سوڭعى ۋاقىتتاردا قازاق زيالىلارىنىڭ نازارىنا ىلىككەن تاقىرىپتاردىڭ ءبىرى - اتاقتى اقىنىمىز ءارى قوعام قايراتكەرى مۇحتار شاحانوۆتىڭ قازاق ادەبيەتىنىڭ كورنەكتى تۇلعالارىنا قاتىستى ايتقان توسىن وي-پىكىرلەرى. تەرىس ەموتسيانىڭ جەتەگىنە تەلىنگەن اقىن ۇستانىمى قازاق ادەبيەتىنىڭ كورنەكتى تۇلعالارى مۇقاعالي ماقاتاەۆتى، جامبىل جاباەۆتى، قادىر مىرزاليەۆتى جوققا شىعارۋعا باعىتتالىپتى. بۇدان بۇرىن قازاقتار ۇلى اقىنىمىز دەپ جۇرگەن ابايدىڭ ادەبيەتتەگى ورنىن تومەندەتۋگە تىرىسقان سىڭارجاق تۇجىرىمى دا ەسىمىزدە. سونىمەن بىرگە قازاقستان جازۋشىلار وداعى باسقارماسىنىڭ بۇرىنعى توراعاسى نۇرلان ورازاليندى كەمسىتۋ ءۇشىن «قورازالين» دەگەن ۇيقاستى قولدانىپ، جەكە باسقا تيىسكەنى تاعى بار.
قالامگەر قاۋىمىن كيەلى ءسوزدىڭ يەسى، ۇلتتىڭ ۇيىتقىسى دەپ تانيتىن قابىرعالى قالىڭ وقىرماندى بىلاي قويعاندا، قازىرگى قازاق ادەبيەتىنىڭ وركەندەۋىنە حال-قادەرىنشە ۇلەس قوسىپ جۇرگەن اقىن-جازۋشىلاردىڭ تالايى «بۇل مۇحاڭا نە بولعان؟» دەپ تاڭداي قاعۋدا. قازاق كوركەمسوزىنىڭ بەتكە ۇستار مارقاسقالارىن جوققا شىعارىپ، الدى-ارتىنا ءبىر ۋىس توپىراق شاشقاندا، شاحانوۆ نە ۇتتى، كىمدى تۇقىرتىپ، كىمدى ۇشپاققا شىعاردى؟ الدە باسقا مىقتىلاردى سىزىپ، قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىندا تەك ءوزىن عانا قالدىرۋدى كوزدەپ وتىرعان جوق پا ەكەن دەگەن دە كۇمان تۋىندايدى.
اقىنننىڭ وسىنداي جوققا شىعارۋ ۇستانىمى بۇگىنگى تاڭدا قوعامدىق پىكىرسايىسقا ۇيىتقى بولىپ، قىزۋ تالقىعا تۇسۋدە. م.و.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ عالىمدارى دا، بۇل ماسەلەدەن تىس قالا الماي، ارنايى دوڭگەلەك ستول وتكىزىپ، ويلارىن ورتاعا سالعان ەدى.
نۇرداۋلەت اقىش، تاۋەلسىزدىك داۋىرىندەگى ادەبيەت جانە كوركەم پۋبليتسيستيكا ءبولىمىنىڭ باس عىلىمي قىزمەتكەرى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى:
بۇل ارادا ءبىر نارسەنىڭ باسى اشىق: مۇحتار شاحانوۆ وزگەلەردى قارالاپ، ارۋاقتاردىڭ بەتىن تىرناماسا دا، قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىندا سول مۇحتار شاحانوۆ كۇيىندە تاسقا باسىلىپ قالار ەدى. اڭىزعا اينالعان اتاق-داڭقىن ەشكىم تارتىپ الا الماس ەدى. ءوز اتاعىڭدى زورايتۋ ءۇشىن باسەكەلەستەرىڭە كۇيە جاعىپ، ادەبيەتتى سۇيەتىن، ءسوز تانيتىن وقىرمان قاۋىمدى كۇيزەلىسكە ۇشىراتۋ ءتىپتى دە شارت ەمەس. قازاق كوركەم ءسوز تاريحىندا قالعان جەكە تۇلعالارعا ءتيىسۋ قازاق رۋحانياتىنا كۇيە جاعۋ بولىپ تابىلاتىنىن نەگە ەسكەرمەيمىز.
جۋىردا عانا بولىپ وتكەن قازاقستان جازۋشىلارىنىڭ كەزەكتى سەزىندە كەيبىر شەشەندەردىڭ وزدەرىنىڭ وي-پىكىرىن جەتكىزۋدەگى دورەكى تاسىلدەردى قولدانۋى قالىڭ جۇرتشىلىققا جاعىمدى اسەر قالدىرماعانى انىق.
ەلباسى ن:ءا.نازارباەۆتىڭ «بولشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» ماقالاسىنداعى «…ۇلتتىق سالت-داستۇرلەرىمىز، ءتىلىمىز بەن مۋزىكامىز، ادەبيەتىمىز، جورالعىلارىمىز، ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ۇلتتىق رۋحىمىز بويىمىزدا ماڭگى قالۋعا ءتيىس» دەگەن تۇجىرىمدى ويلار جالاڭ ۇرانشىلدىقتان ەمەس، حالقىمىزدىڭ عاسىرلار بويعى يماندىلىق تاجىريبەسىنەن تۋىندايتىن سوزدەر.
كوركەمسوزدىڭ كيەسىنە، قاسيەتى مەن قادىرىنە سەنىپ جۇرگەن قالىڭ وقىرمان بۇنداي كۇيەلى سوزدەردەن كەيىن، «سەنگەن قويىم سەن بولساڭ، كۇيسەگەنىڭە بولايىن» دەپ، تۇڭىلۋشىلىككە بوي الدىرعانىن بايقاۋ قيىن ەمەس. ءوز ورنىنان كەتىپ بارا جاتقان لاۋازىم يەسىنىڭ ارتىنان توپىراق شاشۋدىڭ ءوزى قازاقي اتا سالتىمىزدى اسپەتتەپ تۇرماعانى انىق. اسىرەسە ادەبيەتىمىزدىڭ بۇگىنگى تاڭداعى اۆانگاردى بولىپ سانالاتىن ەرەسەك قالامگەرلەردىڭ ۇستامدىلىق، بايسالدىلىق، سابىرلىلىق كورسەتە الماۋى قازاق قوعامىنداعى اقساقالدىق داستۇرىنە بالتا شاپقانداي بولدى. بازبىرەۋلەر «اقساقاليزم» دەپ، جاقتىرتپاي سويلەسە دە، كەيىنگى بۋىننىڭ الدىڭعى جاقتاعى قاريالارعا ىزەتپەن، قۇرمەتپەن قاراۋى، ولاردىڭ پاراساتتى پايىمىنا، بايسالدى بايلاۋىنا توقتاۋى – ەجەلدەن كەلە جاتقان ۇناسىمدى ءداستۇر. تەك شاحانوۆ قانا ەمەس، باسقا دا قارت قالامگەرلەردىڭ ەموتسياعا بوي الدىرىپ، تامام حالىقتىڭ كوزىنشە دورەكىلىككە بارۋى قالىڭ جۇرتشىلىقتىڭ، اسىرەسە جاس بۋىننىڭ الدىندا جاقسى اسەر قالدىرماعانى انىق. وسىدان كەيىن «جۇرتشىلىق قالامگەرلەردى سىيلامايدى» دەپ كىمگە وكپەلەيسىڭ؟
سوندا قازاعىمىزدىڭ «الدىڭا كەلسە، اتاڭنىڭ قۇنىن كەش» دەيتىن ماقالىنىڭ قۇنى كوك تيىن بولعانى ما؟
اينالىپ كەلگەندە، ەل اعاسى سانالاتىن شاحانوۆتىڭ قاشاندا ۇشقارى سويلەۋدىڭ ۇنامسىز قۇبىلىستارعا اپارىپ ۇرىندىراتىنىن ۇمىتىپ كەتكەنى، قاراپايىم قالىڭ وقىرماندى بىلاي قويعاندا، كوزىقاراقتى زيالى قاۋىم وكىلدەرىن دە جاقسى مەن جاماندى اجىراتا المايتىن اقىماققا بالاعانى وكىنىشتى.
توقتار البەكوۆ، قولجازبا جانە ءماتىنتانۋ ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى:
كەيىنگى ۋاقىتتاردا اقپارات كوزدەرىندە، الەۋمەتتىك جەلىلەردە ءجيى-ءجيى ەلىمىزگە تانىمال ادامدارعا قاتىستى داۋ-داماي تۋىنداپ وتىراتىنى ەشكىمگە دە جاسىرىن ەمەس. بۇل سوزجارىستارعا وڭ-سولىن ءالى تاني قويماعان جاسوسپىرىمنەن ەڭكەيگەن كارىگە دەيىن ارالاسىپ، ءجۇز كورىسپەي-اق (ۆيرتۋالدى) قىزىلكەڭىردەك بولىپ جاتاتىنى تاڭداندىرادى. اشەيىندە سەلقوس، ەرىنشەك، توماعا-تۇيىق جاستارىمىز وسىندايدا جانىپ كەتەدى. ولاردىڭ كوبى وزدەرىنىڭ ءبىلىم دەڭگەيىنە دە، اتالعان تاقىرىپتىڭ قاجەت، قاجەت ەمەستىگىنە دە قاراماي، الگى ءسوز-كوكپاردىڭ بەل ورتاسىندا جۇرەدى. ەكىنشىلەرى سولاردىڭ اتىن جەتەكتەپ، ارتىنان قامشىلاپ، ۇرانداپ وزدەرىنىڭ دىتتەگەن ماقساتتارىنا پايدالانباق بولسا، ەندى بىرەۋلەرى جالعان جاناشىرلىق، رۋلىق مۇددە ءۇشىن جانتالاسۋدا. الەۋمەتتىك جەلىلەردەگى وسىنداي ءىرى مايدانداردىڭ ءبىرى بۇگىندە اقىن مۇحتار شاحانوۆتىڭ ماڭايىندا ءجۇرىپ جاتىر.
سول ءسوزتارتىستىڭ ءبىر نىساناسى – حالىق اقىنى جامبىل جاباەۆ تۋرالى. ناقتىلاپ ايتقاندا، «ستاليننىڭ ءتۋفليىن ماحابباتپەن جالاعان...»، «شىنىمدى ايتسام، جىرلارىنان قوس جول ولەڭ تاپپادىم...» دەپ قارت اقىننىڭ جاعىمپازدىعىن سىناپ، شىعارماشىلىعىنا ءشۇبا كەلتىرگەن – م.شاحانوۆتىڭ «جامبىلدىڭ «دارا ەرەكشەلىگى» جانە ونىڭ تۋعان اۋىلىنداعى كەزدەسۋ» اتتى ولەڭى. مەنىڭ ءوز باسىم ۇلى وتان سوعىسىنان كەيىن ومىرگە كەلگەن مۇحاڭ جامبىلدىڭ قاشان، قاي جەردە ستاليننىڭ ءتۋفليىن ماحابباتپەن جالاعانىن بىلمەيمىن، ال ونىڭ شىعارمالارىن، ءتىپتى بولماعاندا قازان توڭكەرىسىنە دەيىنگى ولەڭ-تولعاۋلارى مەن ايتىستارىن تولىق وقىماعانىنا سەنىمدىمىن. تانىس بولعاننىڭ وزىندە ءحىح عاسىردىڭ ورتاسىندا تۋعان شالا ساۋاتتى حالىق ادەبيەتى وكىلىنىڭ بويىنان ءححى عاسىردىڭ كاسىبي اقىنىنىڭ دەڭگەيىن ىزدەۋ دە قيسىنسىز. حالقىمىزدىڭ ءتىلىن، ءدىلىن، ءدىنىن ناسيحاتتاپ جۇرگەن، سول جولدا شىڭدالىپ، ۇلكەن قوعام قايراتكەرى بولىپ قالىپتاسىپ، ۇلتىمىزدىڭ ءىرى تۇلعالارىنىڭ بىرىنە اينالعان، كورنەكتى اقىن مۇحتار شاحانوۆتىڭ كوكەيىنەن مۇنداي دالەلسىز، سۇرەڭسىز ويلار شىققانىنا تاڭدانباسا، بولمايدى. كۇننەن-كۇنگە ۇشىعىپ بارا جاتقان بۇل پىكىرتالاستاردان كوپ وقىرمانداردىڭ مۇقاڭا دەگەن نارازىلىعىن اڭعارۋعا بولادى. سوندىقتان ونىڭ ءوزى حالىقتىڭ الدىنا شىعىپ، ۇلتىنان كەشىرىم سۇراۋى كەرەك.
گۇلجاھان وردا، تاۋەلسىزدىك داۋىرىندەگى ادەبيەت جانە كوركەم پۋبليتسيستيكا ءبولىمىنىڭ باس عىلىمي قىزمەتكەرى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى:
تاۋەلسىزدىك بىزگە ءسوز بوستاندىعىن الىپ كەلدى. قازاق قالامگەرلەرى كەڭەستىك داۋىردە ايتا الماعان، جازا الماعان تاقىرىپتارىن ەركىن قاۋزاپ، وتكەن تاريحىمىزدى سان قىرىنان بەينەلەۋدە. تاريح قويناۋىنان سىر تارتقان كوركەم تۋىندىلار قازاقتىڭ تاريحى تەرەڭدە جاتقان ۇلى دالا ەلى ەكەنىن، ولاردىڭ وركەنيەتتى مادەنيەتتى بولعانىن دالەلدەۋدە. سونىڭ ارقاسىندا تاريحىمىز بىرنەشە عاسىرعا تەرەڭدەپ، بۇگىندە قازاق ادەبيەتى ۇلتتىق قاھارماندارمەن تولىعۋدا. وسىنداي جەتىستىكتەرگە جەتىپ وتىرعان قالامگەرلەردىڭ پەندەشىلىگىن كورگەندە جانىڭ قۇلازيدى.
قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىندا ۇلتتىق ادەبيەتتىڭ قالىپتاسۋىنا قوماقتى ۇلەس قوسقان قالامگەرلەردىڭ جانكەشتى ەرلىگىن جوققا شىعارۋعا بولمايدى. قازاق – ءسوز قادىرىن تۇسىنگەن، ءسوزدى كيە تۇتقان حالىق. «باس كەسپەك بولسا دا، ءتىل كەسپەك جوق» دەگەن قاعيدا ءسوز قۇدىرەتىن جوعارى باعالاۋدان تۋعانى انىق. حح عاسىرداعى قوعام ومىرىندەگى الاساپىران قازاق قالامگەرلەرىنىڭ جەكە ومىرىنە دە تىكەلەي اسەر ەتكەنى بەلگىلى. ءار ءداۋىردىڭ ءوز قيىنشىلىعى، ءوز زاڭدىلىعى بولادى. ول ءۇشىن سول داۋىردە ءومىر ءسۇرۋ كەرەك. وتكەننىڭ بارىنە توپىراق شاشىپ، تىرناق استىنان كىر ىزدەۋدى قويعانىمىز ابزال. «بولار ەلدىڭ بالاسى – ءبىرىن-ءبىرى باتىرىم دەيدى» دەگەندەي، بۇگىنگى تاۋەلسىزدىگىمىز ءۇشىن جانىن پيدا ەتكەن ارىستارىمىزدىڭ رۋحىن اسقاقتاتۋعا دەن قويعانىمىز ءجون.
ر.وتارباەۆتىڭ «مۇستافا شوقاي»، «ناركوم جۇرگەنوۆ»، ە.تولەۋبايدىڭ «مىرجاقىپ»، «ءالي-حان»، «جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ»، «ماعجان»، «ءماريام – ءىلياس»، «تاشەنوۆ»، «ىبىراي»، د.يسابەكۇلىنىڭ «الديلە ءومىر، الديلە»، ش.مۇرتازانىڭ «اي مەن ايشا»، ج.بودەشۇلىنىڭ «شەراتا جانە شىنبالا» (ش.مۇرتازانىڭ «اي مەن ايشا» شىعارماسى بويىنشا جازىلعان), د.نۇرمۇحامەدوۆتىڭ «سەن ەرتەڭ اتىلاسىڭ!»، ي.ورازباەۆتىڭ «كيەلى كۇنا»، ءو.احمەتتىڭ «ازاپپەن وتكەن ءومىر-اي!»، ل.فەفەلوۆا مەن ق.سەيداحمەتتىڭ «اق كەلىن»، ا.تاسىمبەكوۆتىڭ شىعارماسىنىڭ نەگىزىندە جازىلعان ب.اتاباەۆتىڭ «كەبەنەك كيگەن ارۋلار»، م.يبراەۆتىڭ «شاكارىم» («قاستاندىق»), ءا.راحيموۆتىڭ «شاكارىم»، م.قوجاحمەتوۆانىڭ «ازات الاش – داڭقتى الاش»، م.وماروۆانىڭ «اقتاستاعى احيكو» سىندى درامالىق تۋىندىلارىن وقىعاندا، ساحنادان كورگەندە كادىمگىدەي ۇلتتىق نامىسىمىز ويانىپ، وتكەنگە قۇرمەتپەن قاراي باستاعانىمىز انىق.
ال، ەندى قالامگەرلەردىڭ جەكە باسىنا تيىسكەندە ۇتاتىنىمىز نە؟ س.سەيفۋللين، ءى.جانسۇگىروۆ، ب.مايلين، م.اۋەزوۆ، س.مۇقانوۆ، ع.مۇسىرەپوۆ، ع.مۇستافيندەردىڭ الىپتار توبىنان ورىن العانى دالەلدەنگەن اقيقات. ي.ورازباەۆتىڭ «كيەلى كۇنا» پەساسىن وقىعان جاننىڭ م.شاحانوۆتىڭ م.اۋەزوۆ تۋرالى اڭگىمەسىن ەستىگەندە جانى كۇيزەلەتىنى انىق. قازاق حالقىن الەمگە تانىتقان كلاسسيكتەرىمىزدىڭ ارۋاعىنا تىنىشتىق بەرگەنىمىز ابزال. سەبەبى، ولاردىڭ ارقايسىسى – ۇلت ادەبيەتىندە وزىندىك ورنى بار تاۋ تۇلعالار.
بۇقارا حالىق قولىنا قالام ۇستاعان اقىن-جازۋشىلارىنىڭ اۋزىنا قاراپ، سولار نە ايتادى ەكەن دەپ وتىراتىنى جاسىرىن ەمەس. وتكەندەگى قۇرىلتايدا باستالعان داۋدىڭ باسەڭدەمەي، كەرىسىنشە رۋشىلدىقپەن ءورشي ءتۇسۋى وكىنىشتى. بۇل جەردە پەندەشىلىكتەن گورى ەلشىلدىك الدىڭعى كەزەككە شىعۋى كەرەك ەدى.
سەرىكقازى قوراباي، ابايتانۋ جانە جاڭا ءداۋىر ادەبيەتى ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى:
مۇحتار شاحانوۆ – ۇلتتىق پوەزيادا وزىندىك ورنى بار اقىن. الايدا سوڭعى كەزدە ونىڭ ۇلى اباي تۋرالى ايتىپ جۇرگەن كەرەعار پىكىرلەرى كوڭىلگە مۇلدەم قونبايدى. «ماحامبەتتەن جوعارى قويام ابايدى» دەپ وي تۇيەدى اقىن. سوندا ول بۇل تۇجىرىمىمەن نەنى مەگزەپ وتىر؟ وسىعان دەيىن بۇكىل قازاق پوەزياسىنىڭ الىبى بولعان ابايدىڭ تالانت دەڭگەيىن تومەندەتۋ تۇرعىسىنان قاراستىرىلعان ارەكەت پە، الدە ءبىر توپتىڭ ىقپالىنان تۋىنداعان جەكە ماقسات پا؟ ءبىز الاش جۇرتى قۇرمەتتەگەن اقىننىڭ بۇل ارەكەتىن ەش تۇسىنبەي دال بولدىق. ءتىپتى ءوزىنىڭ وسى ويىن تەرەڭ اشىپ كورسەتىپ، جان-جاقتى تالداپ بەرسىن. مۇحتار اعامىزدىڭ اباي تۋرالى بۇل پىكىرى قالىڭ جۇرتشىلىققا كەڭىنەن تاراسا، قانداي كۇي كەشەر ەدىك؟ جاس ۇرپاققا نە دەپ جاۋاپ بەرەر ەدىك؟ قالاي دا اباي قازاقتىڭ باس اقىنى، ۇلتىنىڭ ۇلى پەرزەنتى بولىپ قالادى.
ەكى ۇلى تۇلعا – ماحامبەت پەن اباي ادەبيەتتەگى ەرەكشە ەكى كەزەڭنىڭ ءبىتىمى بولەك اقىندارى. تولعاۋ، جىر، تەرمە ۇلگىسىندە جازىلعان ماحامبەت جىرلارى ءداۋىر شىندىعىن ايقىن بەينەلەپ، حالىق ءومىرىنىڭ رۋحاني-پوەتيكالىق شەجىرەسى، ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستىڭ ايناسى بولۋىمەن ەستە قالدى، جاۋىنگەرلىك رۋحتاعى ازاماتتىق پوەزيانىڭ ءىرى وكىلى بولدى. ال اباي ءوزىنىڭ الدىنداعى بۇقار جىراۋ، دۋلات، ماحامبەت جىرلارىنان ساباق الۋ ارقىلى قازاق پوەزياسىن، بۇكىل قازاق ادەبيەتىن مۇلدەم جاڭا ساتىعا كوتەرىپ، ءتۇر، مازمۇن جاعىنان بايىعان جاڭا جازبا ادەبيەتتىڭ نەگىزىن قالاعانىن ايتىپ جاتۋدىڭ قاجەتى شامالى. مۇنى قازىر بۇكىل الەم بىلەدى. ەندى كەلىپ سول دانىشپان ابايدى تومەندەتكىمىز كەلەدى. بۇل – كەشىرىلمەس ۇيات قىلىق. ءبىزدىڭ ادەبيەتىمىز وتە باي، اتاقتى اقىندارىمىز دا كوپ. ارقايسىسىنىڭ ۇلت ادەبيەتىندە ءوز ورنى بار. بىراق ابايدىڭ اتى – اباي. ورىس حالقى پۋشكيندى «ورىس پوەزياسىنىڭ كۇنى» دەپ ەرەكشە دارىپتەيدى عوي. سول سياقتى اباي – بەلگىلى ءبىر رۋدىڭ نەمەسە وبلىستىڭ ابايى ەمەس، بۇكىل قازاقتىڭ ابايى، ءتىپتى بۇكىل تۇركى جۇرتىنىڭ ابايى، ۇلت پوەزياسىنىڭ جارقىراعان بيىك جۇلدىزى. كەشە عانا، 13 ناۋرىزدا باۋىرلاس ەل – وزبەكستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى شاۆكات ميرزيوەۆتىڭ «قازاقتىڭ ۇلى اقىنى جانە ويشىلى اباي قۇنانباەۆتىڭ شىعارماشىلىق مۇراسىن كەڭىنەن زەرتتەپ ناسيحاتتاۋ تۋرالى» اتتى ارنايى قاۋلى قابىلداۋى ۇلى اقىنعا عانا ەمەس، اباي ارقىلى بۇكىل حالقىمىزعا كورسەتىلگەن ۇلكەن قۇرمەت بەلگىسى دەپ ءبىلۋ كەرەك. «ءبىرىڭدى قازاق، ءبىرىڭ دوس، كورمەسەڭ – ءىستىڭ ءبارى بوس» دەپ ابايدىڭ ءوزى ايتقانداي، اقيقاتقا جۇگىنىپ، دوس نيەتتە بولايىق! ادىلدىككە جۇگىنەيىك! ابايدىڭ ۇلتتىڭ ۇلى ۇستازى، قازاقتىڭ باس اقىنى ەكەنىن استەن ەستەن شىعارمايىق!
كەلىس راحىمجان، «م.و.اۋەزوۆ ءۇيى» عىلىمي-مادەني ورتالىعىنىڭ جەتەكشى عىلىمي قىزمەتكەرى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى:
ءوز بويىنداعى وسالدىقپەن كۇرەسپەگەن ادام ەرتە مە، كەش پە سول كەمشىلىگىنەن وپىق جەيدى. ءبىز وسىنى ويلاپ ءجۇرمىز بە؟!! ءوزىن-ءوزى باقپاي اينالاسىن اڭديتىن، تابىسىنا، اتاعىنا سۇيەنگەن جازعىشتار ەندى ادەبيەتكە تۇلعا بولعان ادامدارعا اۋىز سالا باستاپتى. بۇعان نە ايتامىز.
ءتۇرلى باسىلىمداردا م.شاحانوۆقا قارسى ايتىلىپ جاتقان سوزدەر وسىنى ەسكە سالادى. مىنا شاحانوۆ ءوستىپ جاتىر دەگەن سوزدەر كوبەيگەن سوڭ مۇقاڭنىڭ جازعاندارىن «قازاق ءۇنى» گازەتىنەن وقىپ شىقتىق. ءار جىلدارى ايتقان ويلارى، ساياساتپەن اينالىسىپ جۇرگەندە ەموتسيالىق سەزىمدەرگە بەرىلە ءجۇرىپ ايتقان پىكىرلەرى ەكەن. سونىڭ ىشىندە جامبىل جاباەۆ، مۇقاعالي ماقاتاەۆ، قادىر مىرزاليەۆ تۋرالى ءار كەزدەرى ايتىلعان وزىندىك ويلارى بەرىلگەن. الگىنى وقىعان قاراپايىم وقىرماندار جاناشىرلىق تانىتىپ، ايتسا ءار كەزدە ءتۇرلى كوڭىل كۇيدىڭ جەتەگىندە ءوز زامانداستارى تۋرالى ايتقان شىعار دەپ بۇدان ورەسكەل ەشتەڭە كورىپ تۇرماعاندىقتارىن دا بىلدىرگەن. راس ادام مۇندايدا ويعا قالادى. وسىنىڭ ءبارى كىمگە كەرەك. نە ءۇشىن، كىم وسىلاي ىستەپ وتىر. مۇنىڭ ارعى جاعىندا كىمدەر تۇر دەگەن ويلار وقىعان ادامنىڭ باسىنا كەلمەي قالمايدى.
ال، مۇقاڭ جاكەڭدى ءستاليندى كوپ ماقتادى دەپ سىناپتى، مۇقاعالي اعامىزدىڭ الدەبىر وسالدىعىن كورگەندە قىنجىلىپ ولەڭ جازىپتى، قادىر اقىننىڭ جەلتوقسان كەزىندەگى وزىنە ۇناي قويماعان قىلىعىن ايتىپتى. سوندا دۇرلىگەتىندەي نە بولدى؟!! ادامدى ءوز ايتقان پىكىرىمەن ءوزىن قالدىرۋعا بولماي ما ەكەن. بۇل ءستاليننىڭ زامانى ەمەس قوي! كىم جايلى قاي جەردە نە ايتۋ كەرەك ەكەنىن شاحانوۆ بىرەۋدەن سۇراپ الۋى كەرەك پە ەدى. وزىنە سولاي ۇنادى. ايتتى. ءسىز ونى قابىلداڭىز، ۇناماسا قابىلداماڭىز. حالىقتىڭ كيەسى ۇرىپ جۇرمەي مە؟ وسىنشا دۇرلىگىپ كوتەرىلەتىندەي نە بولدى.
ءبىزدىڭ ءبىر ويىمىز وسىلاي دەيدى. مۇنىڭ ەكىنشى جاعى بار. ءار نارسەنىڭ سۇراۋى بار بولاتىنى سياقتى ايتىلعان ءسوزدىڭ دە جاڭعىرىعى بار. پىكىر ايتىلعان ادامنىڭ كوپشىلىگى قازىر ارامىزدا جوق. ءتىپتى، وقۋ-توقۋى جوق قاراپايىم مۇسىلمان بالاسى ومىردەن وتكەن ادامدار تۋرالى تەك جاقسى نارسە ايتۋدى ماقۇل كورەدى. سەبەبى بۇل مۇسىلماندىق ادەپ. وسى ادەپتەن اتتاماساق قايتەدى. وسى پىكىرلەردىڭ اراسىندا ۇلى جازۋشىمىز مۇحتار اۋەزوۆتىڭ دە ەسىمى اتالىپتى. اتاقتى اقىن ماعجاننىڭ ءىستى بولۋىنا قاتىسى بار دەگەن پىكىردى ءوز باسىم ەش جەردەن كەزىكتىرگەن ەمەسپىن. جازۋشىنىڭ ءومىرى مەن قىزمەتىن ءبىر كىسىدەي بىلەتىن كەز-كەلگەن زەرتتەۋشىدەن سۇراساڭىز، بۇل پىكىردى دالەلدى دەپ ايتپاس ەدى. م.اۋەزوۆتىڭ، الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ءىستى بولۋ، تەرگەلۋ تاريحىندا دا مۇنداي دەرەك كەزدەسكەن ەمەس. ەندەشە شاحانوۆ اعامىز مۇنى قاي دەرەككە سۇيەنىپ ايتىپ وتىر. ەگەر دەرەك شىنايى بولسا ورتاعا شىعارىپ، عىلىمي تۇرعىدان تەكسەرۋ كورۋ كەرەك. «مەندە وسى كىتاپ بار» دەگەندە اعامىز قانداي ويدى ايتقىسى كەلدى؟!!
مەن اۋىل بالاسى رەتىندە ادەبيەتتەگى جولىمدى الماتىدا مۇحتار شاحانوۆ باسقاراتىن «جالىن» جۋرنالىندا باستاعان ەدىم. مۇحتار اعانى اقىن رەتىندە جوعارى باعالايمىن. سول 1991 جىلدان بەرگى كەزەڭدەگى مۇحتار اعامىزدىڭ بارلىق قوعامدىق قىزمەتىنە زەر سالىپ وتىرامىن. ادام بولعان سوڭ ارتىق-اۋىس كەتىپ جاتاتىن ءسوز، ءتۇرلى جاعداي ومىردە بولىپ تۇرادى. بىراق مۇحتار اعامىز الداعى ۋاقىتتا ءوز پىكىرلەرىندە كەيدە اباي بولسا ەكەن دەپ ويلايمىن. سەبەبى ايتىلعان ءسوز اتىلعان وق ءتارىزدى ونى ەشكىم كەرى قايتارا المايدى عوي. ال، وسى پىكىرلەرگە قاتىستى ويىن ءبىلدىرىپ جاتقان ادامدارعا سابىرلىق تانىتىپ، اعات جەرلەرگە كەشىرىممەن قاراۋعا، ەر مۇراتىن العا ۇستاعان اعامىزدىڭ كوڭىلىنە تيەتىن سوزدەرگە بارماۋىن سۇرار ەدىم. مۇنىڭ ءبارى وتەدى دە كەتەدى. قاي كەزدە بولماسىن قىرىق كۇن تالاس ءبىر كۇندىك تاتۋلىققا جەتپەيدى. مۇحتار اعامىزدىڭ ايتقان سوزدەرىن دۇرىس ءتۇسىنىپ قابىلدايىق دەگىم كەلەدى.
PhD دوكتورانت نۇربول قۇدايبەرگەنوۆ:
مۇحتار شاحانوۆتىڭ قازاق ليريكاسىنداعى ورنى ەرەك. وعان داۋ جوق. بىراق الاشتىڭ ارى ابايدان باستاپ، جىر جامپوزى جامبىل مەن پوەزيا سەركەسى مۇقاعاليعا ءتىل تيگىزۋى سوڭعى جىلدارى ازاماتتىق ليريكانى تۋ قىپ جۇرگەن اقىننىڭ ءوز ار-اتاعىنا دا تيگەن داۋىلداي بولعانىن ءبارىمىز كورىپ وتىرمىز. زادىندا، وزگەگە كۇيە جاققان ادامنىڭ ءوزى دە سول كۇيەدەن امان قالمايدى دەگەن ەجەلدەن جەتكەن تاعىلىم بار...
قوعامدىق پىكىرگە قوزعاۋ سالا الاتىن تۇلعالارىمىزدىڭ ءار سوزىنە اباي بولعانى جاقسى ەدى. ويتكەنى، ەليتا قۇندىلىقتار جۇيەسىن قالىپتاستىرادى، وزگەرتە دە الادى. ۇلتتى تاربيەلەيدى... م.شاحانوۆتىڭ بۇل ءىسى تەك ءوز باسىنا عانا زيان تيگىزسە، ءبىر ءسارى. ەڭ قاۋىپتىسى سول، مۇنداي ارەكەتتەر حالىقتىڭ ءوز زيالىلارىنا دەگەن سەنىمى دەيتىن ەش نارسەمەن ايىرباستاۋعا كەلمەيتىن اسىل قۇندىلىعىنىڭ ودان سايىن السىرەۋىنە تۇرتكى بولادى. تاعى دا وسىنداي ىسكە كۋا بوپ وتىرمىز. وكىنىشتى!
PhD دوكتورانت ەرقانات قۋاتبەكۇلى:
قازاق ادەبيەتىندە وزىندىك ورنەگى بار، كوپشىلىك وقىرماننىڭ سۇيىكتى اقىنىنا اينالعان مۇحتار شاحانوۆتىڭ سوڭعى ۋاقىتتاردا تاريح تاقتاسىنا اتىن وشپەستەي جازعان ۇلت ارداقتىلارىنا قىرعيداي ءتيىپ، ونىسىن ادىلەت جولىنداعى كۇرەسكە بالاۋى زيالى ادامنىڭ اۋزىنان شىققان ءسوز ەمەس، ۇرىنارعا قارا تاپپاعان كىسىنىڭ پەندەشىلىگىنە سايادى. ارتىنان ەرگەن جاستار ۇلگى تۇتاتىن ەل اعاسىنىڭ بۇل ارەكەتى ءوزىنىڭ اتاق-ابىرويىنا عانا داق ءتۇسىرىپ قويماي، كوپشىلىك اراسىنا ىرىتكى تۇسىرمەسە يگى ەدى.
PhD دوكتورانت اينۇر احمەتوۆا:
اقيقات، ابسوليۋت شىندىق قۇداي عانا ءتان ەكەندىگىن ۇدايى ءسوز ەتسەك تە، ارا-تۇرا “ەستەن شىعارىپ” الاتىن كەزدەرىمىز بولادى. قازىرگى كۇنى مۇقاعاليدىڭ دا، باسقا دا حالىق مويىنداعان شىعارماشىل وكىلدەردىڭ كەمشىلىگىن اتاپ، ءمىنىن تەرۋ ابىروي اكەلمەسى انىق. مۇقاعاليدىڭ مىناداي ولەڭى بار:
جازىلار ەستەلىكتەر مەن تۋرالى،
بىرەۋلەر جان ەدى دەر ءور تۇلعالى.
بىرەۋلەر تۇلپار ەدى دەر دە مۇمكىن،
بۇتىندەلمەي كەتكەن ءبىر ەر-تۇرمانى.
اڭىز عىپ ايتار مۇمكىن قىلىعىمدى،
قىلىعىمدى ۇناتقان جۇلىنۋدى.
جاقسى كورگەن دەر مۇمكىن «جىلىنۋدى»
ايتەۋىر قازباس بىلىق-شىلىعىمدى.
جوق جاندى قيعان ەمەس جامانداۋعا،
(سول ءۇشىن راقمەت ادامدارعا!!!)
بىلەمىن، ايتەۋىر ءبىر زامانداردا،
جۇرەدى ءجۇز جىل جاساپ جامان قارعا...
جازىلار ەستەلىكتەر نەشەلەگەن،
كورەرمىز ونىن، ءبارىن پەشەنەدەن.
ايتەۋىر، بىلەتىنىم ءبىر-اق نارسە ‒
كوشەدى ولەڭ نەمەسە وشەدى ولەڭ!
قۋلارى، تاۋدىڭ قىزىل تۇلكىسى دەر،
مومىندار، ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ كىرپىشى دەر.
ماڭگىلىككە وزىممەن الا كەتكەن،
مەنىڭ نازىك جانىمدى كىم تۇسىنەر!؟
بۇدان ارتىق وي ايتۋدىڭ ءوزى ارتىق دەپ ويلايمىن.
ال جامبىل اقىننىڭ ءبىر-ەكى اۋىز پىكىرمەن شىعارماشىلىعىن جوققا ساناۋ ونەردىڭ قادىرىن، ءمانىن ۇعا الماۋ نەمەسە ۇعىنعىسى كەلمەۋ دەپ تۇسىنەمىن. ستالين، لەنين تۇلعاسىن، ساياسي باستامالارىن، جيىندارىن پوەزيادا ناسيحاتتاعان جالعىز جامبىل اقىن ەمەس. قوس بيلىك باسشىسىن ادەبيەتتە ناسيحاتتاعان قازاقتىڭ دا، وزگە حالىقتىڭ دا حالىق، جازبا اقىندارى جەتىپ-ارتىلادى. قالا كىتاپحانالارىندا ارنايى جيناق رەتىندە شىعارىلعان كىتاپتار دا بارشىلىق. وسى ماسەلەنى تۇركيالىق عىلىمي كەڭەسشىم قاراستىرعاندا تىكەلەي ءوزىمنىڭ دە كومەكتەسكەنىم بار. ال، جامبىل پوەزياسىندا لەنين مەن ستالين اتى اتالاتىن جولداردىڭ وزىنەن سول كەزەڭنىڭ رۋحىن سەزىپ، كوركەم كارتيناسىن كوز الدىمىزعا ەلەستەتە الامىز.
جامبىلدىڭ ايتىس ولەڭدەرىندە دە، پوەزياسىندا ادەبي اجارلاۋلار مەن ايشىقتاۋلار كوركەم كەستە بولىپ ورىلگەن. ءاربىر جولىنان اقىندىق مىنەزىن، ءور تۇلعاسىن تانيمىز. بۇل تۋرالى جامبىل شىعارماشىلىعىن نىسان ەتكەن عىلىمي زەرتتەۋلەردەن مول ماعلۇمات الۋعا بولادى.
ءاربىر اقىن، جازۋشى شىعارماشىلىعىنان بۇلاي ء“مىن” ىزدەي بەرسەك، ءبىرازىن əدەبيەت تاريحىنان سىزىپ تاستاۋعا تۋرا كەلەدى عوي. الدىمەن سول داۋىردە ءومىر ءسۇرىپ كورىپ، سودان كەيىن ءسوز ايتساق پىكىرىمىز باسقاشا شىعار ما ەدى...
م.و.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، اكادەميك ءۋاليحان قاليجانوۆ اۋرۋحانادا ەمدەلىپ جاتۋىنا بايلانىستى، دوڭگەلەك ستول جۇمىسىنا قاتىسا الماعانىمەن، تەلەفون ارقىلى عالىمدار پىكىرىمەن ساناساتىنىن، جەكە باسقا تيسە بەرگەننەن ەشتەڭە شىقپايتىنىن، الداعى ۋاقىتتاردا ۇلتىمىزدىڭ اسىل قازىناسى ادەبيەتىمىزدى ساقتاي ءبىلۋ كەرەكتىگىن اتاپ ايتتى.
شاحانوۆ بەتكەۇستار تۇلعالارىمىزدىڭ جەكە باسىنان ايقايلاپ ءمىن ىزدەگەنىمەن، ەشكىمنىڭ جاريالى تۇردە سول شاحانوۆتىڭ ءوزىنىڭ جەكە باسىنا سىن ايتۋعا قۇقىعى جوق. سوندىقتان قازاقتىڭ زيالى قاۋىمى باسالقى ءسوز ايتىپ، بايىپقا شاقىرا الاتىن قاريالىلىقتى جوعالتىپ الماسا ەكەن. ۇلتىمىزدىڭ رۋحاني جاڭعىرۋى، مىنە، وسىندايدا دا كەرەك ەكەن، - دەيدى.
ءۋاليحان قاليجانوۆ كەزىندە شاحانوۆشىل بولعانىن دا جاسىرمادى. سول ءۇشىن قۋدالانعان دا. قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ ءبىر جيىنىندا «ماحامبەتتى ابايدان جوعارى قويام» دەگەن م.شاحانوۆتىڭ سوزىنە وراي، مىنبەردەن ءوز ويىن دا ايتقان كەزىندە. بىرگە دەپۋتات تا بولعان.
ەسەنين، ماياكوۆسكي، ن.رۋبتسوۆ اراق ىشكەنى ءۇشىن ورىس ادەبيەتىنەن سىزىلىپ تاستالعان جوق. كەزىندە اۋەسقوي كومپوزيتور قالدىبەك قۇرمانالى مەن اقىن مارالتايعا قازاقستان جاستار وداعى سىيلىعىن اپەرىپ ەدىم. ولارعا دا سونداي ايىپ تاعىلعان. قازىر ەكەۋى دە قازاق ونەرىندە ءىرى تۇلعا بولىپ ءجۇر.
...پرەزيدەنتپەن كيەۆتە گولودومور ەسكەرتكىشىندە بولعانىمىزدا ەلباسى ن.ءا.نازارباەۆ مىرزا:
– ءاي، ءۋاليحان، ەگەر ءبىز بارلىق اقىن-جازۋشىلارعا قاتىستى ارحيۆتەردى اشاتىن بولساق، وندا بۇگىنگى جازۋشىلاردىڭ ۇرپاقتارى ءبىر-بىرىمەن جاۋلاسىپ كەتەر ەدى، – دەپ ەدى.
ءيا، مىناداي جاي عانا ءورت قوعامدى شارپىپ جاتقاندا، ەگەر اشىلعان ارحيۆتەر قولعا تيسە، وندا ول ءبىزدىڭ رۋحاني دىڭگەگىمىزدى كۇيرەتىپ كەتەدى. ءدال قازىرگى قازاقستان ءۇشىن سول كەرەك پە؟ ۇلتتىڭ وسەتىن، تولىساتىن كەزەڭى بولادى. سونداي تۇستار كەلەر. مۇمكىن سول كەزەڭدەردە ول ارحيۆتەر جاريالانار. رەسەيدىڭ ءوزى مۇنداي ارحيۆتەردى ۇزاق عاسىرلىق كومبەگە قويىپ وتىر.
شاحانوۆ، مەنىڭشە، قازىر جالعىز قالعان تۇلعا. ول ۇلتتىڭ كوسەمى بولا المايدى. ول – اقىن. سول اقىندىعىمەن تاريحتا قالادى. شىعارماشىلىعى، ازاماتتىق تۇلعاسى زەرتتەلىپ، تاريحتان ءوز ورنىن الادى.
اقىلى بار جىگىتتىڭ، ۇياتى دا جەتكىلىكتى بولار. حالقىنان ارتىق-كەم ءسوزى ءۇشىن كەشىرىم سۇرار.
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
