Euraziialyq media-forum: Digital däuırdegı jurnalisti­kanyŋ bügıngı mındetterı

Biyl on besınşı ret ötkızılıp otyrǧan forumnyŋ bırınşı künı bırden şeberlık därısterınen bas­talyp, älemnıŋ är şalǧaiynan kelgen ärıptesterımızdıŋ müdde­les­tıgın körsettı. Ortalyq Aziia­daǧy täuelsız ünqatysu alaŋy atalǧan Euraziialyq media-fo­rumnyŋ basty missiiasy – sarap­şylar men saiasatkerler, eko­nomister men qoǧamdyq pıkır ielerınıŋ aralasuymen Qazaq­stannyŋ, Euraziianyŋ, jalpy älemdık qoǧamdastyqtyŋ ekono­mikalyq, geosaiasi, äleumettık-mädeni mäselelerın talqylau. Dästürlı jurnalistika men blogerler bäsekesı Alǧaşqy şeberlık därı­sın forumnyŋ märtebelı qona­ǧy, asa tanymal «Hashtag our stories» kompaniiasynyŋ negı­zın qalauşy Iýsuf Omar (Ūly­britaniia) bas­tady. Därıs taqyryby «Mobildı jurnalisti­kadan äleumettık virtualdy şyndyqqa deiın» dep atalady. Būl künderı älemdık qo­ǧamdastyq qūlaq üirete bastaǧan s­toritelling (oqiǧany baiandau) aqparat jetkızu täsılı 2020 jylǧa deiın qai deŋgeige deiın köterıledı? Aqiqatynda mobildı jurnalistika äleumettık virtualdy şyndyqqa ötu arqyly jü­zege asady degen naqty senım bar. BAQ älemı tübegeilı özge­re­tın kün de alys emes. Qazırgı taŋda jyldamdyǧy orasan internet pen smartfondar media men jurnalistika turaly jalpyǧa bırdei qalyptasqan tüsınıktı özgertıp jıberdı. Därıs saba­ǧy­nyŋ kırıspesın osylai bas­taǧan Iýsuf Omar jaŋa tenden­siia­­lar, toqsan toǧyz taraptan şy­­naiy mälımettı terıp, äp-sät­te älemnıŋ kez kelgen tükpırı­nen aq­­pa­rat alu men taratu müm­kın­dı­gı turaly qyzyqty etıp baiandady. Jaŋalyq taratudyŋ jaŋa ädısterın köbeituge üles qosyp jürgen Iýsuf Omardyŋ oiynşa, aqparat taratudyŋ keleşegı beinejurnalistikada. BAQ-ty tübegeilı özgertken video men virtualdyq aqiqat özdı­gınen qol jetpes «altyn kenış­ke» ainalyp otyrǧan joq. Osy ekeuın bırıktırse, bükıl keŋıs­tık özdıgınen qarqyndy dami bas­tai­dy. 5G-internet pen şyndyq­tyŋ nüktesı tüiıskende, BAQ äle­mınde naǧyz dauyl paida bolmaq. Qazırgı jurnalistikada auyr-auyr kameralardy qos-qostan bırıgıp operator köterıp jürmeidı. Al oqyrman resmi derek közderıne emes, jekelegen adamdardyŋ aqparatyna senedı. Tyŋdarman televiziiaǧa emes, internetke iek artady. Endı mūndai jaǧdaida dästürlı jurnalistikaǧa bırtındep bolsa da osy üderıske ikemdeluge tura kelıp tūr. Degenmen dästürlı jurnalistikada jariialanatyn aqparattardy elekten ötkızu, mälımetterdıŋ ras-ötırıgın tekseru täjıribesı bar. Blogerge jetıspeitını de osy. Endıgı jerde dästürlı jurnalistika bırınşı bolyp aqparat tarata almaidy. Jurnalistıŋ ülesınde oqiǧaǧa qosymşa mätın jazyp qosyp, saraptamalyq maqalalar men zertteu mate­rial­daryn jasau ǧana qal­dy. Sondyqtan mobildı jurnalistika äleumettık vir­tualdy şyndyqqa qol jetkı­zu üşın käsıpqoilyqty mansūq et­peuı tiıs. Al qazırgı jurna­lis­ti­ka aqpa­rattyq tehnologiia­lar­dyŋ jüirı­gıne mınıp, zaulap ba­ra­dy. Ony toqtatu mümkın emes, tek onyŋ jyl­­dam­­dyǧyna ılesıp ülgeruıŋ qajet. Qauıptı aimaqtan reportaj jasau – kürdelı üderıs Jurnalistıŋ jürıp ötken joly, san jyldar boiy jinaq­taǧan täjıribesı men paiymy käde­ge asqan kezde ol naǧyz mänge ie bolmaq. Şeberlık därıs­terıne qūrylǧan media-forum­nyŋ ekınşı därısı «Qauıptı aimaq­tan reportaj jasau» dep ataldy. Būl turaly VVS-dıŋ britan­dyq korporasiiasynda 14 jyl eŋbek etken äskeri jurna­list Şahida Tölegenova (Ūly­britaniia) äŋgımeledı. Ärı prodiuser ärı rejisser retınde de kemelıne kelgen repor­ter­dıŋ därısı şynynda da ärıptes­terımızdıŋ ja­san­dy­lyq­tan ada qyzyǧu­şylyǧyn tudyrdy. Ş.Tölegenovanyŋ soŋ­ǧy jyldarda şielenıstı aimaq­tardan, oq pen ottyŋ arasynda jürıp jasaǧan reportajdaryn Euraziialyq media-forum zalyna jinalǧan jurnalisterdıŋ talaiy körgen. Sondyqtan da äskeri reporterge Armeniia, Ukraina, İran, Reseiden kelgen BAQ ökılderınıŋ saualdary da öte köp boldy. Būl därıste tek jurnalis­ti­kalyq täjıribe söz bolǧan joq. Qantögıs bolǧan jerde ha­lyq özın tastandy, şarasyz sezı­nedı. Şyndyq pen pana ızdeidı. Mūn­dai kezde eşqandai tarapqa qyz­met etpeitın, tek qarapaiym halyqtyŋ ahualyna alaŋdaityn, naqty aqparat taratatyn BAQ-tyŋ psihologiialyq qoldauy eresen. Mäselen, qaqtyǧys jürıp jat­qan nüktelerde «pälen adam» qaza boldy degen sandarǧa bet-beine beru, qasıret şekken jekelegen adamdardyŋ qaiǧysy men qazasy arqyly oqiǧanyŋ qandy saldar-sipatyn körsetu qaşanda özektı. Sonau Bosniiadan bastap bügıngı Siriiaǧa deiın qauıp­tıŋ keme­sımen jüzıp ötken jurna­lis­tıŋ ärbır sūraqqa sūrqiia saia­sat­syz adaldyqpen jauap beruge ūmtyluy da forumǧa qatysu­şyl­ar tarapynan jaqsy baǧa­landy.Tısqaqqan jurnalist saualdardyŋ bırqataryn saiasatkerlerge būryp jıberdı. Äskeri bazalardan, älı de ädı­lettıŋ baryna senetın solda­t­tan, sodyrlardan alyn­ǧan sūhbat­tarda, separatister­men bol­ǧan äŋgımede äskeri äiel repor­­ter men er reporterdıŋ aiyr­­ma­­şy­lyǧyna qatysty şyn­dyqty aqtarǧan Ş.Töle­genova­nyŋ şeberlık därısı naǧyz käsıp­qoilyqtyŋ şouy boldy. Öitkenı bügıngı soǧystyŋ si­­pa­ty da özgergen. Dästürlı äs­ker atauy «oiynnan» şyqqan. Olar qazırgı jaǧdaida köbıne-köp bel­gılı bır dıni ūiymdar men et­nos­tyq nemese belgılı bır saiasi top­tar­ǧa baǧynady. Ondai qaruly top­­ta­r­men tıl tabysyp, aqparat mai­­da­nynda jūmys ısteudıŋ adam aitqysyz qiyndyǧy bar. Äs­­­ke­­ri tılşı, prodiuser, rejis­ser Ş.Tölegenovanyŋ qauıp­tı aimaq­tan jürgızıletın re­por­taj­dary men jürıp ötken «jauyn­­gerlık soq­paq­tary» keşe Almaty­da bas­qos­qan ärıptesterın beijai qaldyrmady. «Bärı de jer kındıgı – Baiqoŋyrdan bastalǧan!» Kelesı şeberlık därısınıŋ taqyryby: «Tiımdı Baiqoŋyr». Ǧaryş taqyrybyndaǧy aqparat­tyq siujetter jasaudyŋ syry­men halyqaralyq ǧaryş zert­teuşı jurnalist Tira Şubart (Ūlybritaniia) bölıstı. Ol ǧa­ryş salasyn öz erkımen tolas­syz ärı damylsyz köp zerttegen Londondaǧy Koroldık ast­ro­nomiialyq qoǧamynyŋ müşe­sı, Ūlybritaniiadaǧy ǧylym mūrajaiynyŋ elşısı sanalady. Öte qarqyndy damyp kele jat­qan ǧaryş zertteulerı bız­dıŋ planeta, Kün jüiesı, son­dai-aq tüpsız keŋıstık turaly ejel­gı tüsı­nıgımızdı eptep öz­ger­­tu üs­tın­de. Qazaqstandaǧy Bai­qo­­ŋyr ǧaryş ailaǧy osynau öz­ge­rıs­terdıŋ naqty ortalyǧyna ainalǧan. Ärıptesterımen täjıribe bölısken T.Şubart adamzattyŋ ǧaryşty igerudegı alǧaşqy qadamynan bügıngı künge deiıngı aralyqtaǧy özgerısterdı avtorlyq beinerolikterı arqyly barşaǧa tüsınıktı etıp baiandady. Däl bügıngı sätte ǧaryş keŋıstıgınde qalqyp jürgen Halyqaralyq ǧaryş stansasynyŋ (HǦS) kölemı kädımgı futbol alaŋyna para-par ekenı aityldy. T.Şubarttyŋ beinekörınıstık ūǧynyqty äŋgımesınıŋ arqasynda därıske qatysyp otyrǧan ärbır jurnalist özderın HǦS-da bolyp qaitqandai sezındı. Sapar merzımı aiaqtalyp Baiqoŋyrǧa oralatyn ǧaryşkerler meteo­rittei ūşqanda syrttaǧy temperaturanyŋ +2000 gradus bolatyny, mūndai ystyqta tıptı kü­mıstıŋ özı eritını bar eken. Bı­raq ǧaryşkerler keŋ-bai­taq Qazaqstan jerıne ämanda aman-esen qonady. Ol – ǧaryş sala­syn­daǧy älem ǧalymdary qol jet­kızgen bügıngı eŋ biık körsetkış. Bır kezde ǧaryş igeru KSRO men AQŞ elderınıŋ igılıgı ǧana bolsa, būl künderı tüpsız ǧalamdyq keŋıstıktı zertteuge aŋsary artqan memleketter sany kürt öskenı baiqalady. Olar­dyŋ qatarynda Europalyq ǧaryş agenttıgıne ielık etetın mem­leketter men Qytai ǧaryş zertteuşılerı bar. Alaida T.Şubart aitqan maŋyzdy derek – qazırgı kezde ǧaryş igeruge bölınetın qarajattyŋ denı jekemenşık ielerınıŋ qolynda. Atap aitqanda, bügınde jalpy ǧaryş igeru salasyna bölınetın 355 million dollardyŋ 78 paiy­zyn jeke käsıpkerler töleidı. İnvestisiiadan tüsetın qarajatty salyq kölemı basyp barady. Ǧaryştyq jobalar aiasynda memlekettık tapsyrystardan tys keŋıstıkte ūşyp jürgen aipadtyŋ kölemındei ǧana Jer serıkterı bır jylda 2 millionǧa deiın suret tüsırıp, jerdegı iesıne jıberedı. Amerikalyqtar Ai planetasyna qyzyǧuşylyǧyn toqtatqan. Ynta tanytqandar bolsa däl qazır Ai betınde amerikalyqtardyŋ ǧaryştyq üş arbasy jerden kel­­gen kez kelgen ärıptesterge qyz­­­met etuge äzır tūr. «Şaŋyn sür­­t­e­sız de ot aldyryp, mınıp jüre be­resız» T.Şubart tura so­­lai dedı. Ǧalymdar men ǧaryş zert­­­­teu­­­şıler üşın qazır­gı basty pro­­b­­le­ma – ǧaryş keŋıs­tıgın­degı «üiı­­lıp qalǧan» qoqys qal­dyq­tary. 1957 jyldan berı ǧaryşqa bet alǧan Jer serıkterınen Jer­ge 41 myŋ­dai tehnika men onyŋ qal­dyq­tary oralǧan eken. Ǧaryş­ta qal­ǧan qaldyqtardyŋ sany 5 mil­lion­nan asady. Qazır ol qo­qys­ty ji­nau şaralaryn jüzege asy­ra­tyn ǧa­lamdyq joba ıske kırı­sıp te ketıptı. Ärıptesımız aşyp aitqan bır şyndyq – osy künge deiın basqa planetadan Jerge jetken, tıptı, Jerdı ainalyp ūşqan bırde-bır ǧaryş qonaqtary bolmaǧan ärı tırkelmegen. Eger qandai da bır sätte nemese jaǧdaida tosyn­nan ǧaryş «qonaqtarymen» ūşyras­qandar bolsa, qazır Jenevada BŪŪ ǧaryş qonaqtaryn tırkeitın bas keŋsesı aşylǧan. UNOOSA mekenjaiy internette körsetılgen. T.Şubart öz därısın «Bıle­sız­der me, osynyŋ bärı de bır kezde Qazaqstannyŋ Baiqoŋyrynan bastalǧan», dep tüiındedı. Media-forum qonaǧy – 60-tan astam elden 500 delegat  Kelesı şeberlık därısı aqpa­rat­tyq tehnologiia damyǧan zaman­daǧy mediaetikanyŋ män-maŋyzy haqynda jürdı. Būl turaly «New Eastern Europe» jurnalynyŋ bas redak­tory İvona Raihardt jäne ǧalym-saia­sat­tanuşy Bartoş Ryd­linski baiandady. Sonymen qatar olar būrmalanǧan aqpa­rat­tyŋ qoǧamǧa terıs äserı men feik-jaŋalyqtardyŋ türlı jol­dar­men taraluy jönınde oi bölıstı. Avtorlyq şeberlık därı­sın ärı qarai jalǧaityn – «Select Communication Group» bas­qaru­şy direktory Viktor Eli­seev. Onyŋ şeberlık därısı media sala­syndaǧy maŋyzdy tenden­siia­lardyŋ bırı – BAQ «dijitali­za­siiasy» jäne auditoriiaǧa qajet aqparattyq önımdı qūrudyŋ jaŋa täsılderın qalyptastyru jönınde boldy. Sondai-aq spiker zama­naui multimedialyq jur­na­lis­­tikanyŋ jahandyq mäsel­e­lerın qarastyryp, BAQ ür­dıs­terı, Digital däuırdegı me­dia­nyŋ bü­­gıngı formattary turaly aityp berdı. Feik-jaŋa­lyqtar däuırınde qoǧam senımıne ie bolu, tar örıstı audi­toriiany qūlaqtandyru jäne säikestendıruge arnal­ǧan maǧ­lūmattarymen oi bölı­setın ke­lesı spiker – CNN tele­ar­na­sy­nyŋ halyqaralyq jobalar bo­iynşa şyǧaruşy redaktory Raian Smit. «Jurnalister men būqaralyq aqparat qūraldary qoǧamdaǧy äielder men erlerdıŋ qyzmetın teŋdestırıp, tepe-teŋdık ornat­qan kezde jaŋa mümkındıkter aşylady» degen pıkırımen forumnyŋ bırınşı künın «BŪŪ – äielder» qūrylymdary qoǧammen bailanys jönındegı üilestıruşısı Gizem Iarbil Gürol qorytyndylady. Jurnalisterge tegın şeberlık därısterın ötkızu «Samruk-Kazyna Trust» Äleumettık jobalardy da­mytu qorynyŋ qoldauymen jü­zege asyp otyr. Ortalyq Aziia­daǧy täuelsız ünqatysu ala­ŋy atalǧan Euraziialyq media-forumǧa 60-tan astam elden 500 delegat qatysyp otyr­ǧanyn basa aituǧa tiıspız. Forum öz tarihynda 6000-nan asa şet­eldık qatysuşylardy, olardyŋ qata­rynda tanymal jurnalis­ter, belgılı saiasatkerler, myqty ekonomister, Nobel syi­lyǧy­nyŋ laureattary, qoǧam qai­rat­kerlerı, ǧalymdar men käsıp­ker­lerdı Qazaqstanǧa jinady. Būl rette şeteldık spikerler Qazaq­stannyŋ älem aldyndaǧy bedelınıŋ kün sanap artyp kele jatqandyǧyn alǧa tartyp otyr. Bügın – jiynnyŋ ekınşı künı. Forumnyŋ saltanatty aşyluy räsımınen keiın Qazaqstan Res­publikasy Aqparat jäne kom­munikasiialar ministrı Däuren Abaev, Almaty qalasy­nyŋ äkımı Bauyrjan Baibek, EAMǦ Ūiym­dastyru komite­tınıŋ tör­aiymy Dariǧa Nazarbaeva qatysu­şy­lar aldynda qūttyq­tau söz söi­leidı. Sodan soŋ «Ha­lyq­a­ra­lyq qatynastar evoliusiia­sy: ǧalamdaǧy salqyn lep» taqyry­byna sai 1-şı mäjılıs öz otyrysyn bastaidy. Spikerler qatarynda Qazaq­stan­nyŋ Syrtqy ıster ministrı Qairat Äbdırahmanov, İtaliia­nyŋ būrynǧy premer-mini­strı Matteo Rensi, BŪŪ-nyŋ Jene­vadaǧy bölımşesınıŋ meŋgeruşısı David Chikvaidze jäne basqa da halyqaralyq märtebelı meimandar bar.

---

Talǧat SÜIINBAI,

Ainaş ESALİ,

«Egemen Qazaqstan»