سوڭعى جىلدارى قازاق ءتىلىن دامىتۋدىڭ بىردەن ءبىر تەتىگى - ونىڭ جازۋ رەفورماسىن جۇزەگە اسىرۋ دەگەن بىرجاقتى تۇجىرىممەن كەلە جاتىرمىز. كەيبىر لينگۆيستەردىڭ پىكىرىنە قاراعاندا جازۋ رەفورماسىن جاساپ، ءالىپبي اۋىستىرساق، ءتىل ماسەلەسى وزىنەن ءوزى شەشىلىپ سالا بەرەدى ەكەن...ءتىل ءۇشىن ارۋاقىتتا دا باستى فاكتور تىلدىك ورتا بولىپ كەلەدى جانە سولاي بولا بەرمەك. سوندىقتان تىلگە قاتىستى كىم پىكىر ايتسا دا، ەڭ اۋەلى تىلدىك ورتانىڭ ۇدەسىنە الاڭداۋى قاجەت. ونىڭ ۇستىنە مەملەكەتتىك قۇزىرىن تولىق اتقارا الماي وتىرعان ءتىل ءۇشىن ءنومىرى ءبىرىنشى فاكتور – تاعى دا تىلدىك ورتا! ال قازاق ءتىلىنىڭ ورتاسى رەفورما جاساۋعا دايىن با؟ الدە ونىڭ كەرى ىقپالى بولماسىنا كەپىلدىك بار ما؟ بۇل سۇراقتاردى ءبىز قاراستىرماي وتىرمىز.
ال رەفورما ارۋاقىتتا دا قوسىمشا ۋاقىت پەن رەسۋرستى جانە تاۋەكەلدى قاجەت ەتەدى. دەمەك، ءبىز جاڭا ءالىپبي اۋىستىرۋ ارقىلى، كيريلشە ەنگىزىلگەننەن بەرگى 80 جىلعا تاياۋ ۋاقىت ىشىندە قوردالانعان ءتىلدىڭ قاپتاعان ورفوگرافيالىق ماسەلەلەرىن وسى رەفورمانىڭ اياسىندا جۇزەگە اسىرۋ ارقىلى قازاقتىلدى ورتاعا شەكتەن تىس اۋرتپالىق سالعالى وتىرمىز.بۇنى باعامداماي وتىرمىز. بۇل تۇجىرىمدى اۆتوردىڭ لاتىن گرافيكاسىنا اۋىسۋعا دەگەن قارسىلىعى دەۋدەن اۋلاق بولىڭىز، 2007 جىلى لاتىن الىپبيگە كوشۋگە ارنايى تۇجىرىمداما جاساپ جاريالاعانبىز، الايدا بۇگىنگى احۋالعا بايلانىستى پىكىردى وزگەرتۋگە ءماجبۇرمىز.
ەكىنشىدەن، سوڭعى جىلدارى الەمدى قامتىعان ىندەت «ءداۋىرى» قالىپتاسىپ وتىرعان شاقتا، ەكونوميكا تۇرالاپ، قارجى جەتىسپەيتىن كەزەڭگە ماڭداي تىرەلگەن كەزدە، رەسۋرستىڭ قانشالىقتى جەتكىلىكتى بولاتىنى ۇلكەن سۇراق تۋعىزۋدا. جازۋ رەفورماسى دەگەنىڭىز ءارىپتى اۋىستىرىپ، وقۋلىقتاردى قايتا باسۋمەن عانا شەكتەلمەيتىن، ۇلان-عايىر شارۋالار كەشەنى ەكەنىن ەسكەرۋ كەرەك. جانە دە رەفورما ءبىر عانا جازۋ سالاسىن قامتىمايدى، ەڭ باستىسى تىلدىك ورتانى قامتىيدى، وزگەرتەدى جانە ونىڭ احۋالى مەن سەزىمكۇيىن زەردەلەمەۋ، احۋالدى ءوز كوڭىلكۇيىڭە باعىندىرۋعا تىرىسۋ - بارىنشا قاتەرلى. ءورىستىلدى باستاۋىش سىنىپتاردىڭ شۇعىل كوبەيۋى مەن قازاقتىلدى اتا-انالاردىڭ بالدارىن ورىس سىنىپتارىنا بەرۋ ءۇردىسىن ەسكەرمەۋ، زەردەلەمەۋ تۇبىندە سوقىر رەفورمانى تۋعىزادى.
ۇشىنشىدەن، كەز كەلگەن رەفورما ەڭ اۋەلى تاۋەكەل دەگەن فاكتوردى قامتيدى. ەگەر دە ءبىز اتاعان العاشقى ەكى فاكتور ەسكەرىلىپ، تيىسىنشە شەشىمدەر قابىلدانسا، تاۋەكەلدىڭ ىقپالى بارىنشا ازايار ەدى، ال ولار ەسكەرىلمەسە، قولعا العان رەفورمانىڭ رەۆوليۋتسيالىق سيپاتى باسىم بولادى دا، تاۋەكەل ءتۇبى - جەلقايىق ەمەس، ەسەلەنە كەلە مۇلدەم كەراعار ناتيجەگە اكەلىپ سوعادى. ءبىز قازىر قولعا العان رەفورما ءالى كۇنگە ناقتى جول كارتاسىمەن جابدىقتالماعان، ياعني ونىڭ جۇزەگە اسۋ جولدارى ناقتىلانباعان، مارشرۋت ايقىندالماعان جانە بيلەتى الىنباعان! بىز ونسىز دا سوڭعى بەس جىل ىشىندە ەكى جارلىق پەن ءۇش بىردەي ءالىپبي نۇسقاسىن بەكىتىپ، قوعامدى قورقىتىپ الدىق. الگى ورىس سىنىپتارىنىڭ كوبەيۋى سونىڭ ناقتى سالدارى. ونداي سالداردى قۇرعاق ناسيحاتپەن باعىندىرا المايسىز.
نە ىستەمەك كەرەك؟ شەگىرتكەدەن قورقىپ ەگىن ەكپەۋ كەرەك پە؟ جوعارىدا اتالعان جازۋ رەفورماسىنا قاتىستى ءۇش فاكتوردى ءوز پايدامىزعا قالاي بۇرا الامىز؟ بىرىنشىدەن، رەفورمانى جۇزەگە اسىرعاندا ۋاقىتتى سونىڭ پايداسىنا بۇراتىنداي تاكتيكا كەرەك. مىسالى، بۇكىل ورفوگرافيالىق ەملە-ەرەجەنى لاتىن قارپى ارقىلى جۇرگىزىپ، ءتىل تۇتىنۋشىسىن رەۆوليۋتسياعا يتەرمەلەمەي، رەفورماعا بارىنشا جۇمساق ۇدەرىس ۇيىمداستىرۋ كەرەك. ونى كەزىندە بەلگىلى باس ورفوگرافىمىز، اكادەميك، مارقۇم رابيعا سىزدىقوۆا ۇسىنعانداي، بارلىق ەملە وزگەرىستەرىن قازىرگى كيريلشەمەن جاساپ قۇتىلعان ابزال. جانە بۇنى جاساۋعا قارسى شىققان عالىمداردىڭ وزدەرى لينگۆيست رەتىندە ەمەس، ءتىل تۇتىنۋشى رەتىندە قارسى شىقتى، دەمەك ولارعا قارسى جەتكىلىكتى ارگۋمەنت پەن ناسيحات جۇرگىزىلمەگەن، ولاردىڭ وزدەرى بۇنىڭ ماڭىزى مەن ءمانىن ۇقپاعان، سەنىمسىز بولعان. جانە دە وسى 30 جىلدىڭ ىشىندە كيريلشەمەن جازۋ فورماتىن وزگەرتكەن سوزدەر قورى ايتارلىقتاي ءارى ونى تىلدىك ورتا قازىر ىڭ-شىڭسىز ءسىڭىرىپ تە الدى، بۇلعارعا ءتىپتى رەفورمانىڭ دا قاجەتى جوق: زاۋىت – زاۆود، ماسكەۋ – موسكۆا، ءماشىن – ماشينا ... كەتە بەرەدى. بۇعان قوسا ەندى ءتىل ءبىلىمى تاراپىنان سايكەس ۇعىنىقتى ناسيحات پەن ەلەكترون سوزدىك، تاعى باسقا رەسۋرستار بولسا، ۇدەرىس بارىنشا وتە تەز سىڭەتىنى داۋسىز. بىراق سونداي جاۋاپكەرشىلىكتەن قورقىپ، ناقتى شارۋانىڭ ىستەلمەي قالعاندىعىن مويىنداۋ كەرەك. ونىڭ ۇستىنە 42 ءارىپتى بۇگىنگى ءالىپبي قازاق پەن ورىس تىلدەرىنىڭ ورتاق ءالىپبيى ەكەنىن جاريالاۋ ارقىلى، ونى وزگەرتۋگە دەگەن ساياسي شەشىم قابىلداۋدى وڭايلاتا تۇسەر ەدى. وسىنداي قورلاۋ مەن تىلدىك ورتانى قيناۋىمىز قازاق لينگۆيستەرىنە اسا جاۋاپتى سىن! مىسالى، «مۋزىكا» ءسوزىن ەكى تىلدە بىردەي جازعانمەن، وقىعان دا قازاقشادا بۇل سوزدە [ي] دىبىسىنىڭ جوقتىعى ماسقارا ەمەس پە؟! وسىنداي ماسقارالىقتى اشكەرەلەپ تىلدىك ورتاعا جەتكىزە بىلسە، ونداي رەفورماعا كىم قارسى بولادى؟
ەگەر ءبىز رەفورمانى بەس جىلدىڭ ىشىندە 3 ءالىپبي جاساپ، پسيحولينگۆيستيكالىق شەگىنىسكە بارۋدىڭ ورنىنا، كيريلشە جازۋ رەفورماسىن جاساپ الىپ، كەلەسى ساتىدا عانا ارىپتەردى لاتىنعا وزگەرتۋدى قالدىرساق، ءۇشىنشى «تاۋەكەل» فاكتورىن اينالىپ ءوتىپ، ۋاقىتتى دا ۇتار ەدىك. ونىڭ ۇستىنە تەرىسكەي ەلدەگى سىرتقى قارسى فاكتور دا قارسى بوراعان داۋىلداي كەدەرگى ەتپەس ەدى. رەفورمانىڭ ءمانى ونى وتكىزىپ، بەلگىلى ءبىر ناتيجەگە قول جەتكىزۋ عانا ەمەس، ونى بارىنشا جەڭىل وتكىزۋدە جانە ول بارىنەن دە ماڭىزدى! سۋبەكتىسىنە زالال كەلتىرەتىن ءارى لاڭكەس سيپاتى بار رەفورما – شىن مانىندە رەۆوليۋتسيا! ال ءبىز قازىردىڭ وزىندە تىلدىك ورتانى قاشىرىپ وتىرمىز جانە ءدال وسىلاي اتقارعاننىڭ وزىندە بۇل ورتا بىرنەشە توپقا جىكتەلگەلى وتىر، قىسقاسى ءمۇيىز سۇراپ قۇلاقسىز قالىپ جۇرمەيىك. لاتىن قارپىن قولدانۋشى ءارى كەتسە 30 جاستان تومەنگى قازاقشاسى شالا ۇرپاق بولعالى وتىر. ال بۇنى مويىنداعىسى كەلمەگەندەر بالاسىن ءورىستىلدى ورتاعا سالماق... ال بۇرىنعى ءورىستىلدى قاۋىم قازاقشانى ۇيرەنۋدەن قاشپاق... سوندا نە ۇتامىز؟ بار بولعانى سىرتقى فورما عانا، ال مازمۇن نە بولماق؟ تىلدىك ورتا قايتپەك؟ كەيىنىرەك ءتىلدىڭ ءوزى قانداي حالدە بولماق؟ بۇنىڭ ءبارى سوتسيولينگۆيستيكا مەن پسيحولينگۆيستيكا سالاسىنان قارالدى ما؟ جوق. بۇل سالالار ءالى ءتىل ساياساتىنا ەنگىزىلگەن دە جوق.
«قازىرگى جاستار اتى-جوندەرىن لاتىنشا جازادى، ءبىر بىرىنە سولاي حات جازادى، ادامدار جازۋدى قابىلداعاندا گرافيكالىق ويلاۋ جۇيەسىمەن قابىلدايدى» دەگەن تەرەڭ ەمەس تۇجىرىمدار قوعامعا بۇل رەفورمانى ناسيحاتتاۋعا، سىڭىرۋگە جارايتىن ارگۋمەنت ەمەس. ويتكەنى، ونىڭ بارلىعى بەلگىلى ءبىر اقپارات الۋعا دەگەن تولىققاندى ماتىندەر ەمەس، ەرمەك تۇرىندەگى قىسقا سوزدەر مەن سويلەمدەر عانا. اقپارات الۋ مەن بەرۋگە قاتىسى جوق جايتتار عانا. وسى ورايدا رەفورماتورلار تاراپىنان كەلتىرىلىپ جۇرگەن «SAMSUNG» سوزىنە قاتىستى ايتساق، ماڭدايشادا بۇل ءسوز بەلى سىزىلماعان ا ارپىمەن جازىلسا دا، ادام ونى گرافيكالىق قابىلداۋ جۇيەسىمەن وقيدى دەگەن ەشقانداي دا دايەك ەمەس، مانيپۋلياتسيا بولىپ شىعادى. ويتكەنى بۇل - ءماتىن ەمەس، ءسوز ەمەس، ماڭدايشاعا ىلىنگەن بولماسا كورىنگەن جەردە ابدەن تانىمال بولعان برەندتىك تاڭبا، تاڭبا وقىلمايدى – گرافيكالىق تۇردە قابىلدانادى، سولاي تانىلادى، ال ماتىندەگى ءارىپ تانىلمايدى - وقۋ ارقىلى عانا قابىلدانادى. ءماتىن مەن تاڭدانىڭ اراسىنا تەڭدىك بەلگىسىن قويۋعا بولمايدى! تاڭبا جۇرتقا تانىمال بولعاسىن قيىندىقسىز قابىلدانادى، ال ءماتىندى ادام گرافيكالىق قابىلداۋ جولىمەن ەمەس، ارىپتەردى وقۋ ارقىلى، بىرىكتىرىپ تانۋمەن قابىلدايدى. ەگەر ءارىپ تانىس بولماسا وقي المايدى، وقۋ ءۇشىن ادامنىڭ مىيىندا الگى ارىپتەر ابدەن تانىمالدانىپ، ماعىناسى مەيلىنشە اۆتوماتتانعان قابىلداۋ دەڭگەيىنە جەتۋى كەرەك. وعان بەلگىلى ءبىر داعدى قالىپتاستىرۋ قاجەت. بۇلايشا رەفورمانىڭ ناسيحاتىن جۇرگىزۋ تياناقسىزدىققا اكەلىپ سوعادى، بۇل جەردە شىنايى تۇردە پسيحولينگۆيستيكالىق عىلىمدى قوسۋ كەرەك ەكەنى ەسكەرىلمەي وتىر. قىسقاسى، ءبىزدىڭ قازىرگى قولعا العان جازۋ رەفورمامىز بارىنشا كۇردەلى شارۋانى قامتيدى، ال ءبىز ونى مەيلىنشە قارابايىر ناسيحاتتاپ وتىرمىز. ماسەلە: ارىپتەر جاساۋدا ەمەس، ونى مەيلىنشە كۇردەلى تىلدىك ورتاعا ءسىڭىرتۋدى قارابايىر ەلەستەتىپ وتىرۋىمىزدا; بۇنىمەن بىرگە قوسىمشا قانداي ماسەلەلەر بولارىن الدىن الا ەسكەرمەي وتىرۋىمىزدا. ايتەۋىر، ءبىر كىرگىزىپ الايىقشى، سوسىن «كوش جۇرە بارا تۇزەلەدى» دەۋىمىزدە!
بۇل سالاداعى اۋەلگى باستى قاتە: وسى رەفورمانى مەيلىنشە ويىنشىق كورىپ،ءتىپتى ءبىرىنشى ءالىپبي نۇسقاسىن پروگرامميستەردىڭ تىقپالاۋىنان كورىنىس بەردى، ولار قازاق ءتىلىن كامپيۋتردىڭ كلاۆياتۋراسىنا/تەرمەكىلىنە باعىندىرعىسى كەلدى، ال بۇل بارىپ تۇرعان لينگۆيستيكالىق قىلمىس! ەكىنشى نۇسقا ءبىرىنشىسىن جۇمسارتۋعا ارنالدى، ال ءۇشىنشى نۇسقانى جاساۋعا عانا ءتىل عالىمدارى كىرىستى. دەمەك، ءبىز بۇل رەفورماعا ءاتۇستى قاراعانىمىز ءوز الدىنا، ساۋاتسىز ءارى قالاي بولسا، سولاي كىرىسكەنبىز! سوندىقتان ۇتىلمايتىن ءارى تاۋەكەلى جوق رەفورمانى جاساعانىمىز بارىنەن دە جەمىستى ءارى ناتيجەلى بولماق. باستىسى ءتىل سالاسىندا رەفورما مەن رەۆوليۋتسيانى شاتاستىرمايىق.
سەرىك ەرعالي،
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى
