەستىگىنە ەرەكشە نازار اۋدارۋ كەرەك. قورعانىس-ونەركاسىپ جانە قاۋىپسىزدىك سالاسىنداعى ىنتىماقتاستىق تا ەكى ەلدىڭ جوعارى دەڭگەيدەگى كەزدەسۋلەرىندە تالقىلانىپ، بىرلەسكەن ءوندىرىس، اۆياتسيا جانە ەلەكترونيكا جوبالارى قاراستىرىلۋدا.

قورىتىندىلاي كەلە، پرەزيدەنت توقاەۆتىڭ ءسوزى جاڭا وزگەرىستەر مەن ينۆەستيتسيالىق مۇمكىندىكتەردى، سونداي-اق ساياسي جانە كەڭ كولەمدى ترانسفورماتسيا سيگنالدارىن بىلدىرەتىن ماڭىزدى حابارلاما. تۇركيا  وسى مۇمكىندىكتەردى جىلدام پايدالانا الاتىن ەڭ باستى دوس ءارى باۋىرلاس ەلدەردىڭ ءبىرى. تسيفرلاندىرۋ مەن جاساندى ينتەللەكتتەن باستاپ، ينفراقۇرىلىم، ەنەرگەتيكا جانە لوگيستيكاعا دەيىن تۇركياعا ارنالعان اۋقىمدى جوبالار دايىن; باسەكەلەستىك كوپقىرلى (قىتاي، رەسەي، ەۋروپا), قارجىلاندىرۋ مەن جەرگىلىكتى سەرىكتەستىك ماڭىزدى.

سونىمەن قاتار، تۇرىك الەمىنىڭ جانە كەڭ ەۋرازيانىڭ ەكى كونە وكىلى رەتىندە تۇركيا مەن قازاقستان قاقتىعىستار توقتاماي جاتقان ۋاقىتتا وڭىرلىك ىنتىماقتاستىقتى نىعايتادى. بۇۇ رەفورماسى سياقتى جاھاندىق ماسەلەلەردە ادامگەرشىلىك پەن ادىلدىككە نەگىزدەلگەن سىرتقى ساياسات ۇستانىمدارىن ساقتاپ، كوپۆەكتورلى ساياسات ارقىلى ءبىر-ءبىرىن قولدايتىن ماڭىزدى مەملەكەتتەر بولىپ قالا بەرەدى.