Keshe Almatydaǵy «The Ritz Carlton, Almaty» qonaqúıinde «Evolıýııanyń 15-shi jyly: qubylmaly dúnıe jáne bizge ózgeris ákelgen álem» atty Eýrazııalyq medıa-forým óz jumysyn bastady.
Bıyl on besinshi ret ótkizilip otyrǵan forýmnyń birinshi kúni birden sheberlik dáristerinen bastalyp, álemniń ár shalǵaıynan kelgen áriptesterimizdiń múddelestigin kórsetti. Ortalyq Azııadaǵy táýelsiz únqatysý alańy atalǵan Eýrazııalyq medıa-forýmnyń basty mıssııasy – sarapshylar men saıasatkerler, ekonomıster men qoǵamdyq pikir ıeleriniń aralasýymen Qazaqstannyń, Eýrazııanyń, jalpy álemdik qoǵamdastyqtyń ekonomıkalyq, geosaıası, áleýmettik-mádenı máselelerin talqylaý.
Dástúrli jýrnalıstıka men blogerler básekesi
Alǵashqy sheberlik dárisin forýmnyń mártebeli qonaǵy, asa tanymal «Hashtag our stories» kompanııasynyń negizin qalaýshy Iýsýf Omar (Ulybrıtanııa) bastady. Dáris taqyryby «Mobıldi jýrnalıstıkadan áleýmettik vırtýaldy shyndyqqa deıin» dep atalady. Bul kúnderi álemdik qoǵamdastyq qulaq úırete bastaǵan storıtellıng (oqıǵany baıandaý) aqparat jetkizý tásili 2020 jylǵa deıin qaı deńgeıge deıin kóteriledi?
Aqıqatynda mobıldi jýrnalıstıka áleýmettik vırtýaldy shyndyqqa ótý arqyly júzege asady degen naqty senim bar. BAQ álemi túbegeıli ózgeretin kún de alys emes. Qazirgi tańda jyldamdyǵy orasan ınternet pen smartfondar medıa men jýrnalıstıka týraly jalpyǵa birdeı qalyptasqan túsinikti ózgertip jiberdi. Dáris sabaǵynyń kirispesin osylaı bastaǵan Iýsýf Omar jańa tendenııalar, toqsan toǵyz taraptan shynaıy málimetti terip, áp-sátte álemniń kez kelgen túkpirinen aqparat alý men taratý múmkindigi týraly qyzyqty etip baıandady.
Jańalyq taratýdyń jańa ádisterin kóbeıtýge úles qosyp júrgen Iýsýf Omardyń oıynsha, aqparat taratýdyń keleshegi beınejýrnalıstıkada. BAQ-ty túbegeıli ózgertken vıdeo men vırtýaldyq aqıqat ózdiginen qol jetpes «altyn kenishke» aınalyp otyrǵan joq. Osy ekeýin biriktirse, búkil keńistik ózdiginen qarqyndy damı bastaıdy. 5G-ınternet pen shyndyqtyń núktesi túıiskende, BAQ áleminde naǵyz daýyl paıda bolmaq.
Qazirgi jýrnalıstıkada aýyr-aýyr kameralardy qos-qostan birigip operator kóterip júrmeıdi. Al oqyrman resmı derek kózderine emes, jekelegen adamdardyń aqparatyna senedi. Tyńdarman televızııaǵa emes, ınternetke ıek artady. Endi mundaı jaǵdaıda dástúrli jýrnalıstıkaǵa birtindep bolsa da osy úderiske ıkemdelýge týra kelip tur. Degenmen dástúrli jýrnalıstıkada jarııalanatyn aqparattardy elekten ótkizý, málimetterdiń ras-ótirigin tekserý tájirıbesi bar. Blogerge jetispeıtini de osy.
Endigi jerde dástúrli jýrnalıstıka birinshi bolyp aqparat tarata almaıdy. Jýrnalıstiń úlesinde oqıǵaǵa qosymsha mátin jazyp qosyp, saraptamalyq maqalalar men zertteý materıaldaryn jasaý ǵana qaldy. Sondyqtan mobıldi jýrnalıstıka áleýmettik vırtýaldy shyndyqqa qol jetkizý úshin kásipqoılyqty mansuq etpeýi tıis. Al qazirgi jýrnalıstıka aqparattyq tehnologııalardyń júırigine minip, zaýlap barady. Ony toqtatý múmkin emes, tek onyń jyldamdyǵyna ilesip úlgerýiń qajet.
Qaýipti aımaqtan reportaj jasaý – kúrdeli úderis
Jýrnalıstiń júrip ótken joly, san jyldar boıy jınaqtaǵan tájirıbesi men paıymy kádege asqan kezde ol naǵyz mánge ıe bolmaq. Sheberlik dáristerine qurylǵan medıa-forýmnyń ekinshi dárisi «Qaýipti aımaqtan reportaj jasaý» dep ataldy. Bul týraly VVS-diń brıtandyq korporaııasynda 14 jyl eńbek etken áskerı jýrnalıst Shahıda Tólegenova (Ulybrıtanııa) áńgimeledi. Ári prodıýser ári rejısser retinde de kemeline kelgen reporterdiń dárisi shynynda da áriptesterimizdiń jasandylyqtan ada qyzyǵýshylyǵyn týdyrdy.
Sh.Tólegenovanyń sońǵy jyldarda shıelenisti aımaqtardan, oq pen ottyń arasynda júrip jasaǵan reportajdaryn Eýrazııalyq medıa-forým zalyna jınalǵan jýrnalısterdiń talaıy kórgen. Sondyqtan da áskerı reporterge Armenııa, Ýkraına, Iran, Reseıden kelgen BAQ ókilderiniń saýaldary da óte kóp boldy.
Bul dáriste tek jýrnalıstıkalyq tájirıbe sóz bolǵan joq. Qantógis bolǵan jerde halyq ózin tastandy, sharasyz sezinedi. Shyndyq pen pana izdeıdi. Mundaı kezde eshqandaı tarapqa qyzmet etpeıtin, tek qarapaıym halyqtyń ahýalyna alańdaıtyn, naqty aqparat taratatyn BAQ-tyń psıhologııalyq qoldaýy eresen.
Máselen, qaqtyǵys júrip jatqan núktelerde «pálen adam» qaza boldy degen sandarǵa bet-beıne berý, qasiret shekken jekelegen adamdardyń qaıǵysy men qazasy arqyly oqıǵanyń qandy saldar-sıpatyn kórsetý qashanda ózekti.
Sonaý Bosnııadan bastap búgingi Sırııaǵa deıin qaýiptiń kemesimen júzip ótken jýrnalıstiń árbir suraqqa surqııa saıasatsyz adaldyqpen jaýap berýge umtylýy da forýmǵa qatysýshylar tarapynan jaqsy baǵalandy.Tisqaqqan jýrnalıst saýaldardyń birqataryn saıasatkerlerge buryp jiberdi.
Áskerı bazalardan, áli de ádilettiń baryna senetin soldattan, sodyrlardan alynǵan suhbattarda, separatıstermen bolǵan áńgimede áskerı áıel reporter men er reporterdiń aıyrmashylyǵyna qatysty shyndyqty aqtarǵan Sh.Tólegenovanyń sheberlik dárisi naǵyz kásipqoılyqtyń shoýy boldy.
Óıtkeni búgingi soǵystyń sıpaty da ózgergen. Dástúrli ásker ataýy «oıynnan» shyqqan. Olar qazirgi jaǵdaıda kóbine-kóp belgili bir dinı uıymdar men etnostyq nemese belgili bir saıası toptarǵa baǵynady. Ondaı qarýly toptarmen til tabysyp, aqparat maıdanynda jumys isteýdiń adam aıtqysyz qıyndyǵy bar. Áskerı tilshi, prodıýser, rejısser Sh.Tólegenovanyń qaýipti aımaqtan júrgiziletin reportajdary men júrip ótken «jaýyngerlik soqpaqtary» keshe Almatyda basqosqan áriptesterin beıjaı qaldyrmady.
«Bári de jer kindigi – Baıqońyrdan bastalǵan!»
Kelesi sheberlik dárisiniń taqyryby: «Tıimdi Baıqońyr». Ǵarysh taqyrybyndaǵy aqparattyq sıýjetter jasaýdyń syrymen halyqaralyq ǵarysh zertteýshi jýrnalıst Tıra Shýbart (Ulybrıtanııa) bólisti. Ol ǵarysh salasyn óz erkimen tolassyz ári damylsyz kóp zerttegen Londondaǵy Koroldik astronomııalyq qoǵamynyń múshesi, Ulybrıtanııadaǵy ǵylym murajaıynyń elshisi sanalady. Óte qarqyndy damyp kele jatqan ǵarysh zertteýleri bizdiń planeta, Kún júıesi, sondaı-aq túpsiz keńistik týraly ejelgi túsinigimizdi eptep ózgertý ústinde. Qazaqstandaǵy Baıqońyr ǵarysh aılaǵy osynaý ózgeristerdiń naqty ortalyǵyna aınalǵan.
Áriptesterimen tájirıbe bólisken T.Shýbart adamzattyń ǵaryshty ıgerýdegi alǵashqy qadamynan búgingi kúnge deıingi aralyqtaǵy ózgeristerdi avtorlyq beınerolıkteri arqyly barshaǵa túsinikti etip baıandady. Dál búgingi sátte ǵarysh keńistiginde qalqyp júrgen Halyqaralyq ǵarysh stansasynyń (HǴS) kólemi kádimgi fýtbol alańyna para-par ekeni aıtyldy. T.Shýbarttyń beınekórinistik uǵynyqty áńgimesiniń arqasynda dáriske qatysyp otyrǵan árbir jýrnalıst ózderin HǴS-da bolyp qaıtqandaı sezindi. Sapar merzimi aıaqtalyp Baıqońyrǵa oralatyn ǵaryshkerler meteorıtteı ushqanda syrttaǵy temperatýranyń +2000 gradýs bolatyny, mundaı ystyqta tipti kúmistiń ózi erıtini bar eken. Biraq ǵaryshkerler keń-baıtaq Qazaqstan jerine ámanda aman-esen qonady. Ol – ǵarysh salasyndaǵy álem ǵalymdary qol jetkizgen búgingi eń bıik kórsetkish.
Bir kezde ǵarysh ıgerý KSRO men AQSh elderiniń ıgiligi ǵana bolsa, bul kúnderi túpsiz ǵalamdyq keńistikti zertteýge ańsary artqan memleketter sany kúrt óskeni baıqalady. Olardyń qatarynda Eýropalyq ǵarysh agenttigine ıelik etetin memleketter men Qytaı ǵarysh zertteýshileri bar. Alaıda T.Shýbart aıtqan mańyzdy derek – qazirgi kezde ǵarysh ıgerýge bólinetin qarajattyń deni jekemenshik ıeleriniń qolynda. Atap aıtqanda, búginde jalpy ǵarysh ıgerý salasyna bólinetin 355 mıllıon dollardyń 78 paıyzyn jeke kásipkerler tóleıdi. Investıııadan túsetin qarajatty salyq kólemi basyp barady. Ǵaryshtyq jobalar aıasynda memlekettik tapsyrystardan tys keńistikte ushyp júrgen aıpadtyń kólemindeı ǵana Jer serikteri bir jylda 2 mıllıonǵa deıin sýret túsirip, jerdegi ıesine jiberedi.
Amerıkalyqtar Aı planetasyna qyzyǵýshylyǵyn toqtatqan. Ynta tanytqandar bolsa dál qazir Aı betinde amerıkalyqtardyń ǵaryshtyq úsh arbasy jerden kelgen kez kelgen áriptesterge qyzmet etýge ázir tur. «Shańyn súrtesiz de ot aldyryp, minip júre beresiz» T.Shýbart týra solaı dedi. Ǵalymdar men ǵarysh zertteýshiler úshin qazirgi basty problema – ǵarysh keńistigindegi «úıilip qalǵan» qoqys qaldyqtary. 1957 jyldan beri ǵaryshqa bet alǵan Jer serikterinen Jerge 41 myńdaı tehnıka men onyń qaldyqtary oralǵan eken. Ǵaryshta qalǵan qaldyqtardyń sany 5 mıllıonnan asady. Qazir ol qoqysty jınaý sharalaryn júzege asyratyn ǵalamdyq joba iske kirisip te ketipti.
Áriptesimiz ashyp aıtqan bir shyndyq – osy kúnge deıin basqa planetadan Jerge jetken, tipti, Jerdi aınalyp ushqan birde-bir ǵarysh qonaqtary bolmaǵan ári tirkelmegen. Eger qandaı da bir sátte nemese jaǵdaıda tosynnan ǵarysh «qonaqtarymen» ushyrasqandar bolsa, qazir Jenevada BUU ǵarysh qonaqtaryn tirkeıtin bas keńsesi ashylǵan. UNOOSA mekenjaıy ınternette kórsetilgen.
T.Shýbart óz dárisin «Bilesizder me, osynyń bári de bir kezde Qazaqstannyń Baıqońyrynan bastalǵan», dep túıindedi.
Medıa-forým qonaǵy – 60-tan astam elden 500 delegat
Kelesi sheberlik dárisi aqparattyq tehnologııa damyǵan zamandaǵy medıaetıkanyń mán-mańyzy haqynda júrdi. Bul týraly «New Eastern Europe» jýrnalynyń bas redaktory Ivona Raıhardt jáne ǵalym-saıasattanýshy Bartosh Rydlınskı baıandady. Sonymen qatar olar burmalanǵan aqparattyń qoǵamǵa teris áseri men feık-jańalyqtardyń túrli joldarmen taralýy jóninde oı bólisti.
Avtorlyq sheberlik dárisin ári qaraı jalǵaıtyn – «Select Communication Group» basqarýshy dırektory Vıktor Elıseev. Onyń sheberlik dárisi medıa salasyndaǵy mańyzdy tendenııalardyń biri – BAQ «dıjıtalızaııasy» jáne aýdıtorııaǵa qajet aqparattyq ónimdi qurýdyń jańa tásilderin qalyptastyrý jóninde boldy. Sondaı-aq spıker zamanaýı mýltımedıalyq jýrnalıstıkanyń jahandyq máselelerin qarastyryp, BAQ úrdisteri, Digital dáýirdegi medıanyń búgingi formattary týraly aıtyp berdi. Feık-jańalyqtar dáýirinde qoǵam senimine ıe bolý, tar óristi aýdıtorııany qulaqtandyrý jáne sáıkestendirýge arnalǵan maǵlumattarymen oı bólisetin kelesi spıker – CNN telearnasynyń halyqaralyq jobalar boıynsha shyǵarýshy redaktory Raıan Smıt.
«Jýrnalıster men buqaralyq aqparat quraldary qoǵamdaǵy áıelder men erlerdiń qyzmetin teńdestirip, tepe-teńdik ornatqan kezde jańa múmkindikter ashylady» degen pikirimen forýmnyń birinshi kúnin «BUU – áıelder» qurylymdary qoǵammen baılanys jónindegi úılestirýshisi Gızem Iarbıl Gúrol qorytyndylady.
Jýrnalısterge tegin sheberlik dáristerin ótkizý «Samruk-Kazyna Trust» Áleýmettik jobalardy damytý qorynyń qoldaýymen júzege asyp otyr. Ortalyq Azııadaǵy táýelsiz únqatysý alańy atalǵan Eýrazııalyq medıa-forýmǵa 60-tan astam elden 500 delegat qatysyp otyrǵanyn basa aıtýǵa tıispiz. Forým óz tarıhynda 6000-nan asa sheteldik qatysýshylardy, olardyń qatarynda tanymal jýrnalıster, belgili saıasatkerler, myqty ekonomıster, Nobel syılyǵynyń laýreattary, qoǵam qaıratkerleri, ǵalymdar men kásipkerlerdi Qazaqstanǵa jınady. Bul rette sheteldik spıkerler Qazaqstannyń álem aldyndaǵy bedeliniń kún sanap artyp kele jatqandyǵyn alǵa tartyp otyr.
Búgin – jıynnyń ekinshi kúni. Forýmnyń saltanatty ashylýy rásiminen keıin Qazaqstan Respýblıkasy Aqparat jáne kommýnıkaııalar mınıstri Dáýren Abaev, Almaty qalasynyń ákimi Baýyrjan Baıbek, EAMǴ Uıymdastyrý komıtetiniń tóraıymy Darıǵa Nazarbaeva qatysýshylar aldynda quttyqtaý sóz sóıleıdi. Sodan soń «Halyqaralyq qatynastar evolıýııasy: ǵalamdaǵy salqyn lep» taqyrybyna saı 1-shi májilis óz otyrysyn bastaıdy. Spıkerler qatarynda Qazaqstannyń Syrtqy ister mınıstri Qaırat Ábdirahmanov, Italııanyń burynǵy premer-mınıstri Matteo Renı, BUU-nyń Jenevadaǵy bólimshesiniń meńgerýshisi Davıd Chıkvaıdze jáne basqa da halyqaralyq mártebeli meımandar bar.
Talǵat SÚIINBAI,
Aınash ESALI,
«Egemen Qazaqstan»