Bügıngı künı aqparattyŋ kölemı men jyldamdyǧynyŋ artuy jalǧan aqparattyŋ taraluyna ülken mümkındık tuǧyzdy. Äleumettık jelıler, internet-platformalar men būqaralyq aqparat qūraldary arqyly taralatyn aqparattyŋ 20%-y jalǧan, manipuliativtı nemese arandatuşylyq sipatta boluy mümkın. Būl mäsele, äsırese, pandemiia, sailau nauqandary, klimat özgerısı siiaqty maŋyzdy qoǧamdyq mäselelerde aiqyn körınıs tauyp otyr. Sondyqtan, jalǧan aqparatqa qarsy tūru qazırgı qoǧamnyŋ basty mındetterınıŋ bırı bolyp otyr.
Jalǧan aqparattyŋ saldary
Jalǧan aqparattyŋ taraluy qoǧamda ülken qauıp tuǧyzady. Ol tek jeke tūlǧalarǧa ǧana emes, tūtas memleketterdıŋ qauıpsızdıgıne, ūlttyq tūraqtylyqqa da qauıp töndıredı. Mysaly, 2016 jylǧy AQŞ prezidenttık sailauynda äleumettık jelıler arqyly taralǧan jalǧan aqparattar sailau nätijesıne äser ettı degen pıkırler bar. Būl jaǧdai «sifrlyq manipuliasiia» dep atalyp, kiberqauıpsızdık salasynda jaŋa standarttardy qalyptastyruǧa sebep boldy.
Jalǧan aqparattyŋ qoǧamǧa tigızetın taǧy bır ziiany – adamdardy adastyru, olardyŋ dūrys şeşımder qabyldauyna kedergı keltıruı. Kovid-19 pandemiiasy kezınde «vaksinalar adam DNQ-yn özgertuge äser etedı» nemese «pandemiia jasandy jasalǧan» degen jalǧan aqparattar qoǧamda ülken senımsızdık tuǧyzdy. Būl aqparattar adamdardy vaksina aludan bas tartuǧa jäne epidemiianyŋ taraluyna äser ettı. Düniejüzılık densaulyq saqtau ūiymynyŋ (DDŪ) mälımetı boiynşa, pandemiia kezındegı jalǧan aqparattyŋ taraluy älemde 1 millionǧa juyq adamnyŋ ömırıne qauıp töndırdı.
Tehnologiialar men sifrlyq platformalar jalǧan aqparattyŋ taraluyna qolaily jaǧdai tuǧyzsa da, olardy baqylau men toqtatu üşın tiımdı qūraldarǧa ainaluy mümkın. Äleumettık jelıler men internet-platformalarda aqparatty tekseru, jalǧan jaŋalyqtardy anyqtau maqsatynda bırneşe qūraldar men algoritmder ıske qosyldy. Mysaly, Facebook, Twitter siiaqty kompaniialar jalǧan aqparatty anyqtaityn jüieler engızıp, paidalanuşylarǧa aqparattyŋ dūrystyǧyn tekseruge mümkındık beredı.
Qazırgı kezde köptegen derekterdı tekseru ūiymdary men täuelsız jurnalisterdıŋ jūmysy osy mäselenı şeşuge baǧyttalǧan. Mysaly, "Snopes", "FactCheck.org" siiaqty saittar jalǧan aqparatty terıske şyǧaryp, ǧylymi negızde däleldermen körsetedı. Sonymen qatar, Google kompaniiasy da jalǧan aqparatty anyqtau üşın arnaiy algoritmder jasap şyǧardy, būl jelılerde taralǧan feik jaŋalyqtardy filtrasiialauǧa mümkındık beredı.
Qoǧamdyq jauapkerşılık jäne media sauattylyq
Jalǧan aqparatqa qarsy tūru tek tehnologiialardyŋ kömegımen ǧana mümkın bolmaidy. Ärbır azamattyŋ media sauattylyǧy joǧary boluy maŋyzdy. Būl degenımız, ärbır aqparatty tekserıp, onyŋ şyndyqqa janasatynyn anyqtau qajettılıgı. Media sauattylyq baǧdarlamalaryn mektepterde engızu, aqparat közderınıŋ dūrystyǧyn tekseru daǧdylaryn jastarǧa üiretu qajet.
Qazaqstanda da būl baǧytta qadamdar jasalyp jatyr. Mysaly, «Jalǧan aqparatqa qarsy tūru» atty treningter men seminarlar ūiymdastyrylyp, adamdardy aqparattyŋ qainar közderın saraptap, tekseruge üiretetın arnaiy kurstar ötkızıledı. Sondai-aq, aqparattyq nauqandar arqyly qoǧamdy media sauattylyqqa şaqyru men jastardy aqparattyq manipuliasiialarǧa qarsy qorǧau maŋyzdy mäselege ainaldy.
Qūqyqtyq jäne halyqaralyq yntymaqtastyq
Jalǧan aqparatqa qarsy küreste qūqyqtyq normalardy jetıldıru de maŋyzdy. Bırqatar memleketterde feik jaŋalyqtardy taratudy jazalauǧa baǧyttalǧan zaŋdar qabyldanǧan. Mysaly, Singapur men Fransiiada jalǧan aqparat taratuşylarǧa aiyppūl salu nemese türmege qamau siiaqty jazalar bar.
Sonymen qatar, halyqaralyq deŋgeide de jalǧan aqparatqa qarsy küreske bailanysty bırlesken bastamalar köterılude. Europalyq Odaq feik jaŋalyqtarǧa qarsy arnaiy zaŋ jobalaryn ūsyndy. Būǧan qosa, Düniejüzılık densaulyq saqtau ūiymy (DDŪ) men basqa da halyqaralyq ūiymdar pandemiia kezınde taralǧan jalǧan aqparatqa qarsy küresude bırlesıp jūmys ıstedı.
