Soŋǧy jyldary qazaq tılın damytudyŋ bırden bır tetıgı - onyŋ jazu reformasyn jüzege asyru degen bırjaqty tūjyrymmen kele jatyrmyz. Keibır lingvisterdıŋ pıkırıne qaraǧanda jazu reformasyn jasap, älıpbi auystyrsaq, tıl mäselesı özınen özı şeşılıp sala beredı eken...Tıl üşın äruaqytta da basty faktor tıldık orta bolyp keledı jäne solai bola bermek. Sondyqtan tılge qatysty kım pıkır aitsa da, eŋ äuelı tıldık ortanyŋ üdesıne alaŋdauy qajet. Onyŋ üstıne memlekettık qūzyryn tolyq atqara almai otyrǧan tıl üşın nömırı bırınşı faktor – taǧy da tıldık orta! Al qazaq tılınıŋ ortasy reforma jasauǧa daiyn ba? Älde onyŋ kerı yqpaly bolmasyna kepıldık bar ma? Būl sūraqtardy bız qarastyrmai otyrmyz.
Al reforma äruaqytta da qosymşa uaqyt pen resursty jäne täuekeldı qajet etedı. Demek, bız jaŋa älıpbi auystyru arqyly, kirilşe engızılgennen bergı 80 jylǧa taiau uaqyt ışınde qordalanǧan tıldıŋ qaptaǧan orfografiialyq mäselelerın osy reformanyŋ aiasynda jüzege asyru arqyly qazaqtıldı ortaǧa şekten tys aurtpalyq salǧaly otyrmyz.Būny baǧamdamai otyrmyz. Būl tūjyrymdy avtordyŋ latyn grafikasyna auysuǧa degen qarsylyǧy deuden aulaq bolyŋyz, 2007 jyly latyn älıpbige köşuge arnaiy tūjyrymdama jasap jariialaǧanbyz, alaida bügıngı ahualǧa bailanysty pıkırdı özgertuge mäjbürmız.
Ekınşıden, soŋǧy jyldary älemdı qamtyǧan ındet «däuırı» qalyptasyp otyrǧan şaqta, ekonomika tūralap, qarjy jetıspeitın kezeŋge maŋdai tırelgen kezde, resurstyŋ qanşalyqty jetkılıktı bolatyny ülken sūraq tuǧyzuda. Jazu reformasy degenıŋız ärıptı auystyryp, oqulyqtardy qaita basumen ǧana şektelmeitın, ūlan-ǧaiyr şarualar keşenı ekenın eskeru kerek. Jäne de reforma bır ǧana jazu salasyn qamtymaidy, eŋ bastysy tıldık ortany qamtyidy, özgertedı jäne onyŋ ahualy men sezımküiın zerdelemeu, ahualdy öz köŋılküiıŋe baǧyndyruǧa tyrysu - barynşa qaterlı. Orystıldı bastauyş synyptardyŋ şūǧyl köbeiuı men qazaqtıldı ata-analardyŋ baldaryn orys synyptaryna beru ürdısın eskermeu, zerdelemeu tübınde soqyr reformany tuǧyzady.
Üşınşıden, kez kelgen reforma eŋ äuelı täuekel degen faktordy qamtidy. Eger de bız ataǧan alǧaşqy ekı faktor eskerılıp, tiısınşe şeşımder qabyldansa, täuekeldıŋ yqpaly barynşa azaiar edı, al olar eskerılmese, qolǧa alǧan reformanyŋ revoliusiialyq sipaty basym bolady da, täuekel tübı - jelqaiyq emes, eselene kele müldem keraǧar nätijege äkelıp soǧady. Bız qazır qolǧa alǧan reforma älı künge naqty jol kartasymen jabdyqtalmaǧan, iaǧni onyŋ jüzege asu joldary naqtylanbaǧan, marşrut aiqyndalmaǧan jäne biletı alynbaǧan! Bız onsyz da soŋǧy bes jyl ışınde ekı jarlyq pen üş bırdei älıpbi nūsqasyn bekıtıp, qoǧamdy qorqytyp aldyq. Älgı orys synyptarynyŋ köbeiuı sonyŋ naqty saldary. Ondai saldardy qūrǧaq nasihatpen baǧyndyra almaisyz.
Ne ıstemek kerek? Şegırtkeden qorqyp egın ekpeu kerek pe? Joǧaryda atalǧan jazu reformasyna qatysty üş faktordy öz paidamyzǧa qalai būra alamyz? Bırınşıden, reformany jüzege asyrǧanda uaqytty sonyŋ paidasyna būratyndai taktika kerek. Mysaly, bükıl orfografiialyq emle-erejenı latyn qarpı arqyly jürgızıp, tıl tūtynuşysyn revoliusiiaǧa itermelemei, reformaǧa barynşa jūmsaq üderıs ūiymdastyru kerek. Ony kezınde belgılı bas orfografymyz, akademik, marqūm Rabiǧa Syzdyqova ūsynǧandai, barlyq emle özgerısterın qazırgı kirilşemen jasap qūtylǧan abzal. Jäne būny jasauǧa qarsy şyqqan ǧalymdardyŋ özderı lingvist retınde emes, tıl tūtynuşy retınde qarsy şyqty, demek olarǧa qarsy jetkılıktı argument pen nasihat jürgızılmegen, olardyŋ özderı būnyŋ maŋyzy men mänın ūqpaǧan, senımsız bolǧan. Jäne de osy 30 jyldyŋ ışınde kirilşemen jazu formatyn özgertken sözder qory aitarlyqtai ärı ony tıldık orta qazır yŋ-şyŋsyz sıŋırıp te aldy, būlǧarǧa tıptı reformanyŋ da qajetı joq: zauyt – zavod, Mäskeu – Moskva, mäşın – maşina ... kete beredı. Būǧan qosa endı tıl bılımı tarapynan säikes ūǧynyqty nasihat pen elektron sözdık, taǧy basqa resurstar bolsa, üderıs barynşa öte tez sıŋetını dausyz. Bıraq sondai jauapkerşılıkten qorqyp, naqty şaruanyŋ ıstelmei qalǧandyǧyn moiyndau kerek. Onyŋ üstıne 42 ärıptı bügıngı älıpbi qazaq pen orys tılderınıŋ ortaq älıpbiı ekenın jariialau arqyly, ony özgertuge degen saiasi şeşım qabyldaudy oŋailata tüser edı. Osyndai qorlau men tıldık ortany qinauymyz qazaq lingvisterıne asa jauapty syn! Mysaly, «muzyka» sözın ekı tılde bırdei jazǧanmen, oqyǧan da qazaqşada būl sözde [I] dybysynyŋ joqtyǧy masqara emes pe?! Osyndai masqaralyqty äşkerelep tıldık ortaǧa jetkıze bılse, ondai reformaǧa kım qarsy bolady?
Eger bız reformany bes jyldyŋ ışınde 3 älıpbi jasap, psiholingvistikalyq şegınıske barudyŋ ornyna, kirilşe jazu reformasyn jasap alyp, kelesı satyda ǧana ärıpterdı latynǧa özgertudı qaldyrsaq, üşınşı «täuekel» faktoryn ainalyp ötıp, uaqytty da ūtar edık. Onyŋ üstıne terıskei eldegı syrtqy qarsy faktor da qarsy boraǧan dauyldai kedergı etpes edı. Reformanyŋ mänı ony ötkızıp, belgılı bır nätijege qol jetkızu ǧana emes, ony barynşa jeŋıl ötkızude jäne ol bärınen de maŋyzdy! Subektısıne zalal keltıretın ärı laŋkes sipaty bar reforma – şyn mänınde revoliusiia! Al bız qazırdıŋ özınde tıldık ortany qaşyryp otyrmyz jäne däl osylai atqarǧannyŋ özınde būl orta bırneşe topqa jıktelgelı otyr, qysqasy müiız sūrap qūlaqsyz qalyp jürmeiık. Latyn qarpın qoldanuşy ärı ketse 30 jastan tömengı qazaqşasy şala ūrpaq bolǧaly otyr. Al būny moiyndaǧysy kelmegender balasyn orystıldı ortaǧa salmaq... Al būrynǧy orystıldı qauym qazaqşany üirenuden qaşpaq... Sonda ne ūtamyz? Bar bolǧany syrtqy forma ǧana, al mazmūn ne bolmaq? Tıldık orta qaitpek? Keiınırek tıldıŋ özı qandai halde bolmaq? Būnyŋ bärı sosiolingvistika men psiholingvistika salasynan qaraldy ma? Joq. Būl salalar älı tıl saiasatyna engızılgen de joq.
«Qazırgı jastar aty-jönderın latynşa jazady, bır bırıne solai hat jazady, adamdar jazudy qabyldaǧanda grafikalyq oilau jüiesımen qabyldaidy» degen tereŋ emes tūjyrymdar qoǧamǧa būl reformany nasihattauǧa, sıŋıruge jaraityn argument emes. Öitkenı, onyŋ barlyǧy belgılı bır aqparat aluǧa degen tolyqqandy mätınder emes, ermek türındegı qysqa sözder men söilemder ǧana. Aqparat alu men beruge qatysy joq jaittar ǧana. Osy oraida reformatorlar tarapynan keltırılıp jürgen «SAMSUNG» sözıne qatysty aitsaq, maŋdaişada būl söz belı syzylmaǧan A ärpımen jazylsa da, adam ony grafikalyq qabyldau jüiesımen oqidy degen eşqandai da däiek emes, manipuliasiia bolyp şyǧady. Öitkenı būl - mätın emes, söz emes, maŋdaişaǧa ılıngen bolmasa körıngen jerde äbden tanymal bolǧan brendtık taŋba, taŋba oqylmaidy – grafikalyq türde qabyldanady, solai tanylady, al mätındegı ärıp tanylmaidy - oqu arqyly ǧana qabyldanady. Mätın men taŋdanyŋ arasyna teŋdık belgısın qoiuǧa bolmaidy! Taŋba jūrtqa tanymal bolǧasyn qiyndyqsyz qabyldanady, al mätındı adam grafikalyq qabyldau jolymen emes, ärıpterdı oqu arqyly, bırıktırıp tanumen qabyldaidy. Eger ärıp tanys bolmasa oqi almaidy, oqu üşın adamnyŋ myiynda älgı ärıpter äbden tanymaldanyp, maǧynasy meilınşe avtomattanǧan qabyldau deŋgeiıne jetuı kerek. Oǧan belgılı bır daǧdy qalyptastyru qajet. Būlaişa reformanyŋ nasihatyn jürgızu tiianaqsyzdyqqa äkelıp soǧady, būl jerde şynaiy türde psiholingvistikalyq ǧylymdy qosu kerek ekenı eskerılmei otyr. Qysqasy, bızdıŋ qazırgı qolǧa alǧan jazu reformamyz barynşa kürdelı şaruany qamtidy, al bız ony meilınşe qarabaiyr nasihattap otyrmyz. Mäsele: ärıpter jasauda emes, ony meilınşe kürdelı tıldık ortaǧa sıŋırtudı qarabaiyr elestetıp otyruymyzda; būnymen bırge qosymşa qandai mäseleler bolaryn aldyn ala eskermei otyruymyzda. Äiteuır, bır kırgızıp alaiyqşy, sosyn «köş jüre bara tüzeledı» deuımızde!
Būl saladaǧy äuelgı basty qate: osy reformany meilınşe oiynşyq körıp,tıptı bırınşı älıpbi nūsqasyn programmisterdıŋ tyqpalauynan körınıs berdı, olar qazaq tılın kämpiutrdıŋ klaviaturasyna/termekılıne baǧyndyrǧysy keldı, al būl baryp tūrǧan lingvistikalyq qylmys! Ekınşı nūsqa bırınşısın jūmsartuǧa arnaldy, al üşınşı nūsqany jasauǧa ǧana tıl ǧalymdary kırıstı. Demek, bız būl reformaǧa atüstı qaraǧanymyz öz aldyna, sauatsyz ärı qalai bolsa, solai kırıskenbız! Sondyqtan ūtylmaityn ärı täuekelı joq reformany jasaǧanymyz bärınen de jemıstı ärı nätijelı bolmaq. Bastysy tıl salasynda reforma men revoliusiiany şatastyrmaiyq.
Serık ERǦALİ,
«Adyrna» ūlttyq portaly
