قازاقستان ستاليندىك قۋدالاۋدىڭ ەڭ قانقۇيلى كەزەڭىن ءوز باسىنان وتكىزگەن ساناۋلى ەلدىڭ ءبىرى. مىڭداعان ادامنىڭ اتىلىپ، اسىلعانى، ال جۇزدەگەن مىڭ جازىقسىز جاننىڭ ۇزاق جىلعا تار قاپاسقا قامالعانى ءالى ەل ەسىندە، جۇرت جادىندا. كوپشىلىك ستاليندىك قۋدالاۋ كەزەڭى دەپ، تەك قانا 1937-38 جىلداردىڭ سۇمدىعى مەن ناۋبەتىن ايتادى. الايدا ساياسي قۋدالاۋ ودان بۇرىن باستالدى جانە ستاليننەن كەيىن دە جالعاسىن تاپتى.
قازاقستان جازىقسىز جانداردى اقتاۋ تۋرالى جۇمىستى 90-جىلدارى جۇرگىزە باستادى. قۋدالانعانداردى اقتاۋ و باستا كورنەكتى قوعام قايراتكەرلەرىنەن باستاۋ الدى. الايدا ەل ەسىمىن بىلمەيتىن جازىقسىز جاندار شاڭ باسقان ارحيۆتەردە اقتالۋ كۇنىن كۇتىپ جاتتى. ءالى كۇتۋدە. دەي-تۇرا ولاردى اقتاۋ تۋرالى جۇمىس باستالدى جانە ارنايى كوميسسيا قۇرىلىپ، توم-توم زەرتتەۋلەر دە جازىلىپ جاتىر. بۇل ءاتۇستى اتقارىلاتىن شارۋا ەمەس، سەبەبى جازىقسىز سوتتالعانداردىڭ سانى تىم كوپ، ولاردى انىقتاۋ، ءتىزىمىن جۇيەلەۋ مەن ناقتى قاي ءىس، قاي باپ بويىنشا سوتتالعانىن زەرتتەۋگە ۋاقىت پەن قاجىرلى ەڭبەك كەرەك. ول جۇمىستار جاسالىپ تا جاتىر.
پرەزيدەنت توقاەۆ ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن اقتاۋ تۋرالى ارنايى كوميسسيا قۇرعانى بەلگىلى. وعان ەلگە تانىمال، قوعامعا بەلگىلى ءمۇيىزى قاراعايداي زەرتتەۋشىلەر، تاريحشىلار مەن قوعام قايراتكەرلەرى كىردى. بۇگىندە ولار قۋعىن-سۇرگىن كەزەڭى بويىنشا بىرلەسە جۇمىس ىستەۋدە. ءار وبلىس بويىنشا ارنايى باعىتتار مەن توپتار قۇرىلعان. تاريحشىلاردىڭ باستى ماسەلەسى ءتىزىمدى جۇيەلەۋ. مىسالى 1920-21 جىلدارى دا، 1925 جىلدان باستاپ قۋعىنداۋعا تۇسكەن نەمەسە اشارشىلىق كەزەڭىندە كەڭەستىڭ قيعىلىعىنا قىلىش كوتەرىپ، جازىقسىز جازالانعانداردى انىقتاۋ وڭاي ەمەس. نە ءتىزىم، نە ەسىم، نە حاتتاما جوق، بار بولسا دا تىم از.
بۇل تۋرالى تاريحشىلاردىڭ ويلارىنا كوز جۇگىرتسەك. تاريحشى بۇركىتباي اياعان قۋعىن-سۇرگىن 1937-1938 جىلدارى باستالدى دەگەن قاتە پىكىر بار ەكەنىن اتاپ ءوتتى. «قۋعانداۋ 1917 جىلى بولشەۆيكتەردىڭ بيلىككە كەلۋىمەن باستالدى. رەپرەسسيالاردى بىرنەشە تاراۋلارعا ءبولۋ كەرەك. ءبىرىنشىسى – ساياسي قۋعىن-سۇرگىن. قۋعىن-سۇرگىننىڭ ەكىنشى بولىگى حالىقتاردى دەپورتاتسيالاۋعا قاتىستى. ول قۇپيا تۇردە ءوتتى، كوشىرۋ تۋرالى كەيبىر قۇپيا قاۋلىلار قابىلداندى. بۇل ەتنيكالىق تازالاۋ بولدى. ءۇشىنشى ءبولىم بارلىق حالىقتاردى قوزعادى. سوتتالعانداردىڭ باسىم كوپشىلىگى بولشەۆيزم اتىنان سويلەگەن شارۋالار، جۇمىسشىلار بولدى» دەيدى. ارينە سەنۋ قيىن. الايدا بۇل تاريح.
بۇركىتباي اياعان قازاقستاندا قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعانداردىڭ سانى 10 ميلليوننان 17 ميلليونعا دەيىن ەكەنىن ايتادى. «قانداي جاعداي بولسا دا بۇل ۇلكەن سان. قازىرگى قازاقستاننىڭ 17 ميلليون حالقىمەن شامالاس. قۋعىن-سۇرگىن ەشبىر جاعدايدا اقتالعان جوق، ولاردىڭ مورالدىق نەگىزدەرى بولمادى، ولار بارلىعىن تۇرمەگە قامادى، ساندار مۇقيات جاسىرىلعاندىقتان ساناۋ مۇمكىن ەمەس»، - دەپ اتاپ ءوتتى تاريحشى. 10-17 ملن! سۇمدىق ساندار. ەلەستەتۋ وتە قيىن تسيفر. بۇل دەگەنىمىز قازاق دالاسى تۇتاس تۇرمەگە اينالدىرىلدى دەگەن ءسوز جانە بۇل وتە ۇلكەن جۇمىستار كۇتىپ تۇر دەگەندى بىلدىرەدى.
قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ 1997 جىلعى 5 ساۋىردەگى جارلىعىنا سايكەس جىل سايىن 31 مامىر قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى رەتىندە اتالىپ وتەدى. كەڭەس وكىمەتى جىلدارىندا 40 ميلليونعا جۋىق ادام رەپرەسسياعا ۇشىرادى.
قازاقستاندا 1921-1954 جىلدار ارالىعىندا ستاتيستيكالىق مالىمەتتەر بويىنشا 100 مىڭداي ادام سوتتالىپ، 20 مىڭنان استام ادام اتىلعان. مىڭداعان ادامدار «حالىق جاۋى» سوزبەن باس بوستاندىعىنان ايىرۋ جازاسىنا كەسىلدى، بۇل كوپتەگەن كۋالىكتەرگە سايكەس ءولىم جازاسىنا كەسىلدى دەگەندى بىلدىرەدى. جاپپاي قۋعىن-سۇرگىن كەزەڭى قازاق حالقىن وتە اۋىر قايعىعا اكەلدى.
رەۆوليۋتسياعا دەيىن قازاقتاردىڭ اراسىنان شىققان ءبىلىمدى ادامداردىڭ قاباتى نەبارى بىرنەشە مىڭ ادامدى قۇراسا، ولاردىڭ كوپشىلىگى جالپى ارتتا قالعان حالىقتىڭ دامۋىن قامتاماسىز ەتۋ ماقساتىندا قازاق اۆتونومياسىن قۇرۋعا باعىتتالعان الاش قوزعالىسىنا قاتىسۋشىلار بولدى. ولاردىڭ بارلىعى دەرلىك قۋعىندالىپ، تولىقتاي كوزدەرى جويىلدى. ءبىرى قالماي اتىلدى، ال ۇرپاقتارى ازاپ لاگەرلەرىنە ايدالدى.
ەل تاريحىندا ستاليندىك كەزەڭدەگى جاپپاي قۋعىن-سۇرگىن ەرەكشە ءرول اتقاردى. قازاقستان اۋماعىندا گۋلاگ-تىڭ - الجير، ستەپلاگ، كارلاگ دەپ قىسقارتىلعان تۇردە لاگەرلەر مەن تۇتقىندار باس باسقارماسى جۇيەسىنىڭ كوپتەگەن مەكەمەلەرى بولدى. قۋعىن-سۇرگىن جىلدارىندا قازاقستانداعى لاگەرلەرگە كسرو-نىڭ بارلىق رەسپۋبليكالارىنان 5 ميلليوننان استام ادام جىبەرىلدى.
سونىمەن قاتار كاۆكاز حالىقتارىنىڭ كوپتەگەن وكىلدەرى، نەمىستەر، كورەيلەر، تۇرىكتەر، يراندىقتار، قىرىم تاتارلارى، پولياكتار جانە ت.ب. ۇلى وتان سوعىسى كەزىندە نەمىس باسقىنشىلارىمەن سىبايلاستىق جاسادى دەپ ايىپتالىپ، قازاقستانعا كۇشتەپ كوشىرىلدى. بۇل دەپورتاتسيالانعانداردىڭ كوپشىلىگى قازاق حالقىنىڭ كومەگى مەن قولداۋىنىڭ ارقاسىندا عانا قيىن كەزەڭدە امان قالدى، سوعان بايلانىستى قازاقستاندا 1 ناۋرىزدا اتاپ وتىلەتىن «العىس ايتۋ كۇنى» بەكىتىلدى.
قازاقستانعا بارلىعى 1,2 ميلليوننان استام دەپورتاتسيالانعاندار كەلگەن، ولار دا ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ زاڭناماسىنا سايكەس قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعاندار ساناتىنا جاتادى. قازاقستان حالقى ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان ميلليونداعان وتانداستارىن ەسكە الادى. تەررور زامانى تاريح كىتاپتارىندا جان-جاقتى باياندالادى، بۇل تاقىرىپتا كىتاپتار شىعارىلۋدا، فيلمدەر تۇسىرىلۋدە، ەلىمىزدىڭ قالالارى مەن اۋىلدارىندا مەموريالدىق ستەلالار ورناتىلۋدا. مۇنىڭ ءبارى قوعام ءۇشىن بەيبىت ەۆوليۋتسيالىق دامۋدىڭ قۇندىلىعىن سەزىنۋ جانە مۇنداي وقيعالاردىڭ قايتالانۋىنا ەشقاشان جول بەرمەۋ ءۇشىن وتە ماڭىزدى. 2021 جىلى «اشارشىلىق. اشتىق. 1928-1934» اتتى كىتاپتىڭ العاشقى ءۇش تومدىعى تانىستىرىلدى. بۇل جاڭاعى پرەزيدەنتتىڭ جارلىعى بويىنشا قۇرىلعان كوميسسيانىڭ ناقتى جۇمىسىنىڭ كورىنىسى.
ساياسي قۋعىن-سۇرگەنگە ۇشىراعان تاعى ەكى توپ بار. ولار 1930-1933 جىلدارى اشارشىلىق كەزەڭىندە كەڭەس بيلىگىنە قارسى سوعىسقان جانە كۇشتەپ ۇجىمداستىرۋعا قارسى بولعان كوتەرىلىسشىلەر. ولاردىڭ اقتاۋ جانە ەسىمدەرىن انىقتاۋ جۇمىستارى وتە ۇزاق ۋاقىتتا الۋى مۇمكىن. تاعى ءبىر توپ وكىلدەرى بار جانە ول بويىنشا كوميسسياعا قوعام تارابىنان ءتۇرلى ۇسىنىستار ايتىلۋدا. بۇل كەڭەس-گەرمان سوعىسىندا گەرمانيا جاعىندا سوعىسقان تۇركىستان لەگيونى قۇرامىندا بولعان قازاقتارعا قاتىستى. ولاردىڭ سانى مەن توپ قۇرامىن انىقتاۋ دا وتە قيىن.
ءدال وسىنداي ۇسىنىستاردىڭ ايتىلۋىنىڭ ءوزى قوعامنىڭ جانە بيلىكتىڭ ستاليندىك كەزەڭدە قۋدالانعان جازىقسىز جانداردى اقتاۋ تۋرالى ماسەلەدە العا جىلجۋ بارىن بىلدىرەدى. بۇل كوميسسيا جۇمىسىمەن دە دالەلدەنۋدە.
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
