ۇستازىم، اكادەميك سەيىت اسقارۇلى – باتىس پەن شىعىس مادەنيەتىن قاتار مەڭگەرگەن، سول بيىكتەن ءوز ۇلتىنىڭ رۋحانياتىنا تەرەڭ ءۇڭىلىپ، بايىپتى باعا بەرە الاتىن زەرەك تۇلعا. ادەتتە، كەيبىر كىسىلەر باتىس مادەنيەتىنە اۋىپ كەتسە، ءوز ەلىنىڭ توپىراعىنا ورالا الماي بۋدان كۇي كەشەدى، ال اۋىلدىق ايادا قالعاندارى قازاقبايشىلىقتان بويى اسا الماي، بوگدە قۇندىلىق اتاۋلىنى جات كورىپ، تاعى دا جارىمجان حالدە جۇرەدى. مەنىڭ ۇستازىم – ەۋروپانىڭ كلاسسيكالىق ونەرىنە تاعزىم ەتىپ، ۇناتقانىمەن قويماي، حالىق ولەڭىنىڭ نەبىر ۇلگىلەرىن ءوزى دە شىرقاپ، قوڭىر كەشتە قوڭىر دومبىراسىمەن سىرلاسا الاتىن تالعامپاز جان. وعان مادەنيەت اتاۋلى جات ەمەس، ورىستىڭ چاستۋشكاسىن تويلاردا جاتقا ايتسا، قازاقتىڭ «ۋگاي-ايىن» كەز-كەلگەن ساتتە قالىقتاتىپ ايتا بەرەدى. ونىڭ بىلايشا بەساسپاپ بوپ قالىپتاسۋىنا، كەڭىرەك قاراساق، مادەنيەتتەر تيپولوگياسىن زەرتتەۋگە باعىتتالعان فولكلورشى ماماندىعى، وسكەن ورتاسى، وقىعان مەكتەبى، عىلىمعا جولىن اشقان ۇستازىنىڭ ءتالىمى اسەر ەتكەن بولۋى كەرەك.
ول ۇزىن ەرتىس تۋلاپ قۇياتىن زايسان كولىنىڭ جاعاسىندا تۋىپ، قارلى شىڭى كوك تىرەگەن التاي تاۋىنىڭ باۋرايلارىندا بالالىق شاعىن وتكىزەدى. سوعىس جىلدارىندا اناسى «سكوتيمپورتتا» ەڭبەك ەتكەندىكتەن، بالا سەيىت ات جالىن ەرتە تارتىپ ءمىنىپ، تۋىستارىمەن بىرگە مال ايداۋمەن شۇعىلدانادى. وعان جىلقىشىنىڭ قارا قوسى، قويشىنىڭ قوڭىر كۇركەسى، اڭشىنىڭ قارا باقىرى سول كەزدەن-اق ەتەنە تانىس بولادى. سەيىت اعانىڭ اناسى ءاۋجان انا اقىندىق قابىلەتى بار، ولەڭ جازاتىن، ءان سالاتىن ارقالى جان بولعان ەكەن. اعانىڭ حالىقتىڭ ءان-جىرىنا قۇشتار بولۋى انا الديىمەن بىرگە دارىسا كەرەك.
سەيىت اعانىڭ اكەسى اسقار اتامىز سوعىس باستالاردان بۇرىن زايساندا ۇجىمشار باسقارادى. ءاۋجان انامىز سەيىت اعا قۇرساعىنا بىتكەندە، ءبىر قارا ەركەك قويدى كوزى شالىپ، سوعان جەرىك بولادى دا، اسقار اتامىز ونى سويىپ، جۇبايىنا جەگىزگەن دەسەدى. ەپوستاعى انالارىمىز بولاشاق باتىر ومىرگە كەلەردە ايرىقشا اڭنىڭ ەتىنە جەرىك بولاتىنى بەلگىلى. سول سەكىلدى سەيىت اعامىزدىڭ ءومىرى دە عاجايىپتاردان باستاۋ الادى. فولكلورداعىداي وزگەشە تۋ ءراسىمى ورىندالعان سوڭ عاجايىپ بالا سەيىت ومىرگە كەلەدى. سەيىت اعانىڭ ەشتەڭەدەن جاسقانبايتىن، تۋراشىل قايسار مىنەزى سول قويدىڭ قارا وڭىنەن جۇقسا، جومارت تا جىلى تابيعاتى سول قاسيەتتى مالدىڭ بەرەكەتىنەن دارىعان سەكىلدى كورىنەدى ماعان.
سەيىت اعا سۇلۋلىققا قۇشتار، ەستەت، سەزىمتال جان. ول ارقانىڭ اندەرىن اسقاقتاتىپ ايتادى. اسىرەسە، تۋعان جەرى زايسان مەن مارقاكول اندەرىن بىزدەردى كورگەندە ەلجىرەپ شىرقايتىنى بار. ولەڭ پوەتيكاسىن كەرەمەت تالدايدى، ءوزى دە ولەڭ جازادى. ولەڭنىڭ ىشكى بىتىمىندەگى قاراما-قايشىلىق، ميفتىك ديالەكتيكا تۋرالى كوپتەگەن ويتامىزىق تاستايدى شاكىرتتەرىنە. مۇنداي قىزىقتى تۇجىرىمدارىن «پوەزيالىق وبراز لوگيكا ەمەس، كەرىسىنشە لوگيكاعا قارسى قۇرىلادى» دەپ تۇيىندەيدى.
سەيىت اعا ناعىز عالىم بولعاندىقتان، ءبىلىمنىڭ قادىرى مەن قاسيەتىن، قيىندىعى مەن قىزىعىن ءبىر ادامداي پارىقتاپ، پاراساتتى وي تاستاپ وتىرادى. ول ەشقاشان دا كەۋدە سوعىپ، مەن ءبارىن بىلەم دەپ توقمەيىلسىپ كورگەن ەمەس. شاكىرتتەرىنە «بىلەتىنىم ءبىر توعىز، بىلمەيتىنىم توقسان توعىز»، «كىتاپتى كوپ وقىعان سايىن ءوزىڭنىڭ از بىلەتىنىڭ كورىنە باستايدى»، «قاتەلەسەم دەپ قورىقپا، قاتەلەسۋگە اركىمنىڭ قاقىسى بار، قاتەلىك دۇرىستىقتى تۋدىرۋعا سەبەپ، كۇدىك عىلىمدى دامىتۋعا تۇرتكى» دەپ جاستارعا كىشىپەيىلدىكپەن، كەشىرىممەن قارايدى. شاكىرتتەرىن بۋىنى بەكىپ، جاسقانشاقتىققا ۇرىنباي، عىلىم كوكجيەگىنە ەركىن قانات قاعىپ كەتۋگە باۋلىپ، تالپىندىرىپ وتىرادى.
سەيىت اعانىڭ ەڭ ۇلكەن قىرى – جاستاردى تاربيەلەۋ، بىلەتىنىن شاكىرتتەرىنە جالىقپاي ۇيرەتۋ. وعان بۇل مىنەز ۇستازى، پروفەسسور ن.س.سميرنوۆادان جۇقسا كەرەك.
سەيىت اعانىڭ اسا باي كىتاپحاناسى بار. ول شاكىرتتەرىنە بىلگەنىن جانە قۇندى كىتاپتارىن ەشقاشان ايامايدى. ادەتتە كەيبىر عالىمدار ءبىر تاقىرىپتى مەنشىكتەپ الىپ، ول تۋرالى بىرەۋ جازسا، سول اداممەن جاۋلاسىپ، جاعالاسىپ جۇرەدى، نەمەسە ارحيۆتەن ءبىر قۇجات تاپسا، سونى ومىرباقي مالدانىپ، باسقادان قىزعانۋمەن وتەدى. بۇنداي قىلىق ونداي جانداردى قىزعانشاقتىق پەن ىشتارلىق دەرتىنە شالدىقتىرىپ، تۇيىققا تىرەيدى. مۇندايلار تۋرالى بەلگىلى عالىم ءھام جازۋشى اعامىز م.ماعاۋين «ارحيۆ قازىناسى» دەگەن اڭگىمەسىندە جاقسىلاپ جازعانى بار. ونداي ادامدار باسقالار مەنەن از بىلسە ەكەن دەپ مىسىقتىلەۋمەن جۇرسە، سەيىت اعا كەرىسىنشە شاكىرتتەرىم مەنەن ارتىق بىلسە ەكەن دەپ، جاستارعا سالماق سالىپ، قامقورلىق جاسايدى، قالامىن ۇشتاي تۇسەدى. ول ءوز بىلىمىنە، ەڭبەگىنە تولىق سەنىمدى بولعاندىقتان دا ءىزىن قۋشىلاردىڭ وزىنەن ارتىق قابىلەتتى بولۋىن ارماندايتىن شىن ۇستاز. تەگىندە، عىلىم دەگەن دارىندى تۇلعالاردىڭ تۋدىراتىن جاسامپازدىعى عانا ەمەس، سان عاسىرلار بويى ۇجىمدىق ىزدەنىستەن تۋاتىن ورتاق سيپاتى بار دۇنيە ەكەنىن اعانىڭ الدىن كورگەندە تۇسىنەسىڭ. سونىمەن بىرگە، قانداي ءبىر جەكە حالىقتىڭ وزىندىك دارا عىلىمى جوق، ول – الەمدىك اقىل-ويمەن ساباقتاسىپ، قۇندىلىقتارمەن، وزىق تەوريا مەن ءادىسناما، دەرەكقورىمەن ءبىر-ءبىرىن نارلەندىرىپ تۇراتىن قۇبىلىس.
قازاق فولكلورتانۋىنداعى كورنەكتى عالىمدار س.قاسقاباسوۆ پەن ە.تۇرسىنوۆتى كازپي-گە 1-كۋرسقا تۇسكەن كۇنىنەن باستاپ، پروفەسسور ن.س.سميرنوۆا ماسكەۋ باعدارلاماسىمەن ارنايى دايىنداپتى، كەيىن ۇستازىمىز بۇل ءتاسىلدى ءوزىنىڭ جاس شاكىرتتەرىنە دە قولدانعانى بايقالادى. جاستىق ىزدەنىستەرى بىرگە وتكەن فولكلورتانۋشى ەكى اعامىزدى زيالى ورتا كەزىندە «تاندەم» دەپ اتاپتى. ولاردىڭ باسقا ارىپتەستەرىنەن نەگىزگى ءبىر ەرەكشەلىگى – ەكەۋى دە فيلولوگيا فاكۋلتەتىندە ورىس تىلىندە ءدارىس الۋى جانە ن.س.سميرنوۆا سەكىلدى اتاقتى ۇستازعا شاكىرت بولۋى دەپ ايتا الامىز.
قازاق فيلولوگياسىنداعى كەيبىر جاعدايلارعا قاراپ وتىرساق، كۇنى بۇگىنگە دەيىن وقشاۋلانىپ، ءوز قازانىندا ءوزى قايناپ، ءوزىن-ءوزى قىزىقتاۋعا تاپ بولعانداي اڭىس سەزىلەدى. كەزىندە و.سۇلەيمەنوۆتىڭ «اۋىلدان كەلگەن بالالار ۋنيۆەرسيتەتتە قازاق فيلولوگياسىنا وقۋعا تۇسەدى، توماعاتۇيىق تانىمدا قالادى، اقىرى ءوز اۋىلىنان باسقانى باعالاي المايتىن رايوندىق دەڭگەيدەگى پاتريوتقا اينالادى» دەپ ايتقانى اششى دا بولسا شىندىق دەۋگە بولار. ال بۇل ۇدەرىستەن باسقا كەپتە، وزگەشە قيسىندا ءتالىم العان س.قاسقاباسوۆ پەن ە.تۇرسىنوۆ قازاق فولكلورتانۋىنا جاڭاشا سەرپىن اكەلدى، سونى بەتبۇرىس جاساي الدى دەپ بۇگىندەرى تۇجىرىمداي الامىز. بۇل ەكى عالىمنىڭ الدىندا ەسكىنىڭ سوڭى، جاڭانىڭ باسى بوپ تۇرعان، ا.بايتۇرسىنۇلى، س.سەيفۋللين، م.اۋەزوۆ، ە.ىسمايىلوۆتان جالعاسقان التىن شىنجىردىڭ دانەكەر بۋىنى – م.اۋەزوۆتىڭ ءتول اسپيرانتى، حالىق ولەڭىنىڭ بىلگىرى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى ب.ۋاحاتوۆ دەۋگە بولادى. سەيىت اعا بەلگىلى عالىم م.عابدۋللين باسقارىپ وتىرعان فولكلورتانۋ بولىمىنە ديسسەرتاتسيالىق جۇمىسىن ۇسىنعاندا ەڭبەگىنە وڭ پىكىر ءبىلدىرىپ، بولاشاعىنا تىلەكشى بولعان سول ب.ۋاحاتوۆ ەدى.
سەيىت اعا بىزگە عىلىم الەمىنىڭ الىپپەسىن ۇيرەتۋدە جۇمىستى قاراپايىم دەڭگەيدە باستادى. ول جاڭادان عىلىمنىڭ تابالدىرىعىندا تۇرعان ءبىزدى باسىمىزدان سيپاپ، ايالاپ، بالاپانداي باۋلىپ، كۇن سايىن قاداعالاپ قانا قويماي، ەڭ اۋەلى كونسپەكت جاساۋدى ۇيرەتتى. بىرتىندەپ ءتالىم-تاربيەنى كۇردەلەندىرە ءتۇستى. ءبىر اپتادا ەكى رەت بەلگىلەگەن كەستەسى بويىنشا كونسپەكتىمىزدى تەكسەرەدى، وقىعان كىتاپتارىمىزدان ەمتيحان الادى، سۇراقتار قويادى. ءبىز وقۋشىداي تۇرەگەلىپ تۇرىپ جاۋاپ بەرەمىز، ۇستازىمىز ءبىزدى جىلى مەيىرىممەن وزىنە باۋراپ، باۋىر باستىرىپ العاننان كەيىن، «باسقا جاققا قاشپايتىنىمىزعا» كوزى جەتكەن سوڭ، قاتقىل مىنەز تانىتىپ، قاھارلانا تۇسەتىن بولدى.
اكادەميكتىڭ الدىندا ەلدىڭ كوزىنشە تىرسەگىڭ دىرىلدەپ، تىك تۇرىپ جاۋاپ بەرەسىڭ، تاپسىرما ۋاقىتىندا ورىندالماسا، جۇمىسقا كوڭىلى تولماسا، تۇزدىقتى سوزدەرمەن سىباپ تاستايدى. شىنى كەرەك، عىلىمعا ءوز باسىم سەيىت اعانىڭ اق شاشىن سىيلاپ قورىققاندىقتان، ار-نامىسىم ويانعان سەبەپتى ەرىكسىز كەلگەن بولۋىم كەرەك. سەيىت اعانىڭ 70 جىلدىق مەرەيتويىندا «ايقىن» گازەتىنە بەرگەن شاعىن سۇحباتىمنىڭ اتى «قورقىپ تا، سىيلاپ تا تۇرامىز» دەپ قويىلۋى بەكەر ەمەس ەدى.
سەيىت اعا كابينەتتە سۇستى، قاھارلى، اشۋلانعاندا جولبارىستاي جانارى جارقىلداپ، قايراتتى اق شاشىنان دا اينالاعا ىزعارلى قىراۋ، قىلاۋ شاشىلىپ تۇرعانداي سەزىلەدى. ول – تەمىر ءتارتىپ داۋىرىندە ءومىر سۇرگەن، ءومىردىڭ ءمانىن ءتارتىپ دەپ قانا ۇققان ادام. ال بىزدەر ء(وز باسىم) ء«تارتىپسىز»، مەيلىنشە ەركىندەۋمىز. سەيىت اعانىڭ ايتقانىنا ءسال كونبەيىن دەسەڭ، ول وزىڭنەن ءبىلىمدى، دانا ادام، ءبارىن بولجاپ، ءبىلىپ تۇرادى، قارسى كەلەيىن دەسەڭ، ونىڭ ادامگەرشىلىگى، كىسىلىگى وزىڭنەن اسىپ جاتىر. ول سونىمەن بىرگە ادامنىڭ ىشكى ويىن، مىنەزىن وقيتىنداي پسيحولوگ. جەر جاناتى جەتىسۋدا، قاسيەتتى قاسكەلەڭدە ناعاشىسىنىڭ قولىندا وسكەندىكتەن «جەمىسى بار اعاش ءيىلىپ تۇرادى، جەمىسى جوق اعاش قايقايىپ، قاقايىپ تۇرادى» دەپ ءتامسىل ايتىپ، مانساپتىڭ ىزبارلى بيىگىن مانسۇقتاپ، قاراپايىم قالىپقا تۇسە قالاتىنى تاعى بار. نە ءوزىڭدى، نە ۇستازىڭدى الداي المايسىڭ. اقىرى ەرىكسىز مويىنسال بولىپ، كوندىگەسىڭ، عىلىم مۇحيتىنىڭ كوكشۋلان تولقىنىنان سەسكەنىپ، قورقىپ، شاناعىڭنىڭ تار ەكەنىن بىلسەڭ دە، اللاعا، ودان كەيىن ۇستازىڭا سەنىپ، تاۋەكەلگە بەل بۋادى ەكەنسىڭ. اياعىندا ونىڭ ايتقانىنا كونىپ، توي-تومالاقتى كۇرت سيرەتىپ، جارقىلداعان جيىن-توپىرعا دا بارماي، جۋرناليستىك-پۋبليتسيستيكالىق ماقالالار جازىپ باسپاسوزدە كورىنبەي، اكادەميا مەن ءۇي اراسىن عانا جول قىلىپ، شىتىرمان كىتاپتار ارالىنىڭ اراسىندا ءومىر سۇرەسىڭ. ارينە، باسىندا اقىنمىن دەپ «ايعا اتىلىپ» جۇرگەندىكتەن، ازاننان كەشكە شەيىن سۇر كابينەتتە سارىلىپ وتىرۋعا بىردەن توسەلە المايسىڭ. بۇل كەزەڭدە سەيىت اعانىڭ «عىلىمدى باس قانا ەمەس، نەگىزىنەن باتپانداپ وتىرعان سابىرىڭ جاسايدى» دەگەن ءسوزى سەنى توزىمگە شاقىرادى.
«جالعىز جالاۋ جالتىلداپ، تۇماندى تەڭىز ورىندە» دەگەندەي كىتاپحانا قابىرعاسىندا قامالىپ، الىپتارمەن ارپالىسىپ وتىراسىڭ. دۇنيە ءجۇزىنىڭ عۇلامالارىمەن ءۇنسىز تىلدەسىپ، نەبىر دانا ويلارعا توعىتىلاسىڭ، اكادەميالىق اۋىر عىلىمنىڭ سالماقتى تابيعاتى ەڭسەڭدى بىرتىندەپ ەزە باستايدى.
مەن اكادەمياعا العاش كەلگەندە وزدەرى ءبارىن ءبىلىپ تۇرسا دا، ەشتەڭە جازىپ، ەشقانداي ەڭبەك قورعاماعان، قورعاعىسى دا كەلمەيتىن سامارقاۋ دا سارتاپ وقىمىستىلارعا كەز بولىپ، تاڭ-تاماشا بولعانىم بار. اكادەميالىق عىلىمنىڭ اۋىر جاۋاپكەرشىلىگىن يىعىمەن سەزىنگەن ولار ءۇنسىز جۇرگەندى ءجون كورگەنىن كەيىننەن ءبىلدىم. بىراق بۇل تۇيىققا تاپ بولعاندا سەيىت اعانىڭ «بىلگەنىم ءبىر توعىز، بىلمەگەنىم توقسان توعىز»، «اركىمنىڭ قاتەلەسۋگە قاقىسى بار، بۇرىستىق دۇرىستىققا سەبەپشى بولادى» دەگەن سوزدەرى كوڭىلىڭە ءۇمىت ۇشقىنىن شاشادى، ۇستازىڭنىڭ مەيىربان ءجۇزى مەن سەنىمدى كوزى، ساعان ۇقتىرعان كۇردەلى تۇيىندەردى شەشەتىن تەوريالىق-مەتودولوگيالىق قيسىندارى قالام الۋىڭا، قايراتتانىپ جازىپ كەتۋىڭە دەمەۋ بەرەدى. ول مۇنداي تۇستا بيبليوگرافيالىق كورسەتكىش ۇسىنىپ، فولكلورتانۋ مەكتەپتەرىنىڭ كەزەڭدەرى، وكىلدەرى، ولار ۇستانعان ءتۇرلى باعىتتار مەن كونتسەپتسيالار تۋرالى دارىسپەن سۋسىنداتادى. الۋان ءتۇرلى عىلىمي كوزقاراستار، ولاردىڭ اراسىنداعى تالاس-تارتىس، بىزدەرگە قانداي جول قولايلى ەكەندىگىنە باعىت بەرەدى. ول ءوزى ۇسىنعان ەڭبەكتەر ءتىزىمىن «تۇماندى تەڭىزدە اداستىرمايتىن كومپاس» دەپ ايتقانى ءالى ەسىمدە.
ءبىر مەزگىلدە ا.ن.ۆەسەلوۆسكي، ۆ.يا.پروپپ، ە.م.مەلەتينسكي، ۆ.م.جيرمۋنسكي، ە.تەيلور، دج. فرەزەر، لەۆي-ستروس سەكىلدى دانالاردى وقىپ شىققان سوڭ وزىمە دەگەن سەنىمىم ازايعانىن ايتقانىمدا سەيىت اعا «ولار دا سەندەي ادام، دەمەك سەن دە ولارداي بولا الاسىڭ. قورىقپا، ولار باسقا ماتەريالدى قارادى، سولاي بولدى، سەنىڭ نىسانىڭ باسقا. ەشقانداي عالىمعا تابىنۋشى بولما، بارلىعىن وزىڭە ارىپتەس رەتىندە سانا، ءوز نىسانىن جاقسى مەڭگەرگەن ادام – ءسوزسىز جاقسى عالىم بولادى» دەپ اقىل-كەڭەس بەرگەن ەدى. ارينە، ءبىز قاسىم اقىن ايتقانداي: «بىردەن پۋشكين بولماي-اق، بايمۇقانشا باستادىق».
سەيىت اعانىڭ كىتاپحاناسى وتە باي، وندا 5 مىڭنان استام كىتاپ بار. فولكلورتانۋ، ەتنوگرافيا، ءسوز ونەرى، تۇركولوگياعا قاتىستى سيرەك كەزدەسەتىن سالالىق كىتاپتار جۇيەلى جينالعان. سەيىت اعا بۇل كىتاپتاردى تىنىمسىز پايدالانىپ، كەيبىرىنىڭ ىشىنە اق قاعاز قىستىرىپ، پىكىرلەرىن ۇنەمى ءتۇسىرىپ جۇرەتىنى دە اڭعارىلادى. ادەتتە سەيىت اعانى جۇمىستا كەزدەستىرسەڭ، ىزعارلى سەكىلدى سەزىلەدى. ال ۇيىنە بارساڭ جۇزىنەن شۋاعى توگىلگەن مەيىربان قارياعا تاپ بولاسىڭ. سەيىت اعا قۇتتى مەشىت ۇيىندەي قاسيەتتى شاڭىراعىنا ەنگەندە جان دۇنيەسى باراقات تاۋىپ، اسىل جارى، ومىرلىك ارقاتىرەگى تامارا جەڭگەمىز بەن نەمەرەلەرىنىڭ قاسىندا جازداي جادىراپ شىعا كەلەدى ەكەن. شاپانىن جامىلىپ، اق دومبىراسىن قولىنا الىپ، قوڭىر اۋەنگە باسادى. نەمەرەلەرى كەلسە، اينالىپ-تولعانىپ شۋاعىن شاشادى. تالاي عاجايىپ ەڭبەكتەرى دۇنيەگە كەلگەن كابينەتىنىڭ ەسىگىنەن اتتاعاندا ەرەكشە شابىتتى كۇيگە ءتۇسىپ، ساعان دەگەن ىقىلاسى دا ءجۇز ەسە ارتا تۇسكەندەي بولادى. تامارا تاتەنىڭ اق پەيىلىمەن اقتارىلىپ جايعان كول-كوسىر داستارحانىنان ءدام تاتقان سوڭ اكادەميك اعامىز كابينەتىندە قابىلداپ، الدىمەن ءوزىنىڭ جازىپ جاتقان زەرتتەۋلەرىنىڭ جاي-كۇيى تۋرالى ساعان ەسەپ بەرەدى، ودان كەيىن عانا وزىڭە بەرگەن تاپسىرمالار تۋرالى سۇراي باستايدى.
اعايدىڭ كىتاپتارىنا قىزىعاسىڭ، ال قالاعان كىتاپتارىڭدى كورۋگە، اقىل-كەڭەس الۋعا، ۇيىڭە اكەتىپ وقۋعا رۇقسات ەتىلەدى. شىعارىڭدا ولاردى بلوكنوتىنا اي-كۇنىن قويىپ، تىزىمدەپ الادى. ءيا، بۇل كىتاپحانادان عىلىمعا كەلگەن تالاي ورەلى اعالارىمىز ءتالىم الىپتى. بىزدەن بۇرىن ز.سەيىتجانوۆ، ك.ماتىجان، ش.كەرىم، ا.ابدىسادىق، ودان ىلگەرى ب.مايتانوۆ، س.نەگيموۆ، ن.ءالىمباي، س.قوراباي باستاعان بۋىن دا قىزىعىن كورگەن دەسەدى. جازۋشىلار دا اعايدىڭ كىتاپتارىنا قۇمار بولادى. ماسەلەن، ءبىر شەتىن جاعداي – ۆ.م.جيرمۋنسكيدىڭ «تيۋركسكي گەرويچەسكي ەپوس» دەگەن كىتابىن ا.سۇلەيمەنوۆ اعامىز الىپتى دا، قايتارۋعا مۇرشاسى بولماپتى. وسى كىتاپتان باسقا نەبىر عاجاپ دۇنيەلەردىڭ بارلىعىن سەيىت اعانىڭ كىتاپحاناسىنان الىپ وقۋعا، قاراپ تانىسۋعا مۇمكىندىك تۋعانىنا بۇگىندەرى مىڭ شۇكىر ەتەمىن.
سەيىت اعا اكادەميالىق داستۇردە تاربيەلەنىپ، عىلىم كەڭىستىگىنە سامعاپ، ۇستازى ن.س.سميرنوۆانىڭ مەيىربان تاربيەسىن كورگەن باقىتتى جان. قازىر ارتىنا ءوزى دە ونەگەلى مەكتەپ قالىپتاستىرعان ۇلكەن جۇرەكتى كوشباسشى تۇلعا.
ارقانداي عىلىمنىڭ شىڭى، بارار اسۋى – كلاسسيفيكاتسيا دەسەك، سەيىت اعا وسى كۇردەلى دە اۋىر جۇمىستى اتقارىپ، جانرلار تەورياسىن اشقان كاسىبي مامان بولعاندىقتان قازاق فولكلورىن جۇيەلەۋ، جانرعا ءبولۋ، تۇرگە جىكتەۋ، تۇگەندەۋ جۇمىسىن تابىستى جۇرگىزدى. ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ «ادەبيەت تانىتقىشىنان» باستالعان بۇل كۇردەلى جۇمىس سەيىت اعايدىڭ جالپى رەداكتسياسىمەن، تىكەلەي جەتەكشىلىگىمەن جارىق كورگەن «قازاق فولكلورىنىڭ تاريحى» (2008) اتتى ۇجىمدىق مونوگرافيادا تياناقتالا ءتۇستى دەۋگە بولادى.
اسىرەسە، ول قازاق حالىق پروزاسىنىڭ جانرلىق جۇيەسىن جاسادى، بۇل ۇلگى تۋىسقان حالىقتار ءۇشىن دە تاعىلىمدى بولدى. «كازاحسكايا ۆولشەبنايا سكازكا» (1972) ەڭبەگى ارقىلى وتاندىق عىلىمدا ەرتەكتانۋعا نەگىز قالادى. بۇل – شىن مانىندە وتاندىق عىلىمدا فولكلوردىڭ جەكە جانرىنا ارنالعان العاشقى ىرگەلى مونوگرافيالىق زەرتتەۋ. زەرتتەۋدە قازاق قيال-عاجايىپ ەرتەگىسىنىڭ حالقىمىزدىڭ ءومىر-تىرشىلىگى، نانىم-سەنىمى، ارمان-قيالىنان الاتىن ورىنىن، ەتنو-مادەني ساباقتاستىعىن انىقتاپ بەرەدى. اشىعىن ايتقاندا بۇرىن فولكلوردى ادەبيەتتانۋدىڭ تەوريالىق-مەتودولوگيالىق تالاپتارىمەن تار ايادا زەرتتەپ كەلسە، بۇل جۇمىستا ەتنوگرافيامەن، تاريحپەن، الەۋمەتتانۋ، فيلوسوفيامەن بىرلىكتە زەرتتەپ، فولكلورتانۋدىڭ جەكە عىلىمي ءپان ەكەنىن ايشىقتادى.قازاق ەرتەگىلەرىنىڭ حالىقارالىق اارنە-تومپسون كاتالوگى جۇيەسىندەگى سيۋجەتتىك تيپتەرىن ايقىنداپ، سيۋجەتتەر مەن موتيۆتەردىڭ الەمدىك ەرتەگىدەن الاتىن ورىنىن بەلگىلەپ، تيپولوگياسىن، تۋىسقان تۇرىك حالىقتارىمەن گەنەتيكالىق بايلانىسىن تايعا تاڭبا باسقانداي اجىراتىپ كورسەتىپ بەردى.
قازاق فولكلورىنىڭ شىعىس مۇرالارىمەن،سونىڭ ىشىندە اراب، پارسى، ءۇندى الەمىمەن ساباقتاستىعىن، تۇرىك حالىقتارىمەن تۇتاستىعىن زەردەلەدى. ءبىزدىڭ مادەني مۇرامىزدىڭ كوبىسىنىڭ شىعىسپەن تامىرلاسىپ تۇرعانىن سوۆەتتىك كەزەڭنىڭ وزىندە تايسالماي عىلىمي تۇرعىدا ايقىنداپ بەردى. قۇران كارىمدى سوۆەت وكىمەتى كەزىندە عىلىمي نىسانعا اينالدىردى. ول جىلدارى قۇران كارىمدى عىلىمي اينالىمعا كىرگىزبەك تۇگىلى، ونىڭ اتىن ايتقانداردى قۋدالاپ سۇرگىنگە ۇشىراتاتىن.
سونداي-اق سەيىت اعا سوزدەن مۇنارا تۇرعىزعان قازاق حالقىندا تەك قانا ولەڭ-جىر ەمەس، تەڭىزدەي تەرەڭ ۇلكەن پروزا بار ەكەنىن نەگىزدەپ،ميف، حيكايا،ءاپسانا، ەرتەگى، اڭىز نۇسقالارىنىڭ تابيعاتىن دارالاپ، جەكە-جەكە جانر ەتىپ جاساقتادى. مۇنى «قازاقتىڭ حالىق پروزاسى» (1984) دەپ اتادى. جازبا ادەبيەتتە بىردەن «اباي جولى» سىندى الىپ ەپوپەيا تۋعىزعان ەلدىڭ اقىل-وي شىڭىراۋىندا حالىق پروزاسىنىڭ ءمولدىر قاينارى شۇپىلدەپ جاتقانىن، وسىناۋ قايناركوز قازاق ءدىڭىن ماڭگى سۋسىنداتا بەرەتىن كاۋسار ەكەنىن كورسەتە ءبىلدى. قازاق جىرشى عانا ەمەس، قارا ءسوزدىڭ حاس شەبەرى، شىتىرمان وقيعانى قىزىقتىرىپ ايتقىش، اڭگىمەگە اسا باي ەل ەكەنىن دايەكتى دالەلدەدى.
«بابالار ءسوزى» جۇزتومدىعىنا 5 توم ەرتەگىنى جاريالاعاندا وسى باعىتتاعى جۇمىستار تياناقتالا ءتۇستى.حالىق پروزاسىن تۇڭعىش جۇيەلەگەن سەيىت اسقارۇلى – قازاق ەرتەگىلەرىنىڭ بارلىعىن تۇگەل جيناپ، ولاردى تۇتاس وقىپ تەكسەرىپ، سيۋجەت پەن موتيۆتەرىن جىكتەپ كارتوتەكا جاساپ، ناقتىلى ەسەپ-قيسابىن ءتۇزىپ، ساناق جۇرگىزگەن جانكەشتى عالىم. بۇل كارتوتەكا اعايدىڭ ۇيىندە ساقتاۋلى ءارى «بابالار ءسوزى» جۇزتومدىعىنا ەرتەكتەردىڭ سيۋجەتتىك تيپتەرىن ايقىنداعاندا وسى جۇمىسى بىزگە ۇلكەن جاردەمىن تيگىزگەن ەدى.
قازاق حالىق پروزاسىن زەردەلەگەندە حالقىمىزدىڭ مىڭداعان جىلدار بۇرىنعى تاريحى، تانىمى، قانداي ەلدەرمەن قارىم-قاتىناستا بولعانى، وي-ءورىسى، جادىسى،ءسوز ونەرىنىڭ قالىپتاسۋ كەزەڭدەرى دايەكتى ساراپتالدى، حالىق پروزاسىنىڭ تابيعاتىن تەكسەرىپ، جۇيەلى كلاسسيفيكاتسيا جاسالدى. بۇل ەڭبەكتەر – سول كەزدەگى قىزىل رەڭدى ماركستىك-لەنيندىك شتامپىدان ادا، ۇلت تاريحىن اسقاقتاتقان، ەشقاشان ەسكىرمەيتىن ەتنولوگيالىق، فولكلورتانۋلىق قاعيداتپەن جازىلعان شوقتىقتى دۇنيەلەر. عالىم بيبليوگرافيالىق سيرەك نۇسقاعا اينالعان بۇل زەرتتەۋلەرىن 2000 جىلدارى قايتادان جاريالادى، سوندا ءبىر سويلەم نەمەسە ءبىر ابزاتس قىسقارماي، وزگەرتىلمەي، ءاۋ باستاعىداي سول قالپىندا وقىرمانعا جول تارتتى. بۇل – وسى كىتاپتاردىڭ عىلىمي تۇعىرناماسى بەرىك قالانعان، ساياساتتان تىس جازىلعان، تازا كلاسسيكالىق زەرتتەۋ، اسا باعالى عىلىمي مۇرا ەكەنىنىڭ تاعى ءبىر دالەلى.
سەيىت اسقارۇلىنىڭ جەتەكشىلىگىندە قازاق فولكلورىنىڭ ءاربىر جانرىنا جەكە-جەكە مونوگرافيا ارناۋ – بۇگىندەرى 100 توم بولىپ جارىق كورگەن باي مۇرامىزدى عىلىمي نىسانعا اينالدىرۋ، يگەرۋگە جول اشاتىن كەشەندى جۇمىس. وسى سالادا سەيىت اعانىڭ جولىن جالعاستىرعان كەيىنگى بۋىن شاكىرت عالىمدار دا تەر توگىپ كەلەدى. اتاپ ايتقاندا، قازاق كونە-نانىم سەنىمدەرگە قاتىستى فولكلورىنان ب.ابىلقاسىموۆ، وتباسىلىق عۇرىپ فولكلورىنان ك.ماتىجان، قازاق داستانىنان ب.ازىباەۆا، جۇمباقتان ش.كەرىم، تاريحي جىردان ا.ابدىسادىق، جەر-سۋ اڭىزدارىنان ا.پاڭگەرەەۆ، انتيكالىق ميفتەن ر.ءالمۇحانوۆالار دوكتورلىق ەڭبەك قورعاسا، اۋىز-ەكى اڭگىمەدەن پ.اۋەسباەۆا عىلىمي ديسسەرتاتسيا جازدى. مارقۇم دوسىم باقىت ابجەتكە «قازاق-يران ەرتىگەگىلەرى» بويىنشا قورعاتىپ، قازاق-پارسى تاريحي بايلانىستارىنا ىزدەنىس جاساتتى.ال ماعان ۇستازىم «قازاقتىڭ حالىق پروزاسى» زەرتتەۋىنىڭ ميف دەگەن ءبىر تاراۋىن تابارىك ەتىپ ۇسىندى.فولكلورداعى تۇرىك-موڭعول بىرلىگى تاقىرىبىن تەمىرقازىق ەتىپ، التايستيكا ماسەلەسىنە سوقپاق سالۋدى امانات ەتتى. سوڭعى جازىپ جاريالاعان «تۇرىك حالىقتارىنىڭ ادەت-عۇرىپتارى» ەڭبەگىمدى قايتا-قايتا قاداعالاپ،مەنى قامشىلاپ، ءار ءبىر تاراۋىن جۇيەلەپ، العىس ءسوز ەتەرسىڭ دەگەن اعالىق اق تىلەك ماقالاسىن «تۇركىستان» گازەتىنە جاريالاتتى.
سەيىت اعا بىزگە «قازاق حالقىنىڭ مۇراسى ءۇش جەردە ساقتالعان. ونىڭ ءبىرىنشىسى، ەسكى قورىمداردى قازساڭ، ارحەولوگيالىق مۇراڭ شىعادى. ەكىنشىسى، حالقىمىزدىڭ التىن ساندىق كەۋدەسىن قازىپ، كوزى ءتىرى اقساقال اتا-اپالاردان جازىپ الساڭ، سوندا قازىنا بار. ءۇشىنشىسى، قولجازبا، ارحيۆ، قويمادا تۇرعان دۇنيەلەر. وسىنىڭ ءبارىن جيناپ جاريالاپ، جۇيەلەپ زەرتتەۋ كەرەك» دەيتىن.
اكادەميكتىڭ باسقارۋىندا قازاق فولكلورىنىڭ «بابالار ءسوزى» دەپ اتالاتىن جۇزتومدىعى جارىق كوردى. مۇنىڭ كوبىسى بۇعان دەيىن ارحيۆ قويمالارىندا شاڭ باسىپ جاتقان، جارىققا جەتكەندەرىنىڭ ءوزى بۇرمالانىپ، جۇلمالانىپ شىعارىلعان. سوۆەت وكىمەتى كەزىندە ءبىزدىڭ فولكلورىمىز، ەرتەگى، داستان-جىرلارىمىز قايشىعا ىلىنگەن. پارتيا وزدەرىنە جاقپايتىن تۇستارىن كەسىپ الىپ تاستاپ وتىرعان. سونىڭ ءبارىن قايتادان قالپىنا كەلتىرىپ، تەكستولوگيالىق جۇمىس جاساپ، عىلىمي تۇسىنىكتەمەلەرىن جازىپ، جۇيەلەنىپ، جاريا ەتىلدى. بۇل الەمدە تەڭدەسى جوق مەگاجوبانى اتقارىپ، ۇيىمداستىرعان سەيىت اعا. وسى جۇمىسقا كىرىسكەندە «بىزدەن ءجۇز توم فولكلور شىقپايدى» دەپ بۇعان كۇمانمەن قاراعان ءمۇيىزى قاراعايداي قايراتكەرلەر بولعان. الايدا وسىنىڭ بار اۋىر سالماعىن، تاۋداي تاۋقىمەتىن م.اۋەزوۆ اتىنداعى ينستيتۋتتىڭ عالىمدارى جانە ينستيتۋت باسشىسى سەيىت اعا كوتەرىپ الدى. بۇگىنگە دەيىن تۇرىك جانە الەم حالىقتارىندا ءجۇز توم فولكلورى بار تەك قازاق حالقى عانا.رەسەيدە ء«سىبىر جانە قيىر شىعىس حالىقتارىنىڭ فولكلور ەسكەرتكىشتەرى» دەگەن انتولوگيانىڭ ازىرگە دەيىن 34 تومى جارىق كوردى.بۇل جوبا 1983 جىلدان بەرى سوزىلىپ جالعاسىپ كەلەدى، 30-دان استام حالىقتىڭ مۇراسىن جيناقتاپ، جالپى ۇزىن-ىرعاسى 60 تومعا جوسپار تۇزگەن دۇنيە.
الاش جۇرتىنىڭ ابىزىنا، تۇگەل تۇرىكتىڭ مارقاسقاسىنا اينالعان سەيىت اسقارۇلىنىڭ ماڭگىلىك رۋحاني ساپارى جالعاسىپ، باتىر بابالاردىڭ سوڭىنان قاپيادا اتتانىپ كەتتى. ول باسقارىپ جۇزەگە اسىرعان قازاق ۇلتىنىڭ برەندىنە اينالعان «بابالار ءسوزى» جۇزتومدىعى الەم مادەنيەتىنە تامىرلى جۇرتىمىزدىڭ قوسقان ءىنجۋ-مارجانى ەكەنىن عىلىم قاۋىمداستىعى جوعارى باعالايدى. بىردە اقىن اعامىز سەرىك تۇرعىنبەكوۆ «قاسقاباسوۆتىڭ سوقپاعى – قاسقا جول، باسقالاردىكى باسقا جول» دەگەن ەدى. بۇل ادەمى ايتىلعان ءازىلدىڭ استارىندا اقيقات جاتقانىنا ونىڭ تاۋداي ەڭبەكتەرىن تاماشالاپ قاراساڭ كوزىڭ جەتە تۇسەدى.
اقەدىل تويشانۇلى،
تۇركى اكادەمياسىنىڭ ساراپشىسى،
فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى
