Qazaqstan Stalındik qýdalaýdyń eń qanquıly kezeńin óz basynan ótkizgen sanaýly eldiń biri. Myńdaǵan adamnyń atylyp, asylǵany, al júzdegen myń jazyqsyz jannyń úzaq jylǵa tar qapasqa qamalǵany áli el esinde, jurt jadynda. Kópshilik Stalındik qýdalaý kezeńi dep, tek qana 1937-38 jyldardyń sumdyǵy men náýbetin aıtady. Alaıda saıası qýdalaý odan buryn bastaldy jáne Stalınnen keıin de jalǵasyn tapty.
Qazaqstan jazyqsyz jandardy aqtaý týraly jumysty 90-jyldary júrgize bastady. Qýdalanǵandardy aqtaý o basta kórnekti qoǵam qaıratkerlerinen bastaý aldy. Alaıda el esimin bilmeıtin jazyqsyz jandar shań basqan arhıvterde aqtalý kúnin kútip jatty. Áli kútýde. Deı-tura olardy aqtaý týraly jumys bastaldy jáne arnaıy komıssııa qurylyp, tom-tom zertteýler de jazylyp jatyr. Bul atústi atqarylatyn sharýa emes, sebebi jazyqsyz sottalǵandardyń sany tym kóp, olardy anyqtaý, tizimin júıeleý men naqty qaı is, qaı bap boıynsha sottalǵanyn zertteýge ýaqyt pen qajyrly eńbek kerek. Ol jumystar jasalyp ta jatyr.
Prezıdent Toqaev saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn aqtaý týraly arnaıy komıssııa qurǵany belgili. Oǵan elge tanymal, qoǵamǵa belgili múıizi qaraǵaıdaı zertteýshiler, tarıhshylar men qoǵam qaıratkerleri kirdi. Búginde olar qýǵyn-súrgin kezeńi boıynsha birlese jumys isteýde. Ár oblys boıynsha arnaıy baǵyttar men toptar qurylǵan. Tarıhshylardyń basty máselesi tizimdi júıeleý. Mysaly 1920-21 jyldary da, 1925 jyldan bastap qýǵyndaýǵa túsken nemese asharshylyq kezeńinde Keńestiń qıǵylyǵyna qylysh kóterip, jazyqsyz jazalanǵandardy anyqtaý ońaı emes. Ne tizim, ne esim, ne hattama joq, bar bolsa da tym az.
Bul týraly tarıhshylardyń oılaryna kóz júgirtsek. Tarıhshy Búrkitbaı Aıaǵan qýǵyn-súrgin 1937-1938 jyldary bastaldy degen qate pikir bar ekenin atap ótti. «Qýǵandaý 1917 jyly bolshevıkterdiń bılikke kelýimen bastaldy. Repressııalardy birneshe taraýlarǵa bólý kerek. Birinshisi – saıası qýǵyn-súrgin. Qýǵyn-súrginniń ekinshi bóligi halyqtardy deportaııalaýǵa qatysty. Ol qupııa túrde ótti, kóshirý týraly keıbir qupııa qaýlylar qabyldandy. Bul etnıkalyq tazalaý boldy. Úshinshi bólim barlyq halyqtardy qozǵady. Sottalǵandardyń basym kópshiligi bolshevızm atynan sóılegen sharýalar, jumysshylar boldy» deıdi. Árıne sený qııyn. Alaıda bul tarıh.
Búrkitbaı Aıaǵan Qazaqstanda qýǵyn-súrginge ushyraǵandardyń sany 10 mıllıonnan 17 mıllıonǵa deıin ekenin aıtady. «Qandaı jaǵdaı bolsa da bul úlken san. Qazirgi Qazaqstannyń 17 mıllıon halqymen shamalas. Qýǵyn-súrgin eshbir jaǵdaıda aqtalǵan joq, olardyń moraldyq negizderi bolmady, olar barlyǵyn túrmege qamady, sandar muqııat jasyrylǵandyqtan sanaý múmkin emes», - dep atap ótti tarıhshy. 10-17 mln! Sumdyq sandar. Elestetý óte qıyn ıfr. Bul degenimiz qazaq dalasy tutas túrmege aınaldyryldy degen sóz jáne bul óte úlken jumystar kútip tur degendi bildiredi.
Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdentiniń 1997 jylǵy 5 sáýirdegi Jarlyǵyna sáıkes jyl saıyn 31 mamyr qýǵyn-súrgin qurbandaryn eske alý kúni retinde atalyp ótedi. Keńes ókimeti jyldarynda 40 mıllıonǵa jýyq adam repressııaǵa ushyrady.
Qazaqstanda 1921-1954 jyldar aralyǵynda statıstıkalyq málimetter boıynsha 100 myńdaı adam sottalyp, 20 myńnan astam adam atylǵan. Myńdaǵan adamdar «halyq jaýy» sózben bas bostandyǵynan aıyrý jazasyna kesildi, bul kóptegen kýálikterge sáıkes ólim jazasyna kesildi degendi bildiredi. Jappaı qýǵyn-súrgin kezeńi qazaq halqyn óte aýyr qaıǵyǵa ákeldi.
Revolıýııaǵa deıin qazaqtardyń arasynan shyqqan bilimdi adamdardyń qabaty nebári birneshe myń adamdy qurasa, olardyń kópshiligi jalpy artta qalǵan halyqtyń damýyn qamtamasyz etý maqsatynda qazaq avtonomııasyn qurýǵa baǵyttalǵan Alash qozǵalysyna qatysýshylar boldy. Olardyń barlyǵy derlik qýǵyndalyp, tolyqtaı kózderi joıyldy. Biri qalmaı atyldy, al urpaqtary azap lagerlerine aıdaldy.
El tarıhynda stalındik kezeńdegi jappaı qýǵyn-súrgin erekshe ról atqardy. Qazaqstan aýmaǵynda GÝLAG-tyń - ALJIR, Steplag, Karlag dep qysqartylǵan túrde lagerler men tutqyndar bas basqarmasy júıesiniń kóptegen mekemeleri boldy. Qýǵyn-súrgin jyldarynda Qazaqstandaǵy lagerlerge KSRO-nyń barlyq respýblıkalarynan 5 mıllıonnan astam adam jiberildi.
Sonymen qatar Kavkaz halyqtarynyń kóptegen ókilderi, nemister, koreıler, túrikter, ırandyqtar, qyrym tatarlary, polıaktar jáne t.b. Uly Otan soǵysy kezinde nemis basqynshylarymen sybaılastyq jasady dep aıyptalyp, Qazaqstanǵa kúshtep kóshirildi. Bul deportaııalanǵandardyń kópshiligi qazaq halqynyń kómegi men qoldaýynyń arqasynda ǵana qıyn kezeńde aman qaldy, soǵan baılanysty Qazaqstanda 1 naýryzda atap ótiletin «Alǵys aıtý kúni» bekitildi.
Qazaqstanǵa barlyǵy 1,2 mıllıonnan astam deportaııalanǵandar kelgen, olar da bizdiń elimizdiń zańnamasyna sáıkes qýǵyn-súrginge ushyraǵandar sanatyna jatady. Qazaqstan halqy saıası qýǵyn-súrginge ushyraǵan mıllıondaǵan otandastaryn eske alady. Terror zamany tarıh kitaptarynda jan-jaqty baıandalady, bul taqyrypta kitaptar shyǵarylýda, fılmder túsirilýde, elimizdiń qalalary men aýyldarynda memorıaldyq stelalar ornatylýda. Munyń bári qoǵam úshin beıbit evolıýııalyq damýdyń qundylyǵyn seziný jáne mundaı oqıǵalardyń qaıtalanýyna eshqashan jol bermeý úshin óte mańyzdy. 2021 jyly «Asharshylyq. Ashtyq. 1928-1934» atty kitaptyń alǵashqy úsh tomdyǵy tanystyryldy. Bul jańaǵy prezıdenttiń jarlyǵy boıynsha qurylǵan komıssııanyń naqty jumysynyń kórinisi.
Saıası qýǵyn-súrgenge ushyraǵan taǵy eki top bar. Olar 1930-1933 jyldary asharshylyq kezeńinde Keńes bıligine qarsy soǵysqan jáne kúshtep ujymdastyrýǵa qarsy bolǵan kóterilisshiler. Olardyń aqtaý jáne esimderin anyqtaý jumystary óte uzaq ýaqytta alýy múmkin. Taǵy bir top ókilderi bar jáne ol boıynsha komıssııaǵa qoǵam tarabynan túrli usynystar aıtylýda. Bul Keńes-German soǵysynda Germanııa jaǵynda soǵysqan Túrkistan legıony quramynda bolǵan qazaqtarǵa qatysty. Olardyń sany men top quramyn anyqtaý da óte qıyn.
Dál osyndaı usynystardyń aıtylýynyń ózi qoǵamnyń jáne bıliktiń Stalındik kezeńde qýdalanǵan jazyqsyz jandardy aqtaý týraly máselede alǵa jyljý baryn bildiredi. Bul komıssııa jumysymen de dáleldenýde.
«Adyrna» ulttyq portaly
