كەشە الماتىداعى «The Ritz Carlton, Almaty» قوناقۇيىندە «ەۆوليۋتسيانىڭ 15-ءشى جىلى: قۇبىلمالى دۇنيە جانە بىزگە وزگەرىس اكەلگەن الەم» اتتى ەۋرازيالىق مەديا-فورۋم ءوز جۇمىسىن باستادى.
بيىل ون بەسىنشى رەت وتكىزىلىپ وتىرعان فورۋمنىڭ ءبىرىنشى كۇنى بىردەن شەبەرلىك دارىستەرىنەن باستالىپ، الەمنىڭ ءار شالعايىنان كەلگەن ارىپتەستەرىمىزدىڭ مۇددەلەستىگىن كورسەتتى. ورتالىق ازياداعى تاۋەلسىز ۇنقاتىسۋ الاڭى اتالعان ەۋرازيالىق مەديا-فورۋمنىڭ باستى ميسسياسى – ساراپشىلار مەن ساياساتكەرلەر، ەكونوميستەر مەن قوعامدىق پىكىر يەلەرىنىڭ ارالاسۋىمەن قازاقستاننىڭ، ەۋرازيانىڭ، جالپى الەمدىك قوعامداستىقتىڭ ەكونوميكالىق، گەوساياسي، الەۋمەتتىك-مادەني ماسەلەلەرىن تالقىلاۋ.
ءداستۇرلى جۋرناليستيكا مەن بلوگەرلەر باسەكەسى
العاشقى شەبەرلىك ءدارىسىن فورۋمنىڭ مارتەبەلى قوناعى، اسا تانىمال «Hashtag our stories» كومپانياسىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى يۋسۋف ومار (ۇلىبريتانيا) باستادى. ءدارىس تاقىرىبى «ءموبيلدى جۋرناليستيكادان الەۋمەتتىك ۆيرتۋالدى شىندىققا دەيىن» دەپ اتالادى. بۇل كۇندەرى الەمدىك قوعامداستىق قۇلاق ۇيرەتە باستاعان ستوريتەللينگ (وقيعانى بايانداۋ) اقپارات جەتكىزۋ ءتاسىلى 2020 جىلعا دەيىن قاي دەڭگەيگە دەيىن كوتەرىلەدى؟
اقيقاتىندا ءموبيلدى جۋرناليستيكا الەۋمەتتىك ۆيرتۋالدى شىندىققا ءوتۋ ارقىلى ءجۇزەگە اسادى دەگەن ناقتى سەنىم بار. باق الەمى تۇبەگەيلى وزگەرەتىن كۇن دە الىس ەمەس. قازىرگى تاڭدا جىلدامدىعى وراسان ينتەرنەت پەن سمارتفوندار مەديا مەن جۋرناليستيكا تۋرالى جالپىعا بىردەي قالىپتاسقان تۇسىنىكتى وزگەرتىپ جىبەردى. ءدارىس ساباعىنىڭ كىرىسپەسىن وسىلاي باستاعان يۋسۋف ومار جاڭا تەندەنتسيالار، توقسان توعىز تاراپتان شىنايى مالىمەتتى تەرىپ، ءاپ-ءساتتە الەمنىڭ كەز كەلگەن تۇكپىرىنەن اقپارات الۋ مەن تاراتۋ ءمۇمكىندىگى تۋرالى قىزىقتى ەتىپ باياندادى.
جاڭالىق تاراتۋدىڭ جاڭا ادىستەرىن كوبەيتۋگە ۇلەس قوسىپ جۇرگەن يۋسۋف وماردىڭ ويىنشا، اقپارات تاراتۋدىڭ كەلەشەگى بەينەجۋرناليستيكادا. باق-تى تۇبەگەيلى وزگەرتكەن ۆيدەو مەن ۆيرتۋالدىق اقيقات ءوزدىگىنەن قول جەتپەس «التىن كەنىشكە» اينالىپ وتىرعان جوق. وسى ەكەۋىن بىرىكتىرسە، بۇكىل كەڭىستىك وزدىگىنەن قارقىندى دامي باستايدى. 5G-ينتەرنەت پەن شىندىقتىڭ نۇكتەسى تۇيىسكەندە، باق الەمىندە ناعىز داۋىل پايدا بولماق.
قازىرگى جۋرناليستيكادا اۋىر-اۋىر كامەرالاردى قوس-قوستان بىرىگىپ وپەراتور كوتەرىپ جۇرمەيدى. ال وقىرمان رەسمي دەرەك كوزدەرىنە ەمەس، جەكەلەگەن ادامداردىڭ اقپاراتىنا سەنەدى. تىڭدارمان تەلەۆيزياعا ەمەس، ينتەرنەتكە يەك ارتادى. ەندى مۇنداي جاعدايدا ءداستۇرلى جۋرناليستيكاعا بىرتىندەپ بولسا دا وسى ۇدەرىسكە يكەمدەلۋگە تۋرا كەلىپ تۇر. دەگەنمەن ءداستۇرلى جۋرناليستيكادا جاريالاناتىن اقپاراتتاردى ەلەكتەن وتكىزۋ، مالىمەتتەردىڭ راس-وتىرىگىن تەكسەرۋ تاجىريبەسى بار. بلوگەرگە جەتىسپەيتىنى دە وسى.
ەندىگى جەردە ءداستۇرلى جۋرناليستيكا ءبىرىنشى بولىپ اقپارات تاراتا المايدى. ءجۋرناليستىڭ ۇلەسىندە وقيعاعا قوسىمشا ءماتىن جازىپ قوسىپ، ساراپتامالىق ماقالالار مەن زەرتتەۋ ماتەريالدارىن جاساۋ عانا قالدى. سوندىقتان ءموبيلدى جۋرناليستيكا الەۋمەتتىك ۆيرتۋالدى شىندىققا قول جەتكىزۋ ءۇشىن كاسىپقويلىقتى مانسۇق ەتپەۋى ءتيىس. ال قازىرگى جۋرناليستيكا اقپاراتتىق تەحنولوگيالاردىڭ ءجۇيرىگىنە ءمىنىپ، زاۋلاپ بارادى. ونى توقتاتۋ مۇمكىن ەمەس، تەك ونىڭ جىلدامدىعىنا ىلەسىپ ۇلگەرۋىڭ قاجەت.
قاۋىپتى ايماقتان رەپورتاج جاساۋ – كۇردەلى ۇدەرىس
ءجۋرناليستىڭ ءجۇرىپ وتكەن جولى، سان جىلدار بويى جيناقتاعان تاجىريبەسى مەن پايىمى كادەگە اسقان كەزدە ول ناعىز مانگە يە بولماق. شەبەرلىك ءدارىستەرىنە قۇرىلعان مەديا-فورۋمنىڭ ەكىنشى ءدارىسى «قاۋىپتى ايماقتان رەپورتاج جاساۋ» دەپ اتالدى. بۇل تۋرالى ۆۆس-ءدىڭ بريتاندىق كورپوراتسياسىندا 14 جىل ەڭبەك ەتكەن اسكەري جۋرناليست شاحيدا تولەگەنوۆا (ۇلىبريتانيا) اڭگىمەلەدى. ءارى پروديۋسەر ءارى رەجيسسەر رەتىندە دە كەمەلىنە كەلگەن رەپورتەردىڭ ءدارىسى شىنىندا دا ارىپتەستەرىمىزدىڭ جاساندىلىقتان ادا قىزىعۋشىلىعىن تۋدىردى.
ش.تولەگەنوۆانىڭ سوڭعى جىلداردا شيەلەنىستى ايماقتاردان، وق پەن وتتىڭ اراسىندا ءجۇرىپ جاساعان رەپورتاجدارىن ەۋرازيالىق مەديا-فورۋم زالىنا جينالعان جۋرناليستەردىڭ تالايى كورگەن. سوندىقتان دا اسكەري رەپورتەرگە ارمەنيا، ۋكراينا، يران، رەسەيدەن كەلگەن باق وكىلدەرىنىڭ ساۋالدارى دا وتە كوپ بولدى.
بۇل دارىستە تەك جۋرناليستيكالىق تاجىريبە ءسوز بولعان جوق. قانتوگىس بولعان جەردە حالىق ءوزىن تاستاندى، شاراسىز سەزىنەدى. شىندىق پەن پانا ىزدەيدى. مۇنداي كەزدە ەشقانداي تاراپقا قىزمەت ەتپەيتىن، تەك قاراپايىم حالىقتىڭ احۋالىنا الاڭدايتىن، ناقتى اقپارات تاراتاتىن باق-تىڭ پسيحولوگيالىق قولداۋى ەرەسەن.
ماسەلەن، قاقتىعىس ءجۇرىپ جاتقان نۇكتەلەردە «پالەن ادام» قازا بولدى دەگەن ساندارعا بەت-بەينە بەرۋ، قاسىرەت شەككەن جەكەلەگەن ادامداردىڭ قايعىسى مەن قازاسى ارقىلى وقيعانىڭ قاندى سالدار-سيپاتىن كورسەتۋ قاشاندا وزەكتى.
سوناۋ بوسنيادان باستاپ بۇگىنگى سيرياعا دەيىن قاۋىپتىڭ كەمەسىمەن ءجۇزىپ وتكەن جۋرناليستىڭ ءاربىر سۇراققا سۇرقيا ساياساتسىز ادالدىقپەن جاۋاپ بەرۋگە ۇمتىلۋى دا فورۋمعا قاتىسۋشىلار تاراپىنان جاقسى باعالاندى.تىسقاققان جۋرناليست ساۋالداردىڭ بىرقاتارىن ساياساتكەرلەرگە بۇرىپ جىبەردى.
اسكەري بازالاردان، ءالى دە ءادىلەتتىڭ بارىنا سەنەتىن سولداتتان، سودىرلاردان الىنعان سۇحباتتاردا، سەپاراتيستەرمەن بولعان اڭگىمەدە اسكەري ايەل رەپورتەر مەن ەر رەپورتەردىڭ ايىرماشىلىعىنا قاتىستى شىندىقتى اقتارعان ش.تولەگەنوۆانىڭ شەبەرلىك ءدارىسى ناعىز كاسىپقويلىقتىڭ شوۋى بولدى.
ويتكەنى بۇگىنگى سوعىستىڭ سيپاتى دا وزگەرگەن. ءداستۇرلى ءاسكەر اتاۋى «ويىننان» شىققان. ولار قازىرگى جاعدايدا كوبىنە-كوپ بەلگىلى ءبىر ءدىني ۇيىمدار مەن ەتنوستىق نەمەسە بەلگىلى ءبىر ساياسي توپتارعا باعىنادى. ونداي قارۋلى توپتارمەن ءتىل تابىسىپ، اقپارات مايدانىندا جۇمىس ىستەۋدىڭ ادام ايتقىسىز قيىندىعى بار. ءاسكەري ءتىلشى، پروديۋسەر، رەجيسسەر ش.تولەگەنوۆانىڭ قاۋىپتى ايماقتان جۇرگىزىلەتىن رەپورتاجدارى مەن ءجۇرىپ وتكەن «جاۋىنگەرلىك سوقپاقتارى» كەشە الماتىدا باسقوسقان ارىپتەستەرىن بەيجاي قالدىرمادى.
«ءبارى دە جەر كىندىگى – بايقوڭىردان باستالعان!»
كەلەسى شەبەرلىك ءدارىسىنىڭ تاقىرىبى: «ءتيىمدى بايقوڭىر». عارىش تاقىرىبىنداعى اقپاراتتىق سيۋجەتتەر جاساۋدىڭ سىرىمەن حالىقارالىق عارىش زەرتتەۋشى جۋرناليست تيرا شۋبارت (ۇلىبريتانيا) ءبولىستى. ول عارىش سالاسىن ءوز ەركىمەن تولاسسىز ءارى دامىلسىز كوپ زەرتتەگەن لوندونداعى كورولدىك استرونوميالىق قوعامىنىڭ مۇشەسى، ۇلىبريتانياداعى عىلىم مۇراجايىنىڭ ەلشىسى سانالادى. وتە قارقىندى دامىپ كەلە جاتقان عارىش زەرتتەۋلەرى ءبىزدىڭ پلانەتا، كۇن جۇيەسى، سونداي-اق ءتۇپسىز كەڭىستىك تۋرالى ەجەلگى ءتۇسىنىگىمىزدى ەپتەپ ءوزگەرتۋ ءۇستىندە. قازاقستانداعى بايقوڭىر عارىش ايلاعى وسىناۋ ءوزگەرىستەردىڭ ناقتى ورتالىعىنا اينالعان.
ارىپتەستەرىمەن تاجىريبە بولىسكەن ت.شۋبارت ادامزاتتىڭ عارىشتى يگەرۋدەگى العاشقى قادامىنان بۇگىنگى كۇنگە دەيىنگى ارالىقتاعى وزگەرىستەردى اۆتورلىق بەينەروليكتەرى ارقىلى بارشاعا تۇسىنىكتى ەتىپ باياندادى. ءدال بۇگىنگى ساتتە عارىش كەڭىستىگىندە قالقىپ جۇرگەن حالىقارالىق عارىش ستانساسىنىڭ (حعس) كولەمى كادىمگى فۋتبول الاڭىنا پارا-پار ەكەنى ايتىلدى. ت.شۋبارتتىڭ بەينەكورىنىستىك ۇعىنىقتى اڭگىمەسىنىڭ ارقاسىندا دارىسكە قاتىسىپ وتىرعان ءاربىر جۋرناليست وزدەرىن حعس-دا بولىپ قايتقانداي سەزىندى. ساپار مەرزىمى اياقتالىپ بايقوڭىرعا ورالاتىن عارىشكەرلەر مەتەوريتتەي ۇشقاندا سىرتتاعى تەمپەراتۋرانىڭ +2000 گرادۋس بولاتىنى، مۇنداي ىستىقتا ءتىپتى كۇمىستىڭ ءوزى ەريتىنى بار ەكەن. ءبىراق عارىشكەرلەر كەڭ-بايتاق قازاقستان جەرىنە ءاماندا امان-ەسەن قونادى. ول – عارىش سالاسىنداعى الەم عالىمدارى قول جەتكىزگەن بۇگىنگى ەڭ بيىك كورسەتكىش.
ءبىر كەزدە عارىش يگەرۋ كسرو مەن اقش ەلدەرىنىڭ يگىلىگى عانا بولسا، بۇل كۇندەرى ءتۇپسىز عالامدىق كەڭىستىكتى زەرتتەۋگە اڭسارى ارتقان مەملەكەتتەر سانى كۇرت وسكەنى بايقالادى. ولاردىڭ قاتارىندا ەۋروپالىق عارىش اگەنتتىگىنە يەلىك ەتەتىن مەملەكەتتەر مەن قىتاي عارىش زەرتتەۋشىلەرى بار. الايدا ت.شۋبارت ايتقان ماڭىزدى دەرەك – قازىرگى كەزدە عارىش يگەرۋگە بولىنەتىن قاراجاتتىڭ دەنى جەكەمەنشىك يەلەرىنىڭ قولىندا. اتاپ ايتقاندا، بۇگىندە جالپى عارىش يگەرۋ سالاسىنا بولىنەتىن 355 ميلليون دوللاردىڭ 78 پايىزىن جەكە كاسىپكەرلەر تولەيدى. ينۆەستيتسيادان تۇسەتىن قاراجاتتى سالىق كولەمى باسىپ بارادى. عارىشتىق جوبالار اياسىندا مەملەكەتتىك تاپسىرىستاردان تىس كەڭىستىكتە ۇشىپ جۇرگەن ايپادتىڭ كولەمىندەي عانا جەر سەرىكتەرى ءبىر جىلدا 2 ميلليونعا دەيىن سۋرەت ءتۇسىرىپ، جەردەگى يەسىنە جىبەرەدى.
امەريكالىقتار اي پلانەتاسىنا قىزىعۋشىلىعىن توقتاتقان. ىنتا تانىتقاندار بولسا ءدال قازىر اي بەتىندە امەريكالىقتاردىڭ عارىشتىق ءۇش ارباسى جەردەن كەلگەن كەز كەلگەن ارىپتەستەرگە قىزمەت ەتۋگە ءازىر تۇر. «شاڭىن ءسۇرتەسىز دە وت الدىرىپ، ءمىنىپ جۇرە بەرەسىز» ت.شۋبارت تۋرا سولاي دەدى. عالىمدار مەن عارىش زەرتتەۋشىلەر ءۇشىن قازىرگى باستى پروبلەما – عارىش كەڭىستىگىندەگى «ءۇيىلىپ قالعان» قوقىس قالدىقتارى. 1957 جىلدان بەرى عارىشقا بەت العان جەر سەرىكتەرىنەن جەرگە 41 مىڭداي تەحنيكا مەن ونىڭ قالدىقتارى ورالعان ەكەن. عارىشتا قالعان قالدىقتاردىڭ سانى 5 ميلليوننان اسادى. قازىر ول قوقىستى جيناۋ شارالارىن جۇزەگە اسىراتىن عالامدىق جوبا ىسكە كىرىسىپ تە كەتىپتى.
ارىپتەسىمىز اشىپ ايتقان ءبىر شىندىق – وسى كۇنگە دەيىن باسقا پلانەتادان جەرگە جەتكەن، ءتىپتى، جەردى اينالىپ ۇشقان بىردە-ءبىر عارىش قوناقتارى بولماعان ءارى تىركەلمەگەن. ەگەر قانداي دا ءبىر ساتتە نەمەسە جاعدايدا توسىننان عارىش «قوناقتارىمەن» ۇشىراسقاندار بولسا، قازىر جەنەۆادا بۇۇ عارىش قوناقتارىن تىركەيتىن باس كەڭسەسى اشىلعان. UNOOSA مەكەنجايى ينتەرنەتتە كورسەتىلگەن.
ت.شۋبارت ءوز ءدارىسىن «بىلەسىزدەر مە، وسىنىڭ ءبارى دە ءبىر كەزدە قازاقستاننىڭ بايقوڭىرىنان باستالعان»، دەپ تۇيىندەدى.
مەديا-فورۋم قوناعى – 60-تان استام ەلدەن 500 دەلەگات
كەلەسى شەبەرلىك ءدارىسى اقپاراتتىق تەحنولوگيا دامىعان زامانداعى مەدياەتيكانىڭ ءمان-ماڭىزى حاقىندا ءجۇردى. بۇل تۋرالى «New Eastern Europe» جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى يۆونا رايحاردت جانە عالىم-ساياساتتانۋشى بارتوش رىدلينسكي باياندادى. سونىمەن قاتار ولار بۇرمالانعان اقپاراتتىڭ قوعامعا تەرىس اسەرى مەن فەيك-جاڭالىقتاردىڭ ءتۇرلى جولدارمەن تارالۋى جونىندە وي ءبولىستى.
اۆتورلىق شەبەرلىك ءدارىسىن ءارى قاراي جالعايتىن – «Select Communication Group» باسقارۋشى ديرەكتورى ۆيكتور ەليسەەۆ. ونىڭ شەبەرلىك ءدارىسى مەديا سالاسىنداعى ماڭىزدى تەندەنتسيالاردىڭ ءبىرى – باق «ديجيتاليزاتسياسى» جانە اۋديتورياعا قاجەت اقپاراتتىق ءونىمدى قۇرۋدىڭ جاڭا تاسىلدەرىن قالىپتاستىرۋ جونىندە بولدى. سونداي-اق سپيكەر زاماناۋي مۋلتيمەديالىق جۋرناليستيكانىڭ جاھاندىق ماسەلەلەرىن قاراستىرىپ، باق ءۇردىستەرى، Digital داۋىردەگى مەديانىڭ ءبۇگىنگى فورماتتارى تۋرالى ايتىپ بەردى. فەيك-جاڭالىقتار داۋىرىندە قوعام سەنىمىنە يە بولۋ، تار ءورىستى اۋديتوريانى قۇلاقتاندىرۋ جانە سايكەستەندىرۋگە ارنالعان ماعلۇماتتارىمەن وي ءبولىسەتىن كەلەسى سپيكەر – CNN تەلەارناسىنىڭ حالىقارالىق جوبالار بويىنشا شىعارۋشى رەداكتورى رايان سميت.
«جۋرناليستەر مەن بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى قوعامداعى ايەلدەر مەن ەرلەردىڭ قىزمەتىن تەڭدەستىرىپ، تەپە-تەڭدىك ورناتقان كەزدە جاڭا مۇمكىندىكتەر اشىلادى» دەگەن پىكىرىمەن فورۋمنىڭ ءبىرىنشى كۇنىن «بۇۇ – ايەلدەر» قۇرىلىمدارى قوعاممەن بايلانىس جونىندەگى ۇيلەستىرۋشىسى گيزەم ياربيل گۇرول قورىتىندىلادى.
جۋرناليستەرگە تەگىن شەبەرلىك دارىستەرىن وتكىزۋ «Samruk-Kazyna Trust» الەۋمەتتىك جوبالاردى دامىتۋ قورىنىڭ قولداۋىمەن ءجۇزەگە اسىپ وتىر. ورتالىق ازياداعى تاۋەلسىز ۇنقاتىسۋ الاڭى اتالعان ەۋرازيالىق مەديا-فورۋمعا 60-تان استام ەلدەن 500 دەلەگات قاتىسىپ وتىرعانىن باسا ايتۋعا ءتيىسپىز. فورۋم ءوز تاريحىندا 6000-نان اسا شەتەلدىك قاتىسۋشىلاردى، ولاردىڭ قاتارىندا تانىمال جۋرناليستەر، بەلگىلى ساياساتكەرلەر، مىقتى ەكونوميستەر، نوبەل سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتتارى، قوعام قايراتكەرلەرى، عالىمدار مەن كاسىپكەرلەردى قازاقستانعا جينادى. بۇل رەتتە شەتەلدىك سپيكەرلەر قازاقستاننىڭ الەم الدىنداعى بەدەلىنىڭ كۇن ساناپ ارتىپ كەلە جاتقاندىعىن العا تارتىپ وتىر.
بۇگىن – جيىننىڭ ەكىنشى كۇنى. فورۋمنىڭ سالتاناتتى اشىلۋى راسىمىنەن كەيىن قازاقستان رەسپۋبليكاسى اقپارات جانە كوممۋنيكاتسيالار ءمينيسترى داۋرەن اباەۆ، الماتى قالاسىنىڭ اكىمى باۋىرجان بايبەك، ەامع ۇيىمداستىرۋ كوميتەتىنىڭ ءتورايىمى داريعا نازارباەۆا قاتىسۋشىلار الدىندا قۇتتىقتاۋ ءسوز ءسويلەيدى. سودان سوڭ «حالىقارالىق قاتىناستار ەۆوليۋتسياسى: عالامداعى سالقىن لەپ» تاقىرىبىنا ساي 1-ءشى ءماجىلىس ءوز وتىرىسىن باستايدى. سپيكەرلەر قاتارىندا قازاقستاننىڭ سىرتقى ىستەر ءمينيسترى قايرات ءابدىراحمانوۆ، يتاليانىڭ بۇرىنعى پرەمەر-مينيسترى ماتتەو رەنتسي، بۇۇ-نىڭ جەنەۆاداعى بولىمشەسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى داۆيد چيكۆايدزە جانە باسقا دا حالىقارالىق مارتەبەلى مەيماندار بار.
تالعات ءسۇيىنباي،
ايناش ەسالي،
«ەگەمەن قازاقستان»
