Bügın Prezident Qasym-Jomart Toqaev eldıŋ aldaǧy jyldarǧa arnalǧan strategiialyq basymdyqtary turaly Joldauyn jariialady.
Osy Joldaudy Türkiia tūrǧysynan taldap, öz oilaryn bıldırgen saiasattanuşy jäne aimaqtyq zertteuler mamany, Kappadokiia universitetınıŋ oqytuşysy ärı Türkiia Syrtqy ıster ministrlıgınıŋ būrynǧy diplomaty Dr. Melih Demirtaş Qazaqstan men Türkiia arasyndaǧy yqtimal yntymaqtastyq mümkındıkterın jäne saiasi reformalardyŋ maŋyzyn atap öttı.
- Bügın Prezident Qasym-Jomart Toqaev Qazaqstannyŋ aldaǧy jyldarǧa arnalǧan basty baǧyttaryn aitty. Türkiiadaǧy mamandar men saiasatkerler mūndai jyl saiynǧy joldaulardy qalai qabyldaidy?
- Toqaev ekonomika, tūraqtylyq, sifrlyq transformasiia, infraqūrylymdy, tūrǧyn üi men energetikany jaŋǧyrtu jäne syrtqy saiasattyŋ qaita qūryluy (sonyŋ ışınde BŪŪ reformasy jäne köpvektorly syrtqy saiasat) sekıldı taqyryptarǧa köp köŋıl böldı. Sondai-aq parlament qūrylymyna qatysty auqymdy reformalar ūsynyldy. Türkiianyŋ közqarasynan qaraǧanda, mūndai memleket basşysynyŋ jyl saiynǧy baiandamalary ekı jaqty qabyldanady: bırınşısı ışkı saiasat tūrǧysynan reformalardyŋ jyldamdyǧy, ışkı tūraqtylyq pen investisiialyq ahual; ekınşısı syrtqy saiasat pen ekıjaqty qatynastar, atap aitqanda ekonomikalyq mümkındıkter, kölık jäne energetikalyq yntymaqtastyq.
Toqaevtyŋ sifrlandyru men jasandy intellekt, sondai-aq infraqūrylym men tranzit mäselelerın erekşe atap ötuı Ankara üşın ülken ekonomikalyq ärı strategiialyq mümkındık ekenın atap ötken jön. Soŋǧy jyldary, äsırese 2023-2025 jyldary ekı el arasynda köptegen kelısımder men investisiialyq jobalar bekıtılgenı osynyŋ dälelı.
Osy tūrǧydan alǧanda, Toqaev Astananyŋ aldaǧy 1-3 jylǧa arnalǧan basymdyqtaryn aiqyndady deuge bolady, mūnda parlamenttık özgerıster, ırı infraqūrylymdyq jobalar jäne jaŋa ministrlıkterdıŋ qūryluy (mysaly, Jasandy İntellekt ministrlıgı) bar. Sondyqtan türık saiasatkerlerı men biznes ökılderı üşın būl söz strategiialyq baqylau men naqty jobalardy anyqtau tūrǧysynan öte maŋyzdy. Tıptı Türkiia keibır täjıribelerdı qazaq bauyrlas ūiymdarynyŋ jūmysy arqyly ülgı retınde ala alady.
Astanadaǧy sarapşylar men biznes qauymdastyǧy da mūny «mümkındıkter tızımı» dep qabyldauda. Ekonomikalyq yntymaqtastyq ūlǧaiǧan jaǧdaida, eger saiasi jol kartasy (mysaly, parlament reformalary) ortalyqtandyrylǧan şeşım qabyldauǧa baǧyttalsa, būl saiasi özgerısterge qatysty pozisiialardy jyldam anyqtauǧa mümkındık beredı.
- Qazaqstanda Parlamenttı ekı palatadan bır palataly etıp özgertu ūsynylyp jatyr. Sız būl reformanyŋ Qazaqstannyŋ saiasi jüiesıne jäne tūraqtylyǧyna qalai äser etuı mümkın dep oilaisyz?
- Toqaev Parlamenttı bır palataly etu ūsynysyn bıldırdı, būl mäsele kem degende bır jyl boiy talqylanyp, referendum 2027 jyly ötuı mümkın ekenın aitty. Sonymen qatar, bır palataly parlamenttı partiialyq tızım boiynşa sailau qajettıgın atap öttı. Qazaqstan soŋǧy jyldary är salada jedel reformalar jürgızıp kele jatqan el retınde, būl ūsynysty artyqşylyqtar tūrǧysynan qarauǧa bolady. Zaŋ şyǧaru prosesın jedeldetu, zaŋnamalyq üilestıru şyǧyndaryn azaitu, keibır biurokratiialyq kedergılerdı joiu, äkımşılık tiımdılıktı arttyru – osyndai argumentter tiımdılıktı qoldaidy.
Degenmen, jyldam reformalar belgılı bır täuekelderdı de tuǧyzuy mümkın. Senattyŋ joiyluy aimaqtyq ökıldık pen baqylau funksiialaryn älsıretuı yqtimal; sondai-aq 2022 jyldan keiın bastalǧan liberalizasiianyŋ kerı qaituy turaly jergılıktı jäne halyqaralyq alaŋdauşylyqtar bar, täuelsız kandidattar men pliuralistık parlamenttıŋ azaiuy mümkın. Täuelsız sarapşylar mūndai reformalardyŋ demokratiialyq aşyqtyqtyŋ tömendeu qaupın tuǧyzatynyn basqa elderdıŋ täjıribesınen mysaldar keltıredı.
Tūraqtylyq tūrǧysynan alǧanda, qysqa merzımde (1-2 jyl) būl reformalar saiasi jaǧdaiǧa ekı türlı äser etuı yqtimal: bırınşıden, atqaruşy bilıktıŋ mümkındıgın küşeitıp, tūraqtylyqty qamtamasyz etu; ekınşıden, oppozisiia men azamattyq qoǧamda narazylyq pen senımsızdık tuyndauy mümkın. Qazaqstandaǧy äleumettık sezımtaldyq, äsırese 2022 jylǧy oqiǧalardan keiın, mūndai institusionaldyq özgerısterdı mūqiiat baqylaudy qajet etedı.
Türkiia üşın būl özgerıster zaŋdy-saiasi belgısızdık tudyryp, käsıpkerlık pen investisiialyq kelısımderde, jergılıktı serıktesterdı taŋdauda qosymşa saqtyqty talap etuı mümkın. Ankaranyŋ diplomatiialyq ūstanymy köbınese «tūraqtylyq pen investisiialyq ahualǧa» negızdelgen pragmatizmge süienedı, al türık kompaniialary kelısımderdegı kepıldıkter men aşyqtyqty küşeituge tyrysady.
Degenmen türık-qazaq bauyrlastyq qarym-qatynasy, türkı älemındegı yntymaqtastyq ruhy jäne ŞYŪ-nyŋ soŋǧy otyrysyndaǧy ülken Euraziiadaǧy serıktestık būl prosesterdıŋ oŋ damuyna septıgın tigızedı.
- Prezident sifrlandyru men jasandy intellektke erekşe köŋıl böldı jäne arnaiy ministrlık qūru turaly aitty. Būl Qazaqstandy tehnologiialyq serıktes retınde Türkiia üşın qanşalyqty tartymdy etedı?
- Toqaev «Sifrlyq Qazaqstan» jobasyna erekşe män berıp, jasandy intellekt pen sifrlyq damudy institusionaldyq deŋgeide ılgerıletu josparlanyp otyrǧanyn aitty. Būl jobalar investisiialyq auqymdy ūlǧaityp, şeteldık serıktester üşın tartymdy bolady. Būrynǧydai türık kompaniialarynyŋ būl salaǧa qatysuy maŋyzdy. Soŋǧy ailarda Türkiia men Qazaqstan arasynda jasandy intellekt, energetika jäne infraqūrylym salasyndaǧy kelısımder artty, köptegen türık firmalary Qazaqstandaǧy jūmysyn jedeldetudı josparlap otyr. Aldaǧy josparlar da osyndai jyldam ärı auqymdy yntymaqtastyqqa jol aşady.
Jaŋa AI däuırınde bırge jūmys ısteu, türık älemı aiasynda jaŋa kezeŋge daiyndalu — būl türık-qazaq yntymaqtastyǧynyŋ maŋyzdy aspektısı. Mälımet qauıpsızdıgı, mälımet ortalyqtarynyŋ lokalizasiiasy, ziiatkerlık menşık jäne memlekettık satyp alu aşyqtyǧy siiaqty kürdelı mäseleler boiynşa bırlesıp jūmys ısteu arqyly jyldam şeşımder tabuǧa bolady. Elektrondy ükımet, aqyldy qalalar, bılım beru tehnologiialary, densaulyq saqtau sifrlandyruy jäne auyl şaruaşylyqtaǧy sifrlyq şeşımder salalarynda täjıribe almasu nätijelı bolady.
- İnfraqūrylym, tūrǧyn üi jäne energetika salasyn jaŋartu mäselelerı söz boldy. Türık biznesı üşın mūndai ırı jobalarda qandai mümkındıkter aşyluy mümkın?
- Toqaev kölık salasyn (temır jol, Orta dälız), energetikany jaŋǧyrtu (energiia tiımdılıgı, jasyl transformasiia) jäne ırı tūrǧyn üi men qala qūrylysy jobalaryna erekşe toqtaldy. Mūnda türık kompaniialarynyŋ rölı men yntymaqtastyǧy asa maŋyzdy. Irı qūrylys jobalary - temırjol jelılerı, logistikalyq terminaldar, qala infraqūrylymy (mysaly, Alatau Siti) būl baǧyttar Türkiia üşın ülken mümkındıkter beredı. Türkiiadan kelgen ırı qūrylys firmalary öŋırde belsendı bolǧandyqtan, jaŋa ärı auqymdy jobalar kezeŋdı ärı qarai damytady. Būl energiia, gaz jäne elektr jelılerın jaŋǧyrtu, jaŋartylatyn energiia közderı (jel, kün), energiia tiımdılıgı, atom jäne termiialyq stansiialarǧa qyzmet körsetu, tūrǧyn üi men qalany qaita qūru siiaqty salalar.
Türık kompaniialary üşın qarjylandyru mäselesı (memlekettık qaryz, köpjaqty qarjylandyruşy ūiymdar), jergılıktı serıktester tabu jäne Qytai men Resei siiaqty ırı bäsekelestermen bäsekelesu maŋyzdy. Joba ūsynystarynda aşyq qarjylandyru qūrylymy men täuekeldı bölısu modelderı paida boluy tiıs.
- Prezident Toqaev Bırıkken Ūlttar Ūiymyn reformalau turaly ūsynystaryn Bas Assambleiada jariialamaqşy. Qazaqstan ädılettı älem jüiesın qūruǧa qalai üles qosuy mümkın?
- Toqaev BŪŪ-nyŋ tiımdılıgın arttyru qajettıgın aityp, reformalyq ūsynystaryn Niu-Iorktegı Bas Assambleiada tanystyrmaq. Būǧan deiın de Qauıpsızdık Keŋesınıŋ reformasy turaly söz qozǧaǧany belgılı, būl Türkiianyŋ ūqsas közqarastarymen ündes.
Qazaqstan suyq soǧys soŋyndaǧy tūraqty damyp kele jatqan aralyq derjava retınde maŋyzdy oiynşy. Astana SISA siiaqty bastamalar men Astana beibıtşılık pen kelıssöz ülgılerı arqyly öŋırlık jäne halyqaralyq arenada deldal ärı köpjaqty kün tärtıbınıŋ tasyǧyşy retınde tanymal. Memleket qairatkerı ärı akademiialyq bılımı bar köşbasşy retınde Toqaev osy imidjdı nyǧaitqysy keledı.
Jahandyq reformator retınde Qazaqstan BŪŪ jäne Qauıpsızdık Keŋesınıŋ reformasynda «damudaǧy jäne öŋırlık aktorlardyŋ dauysy köbırek estılsın» degen ideiany alǧa tartady. Būl Türkiia men Qazaqstannyŋ BŪŪ jäne öŋırlık forumdarda bırlesken ūstanym qalyptastyryp, basqa alaŋdarda da bırge äreket etuıne mümkındık beredı. Mūndai bastamalar ekı eldıŋ öŋırlık yqpaldy aktor retındegı imidjın nyǧaitady. Äskeri küş pen küş körsetu şaralarynyŋ jiı ūsynylyp jatqany qazırgı jaǧdaida, jūmsaq küş pen beibıtşılıktı qoldaityn ekı el retınde türık-qazaq yntymaqtastyǧy joǧary deŋgeidegı ūiymdarda da zaŋdy ärı basym bolmaq.
- Öŋırlık yntymaqtastyq pen serıktestıktı keŋeitu turaly aityldy. Aldaǧy jyldary Qazaqstan men Türkiia arasyndaǧy bailanysta qandai jaŋa mümkındıkter paida boluy yqtimal?
- Jalpy alǧanda öŋırlık yntymaqtastyq eŋ maŋyzdy mäselelerdıŋ bırı bolyp qala beredı. Kelesı jyldary Türkiia men Qazaqstan arasyndaǧy qarym-qatynastar odan ärı nyǧaiyp, 2025 jyly energetika, jasandy intellekt, infraqūrylym jäne investisiia salalarynda auqymdy kelısımder jasaldy. Türkiia-qazaq saudasy men investisiia kölemı ösude. Äzırbaijannyŋ käsıpkerlık ruhy men qoldauymen Qars-Dildju/Nahchyvan dälızderı siiaqty kölık jobalary Orta dälızdıŋ damuyna serpın beredı.
Būl damu Qarateŋız jäne Trans-Kaspii baǧyttary arqyly qazaq önımderın Türkiia arqyly keŋ naryqtarǧa jetkızuge ülken mümkındık beredı. Baku-Tbilisi-Djeihan energetikalyq yntymaqtastyǧy osy baǧytta mūnai tasymaly, jaŋartylatyn energiia jobalary jäne elektrlendıru jobalaryn qoldaidy. Qytai, Türkıstan/Orta Aziia, Euraziia jäne Kavkaz yntymaqtastyǧy Qazaqstannyŋ yqpalyn arttyrady.
Jaŋa kezeŋde sifrlyq jäne jasandy intellekt salasyndaǧy bırlesken jobalar, ǦZTKJ ortalyqtary, universitet pen industriianyŋ yntymaqtastyǧy jastar men jas ūrpaqqa jaŋa mümkındıkter aşady. Bılım, adam kapitaly, stipendiialar, tehnologiialyq oqu baǧdarlamalary men türık-qazaq universitetterınıŋ serıktestıgıne erekşe nazar audaru kerek. Qorǧanys-önerkäsıp jäne qauıpsızdık salasyndaǧy yntymaqtastyq ta ekı eldıŋ joǧary deŋgeidegı kezdesulerınde talqylanyp, bırlesken öndırıs, aviasiia jäne elektronika jobalary qarastyryluda.
Qorytyndylai kele, Prezident Toqaevtyŋ sözı jaŋa özgerıster men investisiialyq mümkındıkterdı, sondai-aq saiasi jäne keŋ kölemdı transformasiia signaldaryn bıldıretın maŋyzdy habarlama. Türkiia osy mümkındıkterdı jyldam paidalana alatyn eŋ basty dos ärı bauyrlas elderdıŋ bırı. Sifrlandyru men jasandy intellektten bastap, infraqūrylym, energetika jäne logistikaǧa deiın Türkiiaǧa arnalǧan auqymdy jobalar daiyn; bäsekelestık köpqyrly (Qytai, Resei, Europa), qarjylandyru men jergılıktı serıktestık maŋyzdy.
Sonymen qatar, türık älemınıŋ jäne keŋ Euraziianyŋ ekı köne ökılı retınde Türkiia men Qazaqstan qaqtyǧystar toqtamai jatqan uaqytta öŋırlık yntymaqtastyqty nyǧaitady. BŪŪ reformasy siiaqty jahandyq mäselelerde adamgerşılık pen ädıldıkke negızdelgen syrtqy saiasat ūstanymdaryn saqtap, köpvektorly saiasat arqyly bır-bırın qoldaityn maŋyzdy memleketter bolyp qala beredı.
