بۇگىنگى كۇنى اقپاراتتىڭ كولەمى مەن جىلدامدىعىنىڭ ارتۋى جالعان اقپاراتتىڭ تارالۋىنا ۇلكەن مۇمكىندىك تۋعىزدى. الەۋمەتتىك جەلىلەر، ينتەرنەت-پلاتفورمالار مەن بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى ارقىلى تارالاتىن اقپاراتتىڭ 20%-ى جالعان، ءمانيپۋلياتيۆتى نەمەسە ارانداتۋشىلىق سيپاتتا بولۋى مۇمكىن. بۇل ماسەلە، اسىرەسە، پاندەميا، سايلاۋ ناۋقاندارى، كليمات وزگەرىسى سياقتى ماڭىزدى قوعامدىق ماسەلەلەردە ايقىن كورىنىس تاۋىپ وتىر. سوندىقتان، جالعان اقپاراتقا قارسى تۇرۋ قازىرگى قوعامنىڭ باستى مىندەتتەرىنىڭ ءبىرى بولىپ وتىر.
جالعان اقپاراتتىڭ سالدارى
جالعان اقپاراتتىڭ تارالۋى قوعامدا ۇلكەن قاۋىپ تۋعىزادى. ول تەك جەكە تۇلعالارعا عانا ەمەس، تۇتاس مەملەكەتتەردىڭ قاۋىپسىزدىگىنە، ۇلتتىق تۇراقتىلىققا دا قاۋىپ توندىرەدى. مىسالى، 2016 جىلعى اقش پرەزيدەنتتىك سايلاۋىندا الەۋمەتتىك جەلىلەر ارقىلى تارالعان جالعان اقپاراتتار سايلاۋ ناتيجەسىنە اسەر ەتتى دەگەن پىكىرلەر بار. بۇل جاعداي «تسيفرلىق مانيپۋلياتسيا» دەپ اتالىپ، كيبەرقاۋىپسىزدىك سالاسىندا جاڭا ستاندارتتاردى قالىپتاستىرۋعا سەبەپ بولدى.
جالعان اقپاراتتىڭ قوعامعا تيگىزەتىن تاعى ءبىر زيانى – ادامداردى اداستىرۋ، ولاردىڭ دۇرىس شەشىمدەر قابىلداۋىنا كەدەرگى كەلتىرۋى. كوۆيد-19 پاندەمياسى كەزىندە «ۆاكتسينالار ادام دنق-ىن وزگەرتۋگە اسەر ەتەدى» نەمەسە «پاندەميا جاساندى جاسالعان» دەگەن جالعان اقپاراتتار قوعامدا ۇلكەن سەنىمسىزدىك تۋعىزدى. بۇل اقپاراتتار ادامداردى ۆاكتسينا الۋدان باس تارتۋعا جانە ەپيدەميانىڭ تارالۋىنا اسەر ەتتى. دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنىڭ (ددۇ) مالىمەتى بويىنشا، پاندەميا كەزىندەگى جالعان اقپاراتتىڭ تارالۋى الەمدە 1 ميلليونعا جۋىق ادامنىڭ ومىرىنە قاۋىپ ءتوندىردى.
تەحنولوگيالار مەن تسيفرلىق پلاتفورمالار جالعان اقپاراتتىڭ تارالۋىنا قولايلى جاعداي تۋعىزسا دا، ولاردى باقىلاۋ مەن توقتاتۋ ءۇشىن ءتيىمدى قۇرالدارعا اينالۋى مۇمكىن. الەۋمەتتىك جەلىلەر مەن ينتەرنەت-پلاتفورمالاردا اقپاراتتى تەكسەرۋ، جالعان جاڭالىقتاردى انىقتاۋ ماقساتىندا بىرنەشە قۇرالدار مەن الگوريتمدەر ىسكە قوسىلدى. مىسالى، Facebook, Twitter سياقتى كومپانيالار جالعان اقپاراتتى انىقتايتىن جۇيەلەر ەنگىزىپ، پايدالانۋشىلارعا اقپاراتتىڭ دۇرىستىعىن تەكسەرۋگە مۇمكىندىك بەرەدى.
قازىرگى كەزدە كوپتەگەن دەرەكتەردى تەكسەرۋ ۇيىمدارى مەن تاۋەلسىز جۋرناليستەردىڭ جۇمىسى وسى ماسەلەنى شەشۋگە باعىتتالعان. مىسالى، "Snopes", "FactCheck.org" سياقتى سايتتار جالعان اقپاراتتى تەرىسكە شىعارىپ، عىلىمي نەگىزدە دالەلدەرمەن كورسەتەدى. سونىمەن قاتار، Google كومپانياسى دا جالعان اقپاراتتى انىقتاۋ ءۇشىن ارنايى الگوريتمدەر جاساپ شىعاردى، بۇل جەلىلەردە تارالعان فەيك جاڭالىقتاردى فيلتراتسيالاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.
قوعامدىق جاۋاپكەرشىلىك جانە مەديا ساۋاتتىلىق
جالعان اقپاراتقا قارسى تۇرۋ تەك تەحنولوگيالاردىڭ كومەگىمەن عانا مۇمكىن بولمايدى. ءاربىر ازاماتتىڭ مەديا ساۋاتتىلىعى جوعارى بولۋى ماڭىزدى. بۇل دەگەنىمىز، ءاربىر اقپاراتتى تەكسەرىپ، ونىڭ شىندىققا جاناساتىنىن انىقتاۋ قاجەتتىلىگى. مەديا ساۋاتتىلىق باعدارلامالارىن مەكتەپتەردە ەنگىزۋ، اقپارات كوزدەرىنىڭ دۇرىستىعىن تەكسەرۋ داعدىلارىن جاستارعا ۇيرەتۋ قاجەت.
قازاقستاندا دا بۇل باعىتتا قادامدار جاسالىپ جاتىر. مىسالى، «جالعان اقپاراتقا قارسى تۇرۋ» اتتى ترەنينگتەر مەن سەمينارلار ۇيىمداستىرىلىپ، ادامداردى اقپاراتتىڭ قاينار كوزدەرىن ساراپتاپ، تەكسەرۋگە ۇيرەتەتىن ارنايى كۋرستار وتكىزىلەدى. سونداي-اق، اقپاراتتىق ناۋقاندار ارقىلى قوعامدى مەديا ساۋاتتىلىققا شاقىرۋ مەن جاستاردى اقپاراتتىق مانيپۋلياتسيالارعا قارسى قورعاۋ ماڭىزدى ماسەلەگە اينالدى.
قۇقىقتىق جانە حالىقارالىق ىنتىماقتاستىق
جالعان اقپاراتقا قارسى كۇرەستە قۇقىقتىق نورمالاردى جەتىلدىرۋ دە ماڭىزدى. بىرقاتار مەملەكەتتەردە فەيك جاڭالىقتاردى تاراتۋدى جازالاۋعا باعىتتالعان زاڭدار قابىلدانعان. مىسالى، سينگاپۋر مەن فرانتسيادا جالعان اقپارات تاراتۋشىلارعا ايىپپۇل سالۋ نەمەسە تۇرمەگە قاماۋ سياقتى جازالار بار.
سونىمەن قاتار، حالىقارالىق دەڭگەيدە دە جالعان اقپاراتقا قارسى كۇرەسكە بايلانىستى بىرلەسكەن باستامالار كوتەرىلۋدە. ەۋروپالىق وداق فەيك جاڭالىقتارعا قارسى ارنايى زاڭ جوبالارىن ۇسىندى. بۇعان قوسا، دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمى (ددۇ) مەن باسقا دا حالىقارالىق ۇيىمدار پاندەميا كەزىندە تارالعان جالعان اقپاراتقا قارسى كۇرەسۋدە بىرلەسىپ جۇمىس ىستەدى.
