«ۇيلەنۋ تويىڭىز، ياكي تۋعان كۇنىڭىز مامىردىڭ 31-ءى كۇنىنە تۋرا تۇسسە، توي جاسايسىز با؟»
وسىلاي ساۋالناما ۇيىمداستىرىپ ەك. جۇرتتىڭ ءبىرازى بەتىمە قارادى، كەيىنگىسى جۇلدىزناما اقتارىپ كەتتى. «ول كۇنى توي جاساساڭ، جامان بولا ما؟» دەپ شوشىپ جاتتى. ءجا، بۇل كۇن – قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى ەكەنىن ەشكىم ەسكەرمەدى. رەنجىپ قايتەمىز؟
31-ءنشى مامىر ءبىز ءۇشىن كوپ كۇندەردىڭ ءبىرى سياقتى. ال جۋرناليستەردىڭ ءدال وسى كۇنى جاپپاي ماقالا جازىپ، سيۋجەت بەرگەنى، اكىمشىلىكتەگىلەردىڭ ءدال وسى كۇنگى ءىس-شارالاردى 1 مينۋت ۇنسىزدىكپەن باستاۋى، ءبارى-ءبارى ناۋقانشىلدىق سياقتى. ارعى جاعىندا قايعىرۋ، ازا تۇتۋ جوق. جاساۋ كەرەك بولعاسىن جاساپ ءجۇرمىز. 31-ءنشى مامىردىڭ قاسىرەتىن تۇسىنە الماعاندايمىز. ايتپەسە، 5 ميلليون قازاق اشتان ولگەن، ءجۇز مىڭ وقىعانىمىز اتىلىپ-اسىلعان كۇندە – توي تويلاۋ، تۋعان كۇن اتاپ ءوتۋ ساۋ اقىلعا سىيا ما؟
«قىزىل قىرعىن» اتالىپ كەتكەن زوبالاڭدى نە ءۇشىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك؟ بۇل بالەكەتتىڭ زيان-زاۋالى قانداي بولدى؟ جۋرناليستىك زەرتتەۋىمىزدى ورتاعا جايدىق.
مالىن قىرۋ، ءوزىن اشتان ءولتىرۋ، ءسويتىپ جەرىن يەمدەنۋ رەسەي يمپەرياسىنىڭ نەگىزگى ستراتەگيالىق مىندەتى وسىنداي ەدى. وسى جولدا نەبىر قيتۇرقى ارەكەتتەر جاسادى. اۋەلى كوشپەلى جۇرتتى شۇرايلى جايىقتىڭ جاعاسىنان قۋدى. سوسىن قۇنارلى ەرتىس، ەسىلدەن كەتتىك. جەر جۇتۋ پروتسەسى، اسىرەسە ءستولىپيننىڭ تۇسىندا الاپات قارقىن الدى. نەگە باسقا كەزەڭدە ەمەس، 1904-1906 جىلدارى قاتتى كۇشەيدى؟ سەبەبى ول كەزەڭدە رەسەيدى رەۆوليۋتسيا ەلەسى كەزىپ ءجۇردى. بولارى انىق اپاتتان رەسەيدى ساقتاۋ ءۇشىن پەتر ستولىپين جەرى جوق، ابدەن كەدەيلەنگەن، سودان بۇلىك جاساۋعا پەيىلدى مۇجىقتاردى سىرتقا شىعارىپ تاستاماق بولدى. مۇنى جەر رەفورماسى دەپ اتادى.
ستولىپين وسى رەفورماسى ارقىلى ءبىر وقپەن ەكى قويان اتۋدى كوزدەدى. ءبىرىنشى – رەسەيدىڭ ىشكى وبلىستارىن نارازى اۋديتوريادان تازارتۋ. ەكىنشى – جاۋلاپ الىنعان اۋماقتى وسى مۇجىقتارمەن ورىستاندىرۋ ەدى. جوسپاردى ورىنداۋ ءۇشىن قاراشەكپەندىلەرگە نەبىر ىنتالاندىرۋ شارالارى جاسالدى. كوشسەڭ، اقشا تولەندى، 10 جىلعا سالىق الىنبادى. دىتتەگەن وي ورىندالا باستادى. ماسەلەن، 1906-1913 جىلدار ارالىعىندا اقمولا، تورعاي، ورال جانە سەمەي وبلىستارىنا 430 مىڭ وتباسى كوشىپ كەلدى.
ۇجىمداستىرۋ – وتارشىلدىقتىڭ جالعاسى
1917 جىلى رەۆوليۋتسيا بولماعاندا پەتر ءستولىپيننىڭ 3 ميلليون ورىس مۇجىعىن دالاعا كوشىرۋى ابدەن مۇمكىن ەدى. بىراق پەتەربوردا توڭكەرىس بوپ، جوسپار ادىرە قالدى. راسىمەن ادىرە قالدى ما؟ جوق. ءستولىپيننىڭ «جەر رەفورماسىن» ءبىرشاما ۇزىلىستەن كەيىن بولشەۆيكتەر جالعاستىردى. قۇجات «ۇجىمداستىرۋ» دەگەن جاڭا اتاۋعا يە بولدى.
نەگە ۇجىمداستىرۋ؟ تۇسىندىرەيىك. سوۆەت وداعى كەشەگى ازاماتتىق سوعىستان ەسىن جيىپ، اگرارلى ەلدەن زاۋىت-فابريكاسى بار يندۋستريالدى مەملەكەتكە اينالعىسى كەلدى. وسى ماقساتتا ءى بەسجىلدىق جوسپارى ءتۇزىلدى. بىراق سىرتتان تەحنيكا ساتىپ الۋ ءۇشىن اقشا كەرەك ەدى. ال قازىنادا ءبىر تيىن جوق بوپ شىقتى. ستالين ەش ساسپادى. اۋەلى مەشىت-شىركەۋلەردى تونادى. بۇل ازدىق قىلعاسىن 1928 جىلى بايلاردى توناۋ تۋرالى ارنايى قاۋلى شىعاردى. ۇكىم بويىنشا مال سانى 150-دەن اسسا، ول ادام باي دەپ سانالىپ، بۇكىل دۇنيەسى تالاپايعا ءتۇسۋى ءتيىس بولدى. نە كەرەك، سول جىلدارى 2 مىڭعا جۋىق باي-ماناپتىڭ مۇلكى تونالدى، وزدەرى اتىلدى. توناۋ، قورقىتۋمەن جينالعان 2 ميلليون مال شەتەلگە ساتىلدى. اقىسىنا كەرەك-جاراقتار الىندى.
الايدا بۇل اقشا، بۇل مۇلىك ءبارىبىر از ەدى. ەندى قىزىل ۇكىمەت ءوزىنىڭ قاراشا حالقىن توناماق بولدى. سەبەبى سول جىلدارى قازاقتىڭ قولىنداعى 40 ميلليون قوي بولدى. بىراق مۇنى بايلاردى اشىقتان-اشىق توناعانداي، وتە دورەكى، جابايى جولمەن تارتىپ الۋعا بولمايتىن ەدى. ويتكەنى بولشەۆيكتەر وزدەرىن كەدەيدىڭ جاناشىرى، قامقورشىسى دەمەپ پە ەدى؟! قايتپەك كەرەك؟ «ۇجىمداستىرۋ» دەگەن جەلەۋ ساياسات ويلاپ تابىلدى.
«يندۋستريالدى قالالاردى، ونداعى 12 ميلليون جۇمىسشىنى شاشىلىپ جاتقان اۋىلدار اسىراي المايدى. جۇزدەگەن اۋىل-ايماقتى بىرىكتىرىپ، سۋپەراۋىل قۇراستىرساق قانا اۋىلدىڭ ونىمدىلىگى ارتادى» دەگەن ۇراندار ايتىلدى. نە كەرەك، 1928-ءنشى جىلى ۇجىمداستىرۋ ناۋقانى باستالدى.
دالانىڭ ءبىر پۇشپاعى دا بوس ەمەس ەدى...
ول كەزدەگى قازاقتىڭ اۋىلدارىنىڭ ورنالاسۋ ءتارتىبى قالاي ەدى؟ ورتادا – اتانىڭ ۇلكەن شاڭىراعى ورنالاساتىن دا، ال ەنشى الىسقانى 2-3 شاقىرىم اينالاعا شاشىراپ قوناتىن. سوسىن تاعى دا قارا شاڭىراق. ال ونىڭ اينالاسىن ۇساق-ۇساق ەنشى اۋىلدار قورشاپ جاتاتىن. كوز الدىڭىزعا الىپ، الاپات ورمەك كەلدى مە؟ ءيا، قازاقتىڭ اۋىلدارى سولاي كۇللى دالانى وراپ، ءبىر پۇشپاعىن دا بوس قالدىرماي، قامتىپ جاتاتىن. پەتر ستولىپين ءھام وعان دەيىنگى شەنەۋنىكتەردىڭ قازاقتان جەر تارتىپ الا الماۋىنىڭ ءبىر سەبەبى وسىندا ەدى. قازاقتى قىرىپ تاستاماساڭ، وڭايشىلىقپەن جەر الۋ مۇمكىن ەمەس ەدى.
ۇجىمداستىرۋ ناۋقانى – بۇكىل دالانى بۇركەپ جاتقان اۋىلدار ورمەگىن بىرت-بىرت ءۇزدى. شاشىراي قونعان قازاقتىڭ قونىستارىن ءبىر جەرگە اكەپ جيناپ تاستادى. وسىنىڭ كەسىرىنەن دالا ارشىلدى. بوس جەر كوبەيدى. وسى كەزدە ىشكى رەسەيدەن «ۇجىمداستىرۋعا كومەك» دەگەن جەلەۋمەن 500 مىڭ ورىس وتباسى كوشىرىلدى. انە، ۇجىمداستىرۋ بار-جوعى قازاقتىڭ جەرىن تارتىپ الۋدىڭ جالعاسى ەدى دەگەندە، وسى دۇنيەلەردى مەڭزەپ ەم.
بەيىمبەت ءمايليننىڭ شىعارماسىندا وسى ۇجىمداستىرۋ ناۋقانىنىڭ قالاي جۇرگەنى جايلى قىزىق دەرەك بار: – اينالاسى 200-300 شاقىرىمعا شاشىلىپ جاتقان اۋىلداردى ءبىر جەرگە ءيىرىپ جينادى. كىلەڭ كيىز ۇيدەن قۇرالعان، جاپان دالاداعى بۇل ەلدى-مەكەندەرگە «قالا» دەگەن شارتتى اتاۋ بەرىلدى. بىراق ول ەشقانداي دا قالا ەمەس ەدى. قالا بىلاي تۇرسىن، اۋىل دەۋگە دە كەلمەيتىن، جاي ۇيلەردىڭ ءۇيىندى ەدى. مىڭعىرعان مالدى ساقتايتىن قورا-قوپسى جوق. بەلسەندىلەر ءتورت بۇرىشتاپ ارقان كەرىپ، ءتورت تۇلىكتى سوندا ساقتاماق بولدى.
كولحوزداستىرۋ كۇشپەن ءارى وتە اسىعىس جۇرگىزىلدى. ونى مىناۋ سانايعاقتان 1928-1931 جىلدارداعى ۇجىمداستىرۋ بارىسىن بىلۋگە دە بولادى: 1928 جىلى رەسپۋبليكا شارۋاشىلىعىنىڭ 2%-ى، 1930 جىلى ساۋىردە اۋىلداردىڭ 56,4%-ى، 1931 جىلى قازاندا اۋىلدىڭ 69%-ى ۇجىمداستىرىلدى.
اشتىق كەزىندە قاساپحانالار رەكورد ورناتىپ جاتتى
ۇجىمداستىرۋ شاشىراپ جاتقان اۋىلداردى ءبىر اۋىلعا بىرىكتىرۋ ماقساتىن عانا كوزدەگەن جوق. حالىقتىڭ قولىنداعى مالدى تارتىپ الۋ نەگىزگى ماقسات بولدى. نە كەرەك، 100-150 شاقىرىمعا شاشىراپ قونعان قونىستاردى ءبىر سايعا اكەپ، سۋپەر اۋىل ەتكەن سوڭ، مالدىڭ ءبارىن ۇكىمەتتىكى دەپ جاريالادى. مەملەكەت ول مالدى نە ىستەدى؟ 40 ميلليون تۇلىكتى اقشاعا اينالدىرۋ ءۇشىن «سويۋزمياسوپرودۋكت»، «كازجيۆوتنوۆودسويۋز»، «سكوتوۆود»، «وۆتسەۆود»، «موسكۆامياسو» سىندى قاساپحانالار سالىپ تاستادى. سويىپ الىنعان سوعىم ەۋروپا ەلدەرىنە ساتىلدى. تۇسكەن اقشاعا ستالين زاۋىت-فابريكاعا كەرەكتى قۇرال-جابدىقتار ساتىپ الىپ جاتتى.
مال – تاۋسىلمايتىن ماتەريا ەمەس. كۇنىنە 20 مىڭ قويدى سويىپ تاستايتىن قاساپحانالار 4-5 ايدا قازاقتىڭ قولىنداعى 4 تۇلىكتى تاۋىستى. ارينە، سوعىمنىڭ ءبارى ەۋروپاعا بارعان جوق. سويىلعان مالدى اكەتۋگە ءتيىستى پويىزدار دەر كەزىندە جەتپەي، تالاي ەت بۇزىلدى. ونى زاۋىتتاردىڭ سىرتىنا دوڭكيتىپ-دوڭكيتىپ توگىپ تاستايتىن. ال وسى كەزدە بۇكىل مالىنان ايىرىلعان قازاق اشتان قىرىلا باستادى. ەش بولماسا ولەكسە جەپ، جانىن ساقتاۋعا تىرىسقانداردى الگى قاساپحانا قاراۋىلدارى ەش جولاتپاي، اتىپ تاستاپ وتىردى.
قازاقتىڭ سوڭعى تۇياق سەرپۋى
شىدامنىڭ دا شەگى بار. مالىن مەملەكەت تارتىپ اپ، اقىلعا قونىمسىز سالىقتاردى مىندەتتەپ جاتقاندا، مەشىتىن قيراتىپ، يمانىنا قول سالعاندا، قازاق اقىرعى رەت، اقىرىپ ورنىنان تۇردى. قولىنا قارۋ ۇستاۋعا قاۋقارلى ەركەكتىڭ بارلىعى قارۋ الدى. 1928-30 جىلدارى رەسپۋبليكانىڭ تۇگەل اۋماعىن قامتىعان 372 كوتەرىلىس بولىپ ءوتتى. وعان 80 مىڭ ادام قاتىستى. كوممۋنيستەر قازاقتىڭ باسكوتەرۋلەرىن اياۋسىز جانشىپ تاستاپ وتىردى. الايدا سوزاق، اداي كوتەرىلىستەرى تىم قاتتى كۇشەيىپ، كوممۋنيستەر تانكى، ۇشاق قولدانۋعا ءماجبۇر بولدى. ابدەن اشىنعان حالىق اجالعا تۋرا شاپتى. كوممۋنيستەردىڭ بىرنەشە ارمياسىن تالقانداپ تاستاعان بۇل اۋىلدار باسقا قازاققا ۇلگى بولادى دەگەننەن قورقىپ، بالشەبەكتەر كەلىسىمگە كەلۋگە ءماجبۇر بولدى. اراعا ادام سالىپ، «قارۋىن تاپسىرسىن، تالابىن ورىندايمىز، جازالاۋ بولمايدى» دەپ سەندىرىپ باقتى. ەكى تاراپتى تابىستىرۋ ەلتاي ەرنازاروۆ، ءالىبي جانگەلديندەرگە جۇكتەلدى. باس كوتەرگەن قازاقتاردىڭ تالابى مىناۋ ەدى:
1. ءدىن بوستاندىعىن بەرۋ، مەشىتتەردى قايتارۋ، ءدىني سالتتار مەن شارالارعا كەدەرگى جاساماۋ;
2. ءىرى بايلار تاركىلەنگەننەن كەيىن، ەندى تاركىلەۋ بولمايتىندىعى جونىندە دەكرەت شىققان ەدى، بىراق بۇل ءىس ورتا شارۋاعا قارسى ءالى جاسالۋدا;
3. كولحوزدارعا زورلاپ كىرگىزۋ توقتاتىلسىن. ولار تەك ەرىكتى نەگىزدە كىرگىزىلسىن;
4. قازاق دالاسىندا تاپقا ءبولىپ، جىكتەۋدى قويۋ كەرەك. ءىستى شەشۋگە كومسومولداردى جىبەرمەۋ، ونى اۋىلدىڭ جالپى جينالىسىندا شەشۋ قاجەت;
5. سالىقتاردى مال-مۇلىكتىڭ سانىنا قاراي سالۋ كەرەك. ەگىن ەكپەيتىندەرگە استىق سالىعى سالىنباسىن…»
الايدا بۇل الداۋسىراتۋ ەدى. مىلتىعىن تاپسىرىپ بولىسىمەن، قىزىل ارميا «باسماشى» دەپ جاپپاي اتىپ-اسۋدى باستادى. اۋىلداردى شاپتى. مالىن ايداپ كەتتى. قازاقتىڭ سوڭعى دەمى ءۇزىلدى. سوڭعى رەت سەرپىلگەن تۇياق تىپىرلاپ قالدى...
ايتپاقشى، ءبىز 1937 جىلعى كۇللى اتىلعان، ايدالعان ازاماتتاردى اقتاپپىز دا، الايدا ۇجىمداستىرۋعا قارسى، اشتىققا قارسى باسكوتەرگەن باتىرلاردى ءالى كۇنگە بانديت، باسماشى دەپ ءجۇرمىز. تاۋەلسىز ەل اتانساق تا، ەشبىرى اقتالماپتى. ارۋاقتارىنان ۇيات ءىستىڭ ءبىرى وسى بولاتىن...
اشتىقتىڭ زاردابى
«ۇجىمداسىپ ەڭبەك ەتۋگە» كىرىسەر الدىندا قازاق قوجالىقتارىندا 40 ميلليون قوي بار ەدى، اشتىق سالدارىنان 1933 جىلى 4-اق ميلليونعا ازەر جەتتى. مالدى قويشى. قازاق شە؟ 10 ميلليون قازاقتىڭ 80 پايىزى اشتان قىرىلدى.
كوپ تاريحشى «قازاق جەرىندەگى اشتىق ماسكەۋدەگى شەنەۋنىكتەردىڭ قۇلاعىنا جەتكەن جوق» دەپ ويلايدى. ولاي ەمەس.
نيكيتا حرۋششەۆتىڭ 1956 جىلعى ەستەلىگىن اقتارساڭىز، مىناداي جولداردى كورەسىز: «قازاقستاندا ورىن الىپ وتىرعان ادام توزگىسىز اشارشىلىقتان قازاق حالقى تۇگەلدەي قىرىلىپ قالۋدىڭ از-اق الدىندا تۇرعانىن ايتىپ ەك، ول: «بۇل سارى پالەكەتتەردەن تەك سونداي جولمەن عانا قۇتىلۋعا بولادى» دەپ جاۋاپ بەردى».
قاراپايىم قازاق ءوز تاعدىرىن مىلتىقپەن اراشالاپ جۇرگەندە، ينتەلليگەنتتەرى دە تىنىش وتىرعان جوق. كارەراسىن بىلاي قويىپ، ءومىرىن باسكە تىگىپ، ستالينگە، اشتىقتى ۇيىمداستىرۋشى گولوششەكينگە حاتتار جازدى. «ستالينگە حات»، «بەسەۋدىڭ حاتى» دەگەندەر سوعان دالەل. 1937 جىلى «حالىق جاۋى» دەپ قاماۋعا الىنىپ، كەيىن اتۋ جازاسىنا كەسىلگەن مانسۋر عاتاۋللين «بەسەۋدىڭ» ءبىرى ەدى. سوتتالعاندار ورىندىعىندا وتىرعان ول سوڭعى ءسوزىن بىلاي دەپ تامامداعانى ستەنوگراممادا ساقتالىپ قالعان. ءۇزىندى كەلتىرسەك:
«...مەن – حالىق جاۋى ەمەسپىن، حالىق جاۋلارىنىڭ جاۋىمىن. ال ونداي جاۋ بولۋىم 1932 جىلى كومانديروۆكامەن كەنتكە كەلگەنىمدە باستالدى.
....جان-جاعىما كوز سالسام، ءبىر وشاقتا ءۇلكەن قازان قايناپ وتتا تۇر. بىردەڭە ءپىسىپ جاتىر. قاقپاعىن اشسام – قايناپ جاتقان سۋدىڭ ءىشىنەن جاس بالانىڭ بىردە اياعى، ءبىردە قولى، بىردە وكشەسى كورىنەدى. مىنە، سول كەزدەن باستاپ مەن حالىق جاۋلارىنىڭ جاۋى بولدىم».
P.S. اشارشىلىق دەگەندە ءبىز تەك 1932 جىلعى زوبالاڭدى ەسكە الامىز. نەگىزى بۇل سانى بويىنشا ەكىنشى اشارشىلىق. اۋەلگىسى 1922 جىلى بولعانى بەلگىلى. الاش قايراتكەرلەرىنىڭ جانكەشتىلىگىنىڭ ارقاسىندا بار ەلدەن جوق جۇرتقا مال تاراتۋىنىڭ ارقاسىندا قازاق بۇل اشتىقتى 2 ميلليون شىعىنمەن ارتتا قالدىردى. ال 32-دە بولىساتىن ەشكىم بولمادى. اشتىق ارى قاراي ولەتىن كىسى قالماعاسىن ءوزى توقتادى. بۇل جولعى شىعىنىمىز 3 ميلليوننان اسىپ كەتەدى. قىسقاسى، ەكى اينالىپ سوققان اشتىقتىڭ كەسىرىنەن، قازاق 6-7 ميلليون ازاماتىنان ايىرىلىپتى. ءدال وسى زۇلمات دەموگرافيامىزدى دەمىكپە ەتتى. 1897 جىلعى حالىق ساناعىندا وزبەك 700 مىڭدى ارەڭ ەڭسەرسە، قازاق 10 ميلليونعا جەتتى دەيدى. ال قازىر، وزبەك اعايىن 30 ميلليوننان اسىپ بارادى. قانداي الاپات پوتەنتسيالدان ايىرىلعانىمىزدى وسىدان ءوزىڭىز ەسەپتەي بەرىڭىز.
نۇربەك بەكباۋ
e-history.kz
