Sońǵy ýaqyttarda qazaq zııalylarynyń nazaryna ilikken taqyryptardyń biri - ataqty aqynymyz ári qoǵam qaıratkeri Muhtar Shahanovtyń qazaq ádebıetiniń kórnekti tulǵalaryna qatysty aıtqan tosyn oı-pikirleri. Teris emoııanyń jetegine telingen aqyn ustanymy qazaq ádebıetiniń kórnekti tulǵalary Muqaǵalı Maqataevty, Jambyl Jabaevty, Qadyr Myrzalıevty joqqa shyǵarýǵa baǵyttalypty. Budan buryn qazaqtar uly aqynymyz dep júrgen Abaıdyń ádebıettegi ornyn tómendetýge tyrysqan syńarjaq tujyrymy da esimizde. Sonymen birge Qazaqstan Jazýshylar odaǵy basqarmasynyń burynǵy tóraǵasy Nurlan Orazalındy kemsitý úshin «Qorazalın» degen uıqasty qoldanyp, jeke basqa tıiskeni taǵy bar.
Qalamger qaýymyn kıeli sózdiń ıesi, ulttyń uıytqysy dep tanıtyn qabyrǵaly qalyń oqyrmandy bylaı qoıǵanda, qazirgi qazaq ádebıetiniń órkendeýine hal-qaderinshe úles qosyp júrgen aqyn-jazýshylardyń talaıy «Bul Muhańa ne bolǵan?» dep tańdaı qaǵýda. Qazaq kórkemsóziniń betke ustar marqasqalaryn joqqa shyǵaryp, aldy-artyna bir ýys topyraq shashqanda, Shahanov ne utty, kimdi tuqyrtyp, kimdi ushpaqqa shyǵardy? Álde basqa myqtylardy syzyp, qazaq ádebıetiniń tarıhynda tek ózin ǵana qaldyrýdy kózdep otyrǵan joq pa eken degen de kúmán týyndaıdy.
Aqynnnyń osyndaı joqqa shyǵarý ustanymy búgingi tańda qoǵamdyq pikirsaıysqa uıytqy bolyp, qyzý talqyǵa túsýde. M.O.Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner ınstıtýtynyń ǵalymdary da, bul máseleden tys qala almaı, arnaıy dóńgelek stol ótkizip, oılaryn ortaǵa salǵan edi.
Nurdáýlet Aqysh, Táýelsizdik dáýirindegi ádebıet jáne kórkem pýblııstıka bóliminiń bas ǵylymı qyzmetkeri, fılologııa ǵylymdarynyń doktory:
Bul arada bir nárseniń basy ashyq: Muhtar Shahanov ózgelerdi qaralap, arýaqtardyń betin tyrnamasa da, qazaq ádebıetiniń tarıhynda sol Muhtar Shahanov kúıinde tasqa basylyp qalar edi. Ańyzǵa aınalǵan ataq-dańqyn eshkim tartyp ala almas edi. Óz ataǵyńdy zoraıtý úshin básekelesterińe kúıe jaǵyp, ádebıetti súıetin, sóz tanıtyn oqyrman qaýymdy kúızeliske ushyratý tipti de shart emes. Qazaq kórkem sóz tarıhynda qalǵan jeke tulǵalarǵa tıisý qazaq rýhanııatyna kúıe jaǵý bolyp tabylatynyn nege eskermeımiz.
Jýyrda ǵana bolyp ótken Qazaqstan jazýshylarynyń kezekti sezinde keıbir sheshenderdiń ózderiniń oı-pikirin jetkizýdegi dóreki tásilderdi qoldanýy qalyń jurtshylyqqa jaǵymdy áser qaldyrmaǵany anyq.
Elbasy N:Á.Nazarbaevtyń «Bolshaqqa baǵdar: rýhanı jańǵyrý» maqalasyndaǵy «…Ulttyq salt-dástúrlerimiz, tilimiz ben mýzykamyz, ádebıetimiz, joralǵylarymyz, bir sózben aıtqanda, ulttyq rýhymyz boıymyzda máńgi qalýǵa tıis» degen tujyrymdy oılar jalań uranshyldyqtan emes, halqymyzdyń ǵasyrlar boıǵy ımandylyq tájirıbesinen týyndaıtyn sózder.
Kórkemsózdiń kıesine, qasıeti men qadirine senip júrgen qalyń oqyrman bundaı kúıeli sózderden keıin, «Sengen qoıym sen bolsań, kúısegenińe bolaıyn» dep, túńilýshilikke boı aldyrǵanyn baıqaý qıyn emes. Óz ornynan ketip bara jatqan laýazym ıesiniń artynan topyraq shashýdyń ózi qazaqı ata saltymyzdy áspettep turmaǵany anyq. Ásirese ádebıetimizdiń búgingi tańdaǵy avangardy bolyp sanalatyn eresek qalamgerlerdiń ustamdylyq, baısaldylyq, sabyrlylyq kórsete almaýy qazaq qoǵamyndaǵy aqsaqaldyq dástúrine balta shapqandaı boldy. Bazbireýler «aqsaqalızm» dep, jaqtyrtpaı sóılese de, keıingi býynnyń aldyńǵy jaqtaǵy qarııalarǵa izetpen, qurmetpen qaraýy, olardyń parasatty paıymyna, baısaldy baılaýyna toqtaýy – ejelden kele jatqan unasymdy dástúr. Tek Shahanov qana emes, basqa da qart qalamgerlerdiń emoııaǵa boı aldyryp, tamam halyqtyń kózinshe dórekilikke barýy qalyń jurtshylyqtyń, ásirese jas býynnyń aldynda jaqsy áser qaldyrmaǵany anyq. Osydan keıin «Jurtshylyq qalamgerlerdi syılamaıdy» dep kimge ókpeleısiń?
Sonda qazaǵymyzdyń «Aldyńa kelse, atańnyń qunyn kesh» deıtin maqalynyń quny kók tıyn bolǵany ma?
Aınalyp kelgende, el aǵasy sanalatyn Shahanovtyń qashanda ushqary sóıleýdiń unamsyz qubylystarǵa aparyp uryndyratynyn umytyp ketkeni, qarapaıym qalyń oqyrmandy bylaı qoıǵanda, kóziqaraqty zııaly qaýym ókilderin de jaqsy men jamandy ajyrata almaıtyn aqymaqqa balaǵany ókinishti.
Toqtar Álbekov, Qoljazba jáne mátintaný bóliminiń meńgerýshisi, fılologııa ǵylymdarynyń kandıdaty:
Keıingi ýaqyttarda aqparat kózderinde, áleýmettik jelilerde jıi-jıi elimizge tanymal adamdarǵa qatysty daý-damaı týyndap otyratyny eshkimge de jasyryn emes. Bul sózjarystarǵa oń-solyn áli tanı qoımaǵan jasóspirimnen eńkeıgen kárige deıin aralasyp, júz kórispeı-aq (vırtýaldy) qyzylkeńirdek bolyp jatatyny tańdandyrady. Ásheıinde selqos, erinshek, tomaǵa-tuıyq jastarymyz osyndaıda janyp ketedi. Olardyń kóbi ózderiniń bilim deńgeıine de, atalǵan taqyryptyń qajet, qajet emestigine de qaramaı, álgi sóz-kókpardyń bel ortasynda júredi. Ekinshileri solardyń atyn jetektep, artynan qamshylap, urandap ózderiniń dittegen maqsattaryna paıdalanbaq bolsa, endi bireýleri jalǵan janashyrlyq, rýlyq múdde úshin jantalasýda. Áleýmettik jelilerdegi osyndaı iri maıdandardyń biri búginde aqyn Muhtar Shahanovtyń mańaıynda júrip jatyr.
Sol sóztartystyń bir nysanasy – halyq aqyny Jambyl Jabaev týraly. Naqtylap aıtqanda, «Stalınnyń týflıin mahabbatpen jalaǵan...», «Shynymdy aıtsam, jyrlarynan qos jol óleń tappadym...» dep qart aqynnyń jaǵympazdyǵyn synap, shyǵarmashylyǵyna shúbá keltirgen – M.Shahanovtyń «Jambyldyń «dara ereksheligi» jáne onyń týǵan aýylyndaǵy kezdesý» atty óleńi. Meniń óz basym Uly Otan soǵysynan keıin ómirge kelgen Muhań Jambyldyń qashan, qaı jerde Stalınnyń týflıin mahabbatpen jalaǵanyn bilmeımin, al onyń shyǵarmalaryn, tipti bolmaǵanda Qazan tóńkerisine deıingi óleń-tolǵaýlary men aıtystaryn tolyq oqymaǵanyna senimdimin. Tanys bolǵannyń ózinde HIH ǵasyrdyń ortasynda týǵan shala saýatty halyq ádebıeti ókiliniń boıynan HHI ǵasyrdyń kásibı aqynynyń deńgeıin izdeý de qısynsyz. Halqymyzdyń tilin, dilin, dinin nasıhattap júrgen, sol jolda shyńdalyp, úlken qoǵam qaıratkeri bolyp qalyptasyp, ultymyzdyń iri tulǵalarynyń birine aınalǵan, kórnekti aqyn Muhtar Shahanovtyń kókeıinen mundaı dálelsiz, súreńsiz oılar shyqqanyna tańdanbasa, bolmaıdy. Kúnnen-kúnge ushyǵyp bara jatqan bul pikirtalastardan kóp oqyrmandardyń Muqańa degen narazylyǵyn ańǵarýǵa bolady. Sondyqtan onyń ózi halyqtyń aldyna shyǵyp, ultynan keshirim suraýy kerek.
Gúljahan Orda, Táýelsizdik dáýirindegi ádebıet jáne kórkem pýblııstıka bóliminiń bas ǵylymı qyzmetkeri, fılologııa ǵylymdarynyń doktory:
Táýelsizdik bizge sóz bostandyǵyn alyp keldi. Qazaq qalamgerleri keńestik dáýirde aıta almaǵan, jaza almaǵan taqyryptaryn erkin qaýzap, ótken tarıhymyzdy san qyrynan beıneleýde. Tarıh qoınaýynan syr tartqan kórkem týyndylar qazaqtyń tarıhy tereńde jatqan Uly dala eli ekenin, olardyń órkenıetti mádenıetti bolǵanyn dáleldeýde. Sonyń arqasynda tarıhymyz birneshe ǵasyrǵa tereńdep, búginde qazaq ádebıeti ulttyq qaharmandarmen tolyǵýda. Osyndaı jetistikterge jetip otyrǵan qalamgerlerdiń pendeshiligin kórgende janyń qulazıdy.
Qazaq ádebıetiniń tarıhynda ulttyq ádebıettiń qalyptasýyna qomaqty úles qosqan qalamgerlerdiń jankeshti erligin joqqa shyǵarýǵa bolmaıdy. Qazaq – sóz qadirin túsingen, sózdi kıe tutqan halyq. «Bas kespek bolsa da, til kespek joq» degen qaǵıda sóz qudiretin joǵary baǵalaýdan týǵany anyq. HH ǵasyrdaǵy qoǵam ómirindegi alasapyran qazaq qalamgerleriniń jeke ómirine de tikeleı áser etkeni belgili. Ár dáýirdiń óz qıynshylyǵy, óz zańdylyǵy bolady. Ol úshin sol dáýirde ómir súrý kerek. Ótkenniń bárine topyraq shashyp, tyrnaq astynan kir izdeýdi qoıǵanymyz abzal. «Bolar eldiń balasy – birin-biri batyrym deıdi» degendeı, búgingi táýelsizdigimiz úshin janyn pıda etken arystarymyzdyń rýhyn asqaqtatýǵa den qoıǵanymyz jón.
R.Otarbaevtyń «Mustafa Shoqaı», «Narkom Júrgenov», E.Tóleýbaıdyń «Mirjaqyp», «Álı-Han», «Júsipbek Aımaýytov», «Maǵjan», «Márııam – Ilııas», «Tashenov», «Ybyraı», D.Isabekulynyń «Áldıle ómir, áldıle», Sh.Murtazanyń «Aı men Aısha», J.Bódeshulynyń «Sherata jáne shynbala» (Sh.Murtazanyń «Aı men Aısha» shyǵarmasy boıynsha jazylǵan), D.Nurmuhamedovtyń «Sen erteń atylasyń!», I.Orazbaevtyń «Kıeli kúná», Ó.Ahmettiń «Azappen ótken ómir-aı!», L.Fefelova men Q.Seıdahmettiń «Aq kelin», A.Tasymbekovtiń shyǵarmasynyń negizinde jazylǵan B.Atabaevtyń «Kebenek kıgen arýlar», M.Ibraevtyń «Shákárim» («Qastandyq»), Á.Rahımovtyń «Shákárim», M.Qojahmetovanyń «Azat alash – dańqty alash», M.Omarovanyń «Aqtastaǵy Ahıko» syndy dramalyq týyndylaryn oqyǵanda, sahnadan kórgende kádimgideı ulttyq namysymyz oıanyp, ótkenge qurmetpen qaraı bastaǵanymyz anyq.
Al, endi qalamgerlerdiń jeke basyna tıiskende utatynymyz ne? S.Seıfýllın, I.Jansúgirov, B.Maılın, M.Áýezov, S.Muqanov, Ǵ.Músirepov, Ǵ.Mustafınderdiń alyptar tobynan oryn alǵany dáleldengen aqıqat. I.Orazbaevtyń «Kıeli kúná» pesasyn oqyǵan jannyń M.Shahanovtyń M.Áýezov týraly áńgimesin estigende jany kúızeletini anyq. Qazaq halqyn álemge tanytqan klassıkterimizdiń árýaǵyna tynyshtyq bergenimiz abzal. Sebebi, olardyń árqaısysy – ult ádebıetinde ózindik orny bar taý tulǵalar.
Buqara halyq qolyna qalam ustaǵan aqyn-jazýshylarynyń aýzyna qarap, solar ne aıtady eken dep otyratyny jasyryn emes. Ótkendegi Quryltaıda bastalǵan daýdyń báseńdemeı, kerisinshe rýshyldyqpen órshı túsýi ókinishti. Bul jerde pendeshilikten góri elshildik aldyńǵy kezekke shyǵýy kerek edi.
Serikqazy Qorabaı, Abaıtaný jáne jańa dáýir ádebıeti bóliminiń meńgerýshisi, fılologııa ǵylymdarynyń kandıdaty:
Muhtar Shahanov – ulttyq poezııada ózindik orny bar aqyn. Alaıda sońǵy kezde onyń uly Abaı týraly aıtyp júrgen kereǵar pikirleri kóńilge múldem qonbaıdy. «Mahambetten joǵary qoıam Abaıdy» dep oı túıedi aqyn. Sonda ol bul tujyrymymen neni megzep otyr? Osyǵan deıin búkil qazaq poezııasynyń alyby bolǵan Abaıdyń talant deńgeıin tómendetý turǵysynan qarastyrylǵan áreket pe, álde bir toptyń yqpalynan týyndaǵan jeke maqsat pa? Biz alash jurty qurmettegen aqynnyń bul áreketin esh túsinbeı dal boldyq. Tipti óziniń osy oıyn tereń ashyp kórsetip, jan-jaqty taldap bersin. Muhtar aǵamyzdyń Abaı týraly bul pikiri qalyń jurtshylyqqa keńinen tarasa, qandaı kúı kesher edik? Jas urpaqqa ne dep jaýap berer edik? Qalaı da Abaı qazaqtyń bas aqyny, ultynyń uly perzenti bolyp qalady.
Eki uly tulǵa – Mahambet pen Abaı ádebıettegi erekshe eki kezeńniń bitimi bólek aqyndary. Tolǵaý, jyr, terme úlgisinde jazylǵan Mahambet jyrlary dáýir shyndyǵyn aıqyn beınelep, halyq ómiriniń rýhanı-poetıkalyq shejiresi, ult-azattyq kóterilistiń aınasy bolýymen este qaldy, jaýyngerlik rýhtaǵy azamattyq poezııanyń iri ókili boldy. Al Abaı óziniń aldyndaǵy Buqar jyraý, Dýlat, Mahambet jyrlarynan sabaq alý arqyly qazaq poezııasyn, búkil qazaq ádebıetin múldem jańa satyǵa kóterip, túr, mazmun jaǵynan baıyǵan jańa jazba ádebıettiń negizin qalaǵanyn aıtyp jatýdyń qajeti shamaly. Muny qazir búkil álem biledi. Endi kelip sol danyshpan Abaıdy tómendetkimiz keledi. Bul – keshirilmes uıat qylyq. Bizdiń ádebıetimiz óte baı, ataqty aqyndarymyz da kóp. Árqaısysynyń ult ádebıetinde óz orny bar. Biraq Abaıdyń aty – Abaı. Orys halqy Pýshkındi «orys poezııasynyń kúni» dep erekshe dáripteıdi ǵoı. Sol sııaqty Abaı – belgili bir rýdyń nemese oblystyń Abaıy emes, búkil qazaqtyń Abaıy, tipti búkil túrki jurtynyń Abaıy, ult poezııasynyń jarqyraǵan bıik juldyzy. Keshe ǵana, 13 naýryzda baýyrlas el – Ózbekstan Respýblıkasynyń Prezıdenti Shavkat Mırzııoevtiń «Qazaqtyń uly aqyny jáne oıshyly Abaı Qunanbaevtyń shyǵarmashylyq murasyn keńinen zerttep nasıhattaý týraly» atty arnaıy qaýly qabyldaýy uly aqynǵa ǵana emes, Abaı arqyly búkil halqymyzǵa kórsetilgen úlken qurmet belgisi dep bilý kerek. «Birińdi qazaq, biriń dos, kórmeseń – istiń bári bos» dep Abaıdyń ózi aıtqandaı, aqıqatqa júginip, dos nıette bolaıyq! Ádildikke júgineıik! Abaıdyń ulttyń uly ustazy, qazaqtyń bas aqyny ekenin ásten esten shyǵarmaıyq!
Kelis Rahymjan, «M.O.Áýezov úıi» ǵylymı-mádenı ortalyǵynyń jetekshi ǵylymı qyzmetkeri, fılologııa ǵylymdarynyń kandıdaty:
Óz boıyndaǵy osaldyqpen kúrespegen adam erte me, kesh pe sol kemshiliginen opyq jeıdi. Biz osyny oılap júrmiz be?!! Ózin-ózi baqpaı aınalasyn ańdıtyn, tabysyna, ataǵyna súıengen jazǵyshtar endi ádebıetke tulǵa bolǵan adamdarǵa aýyz sala bastapty. Buǵan ne aıtamyz.
Túrli basylymdarda M.Shahanovqa qarsy aıtylyp jatqan sózder osyny eske salady. Myna Shahanov óstip jatyr degen sózder kóbeıgen soń Muqańnyń jazǵandaryn «Qazaq úni» gazetinen oqyp shyqtyq. Ár jyldary aıtqan oılary, saıasatpen aınalysyp júrgende emoııalyq sezimderge berile júrip aıtqan pikirleri eken. Sonyń ishinde Jambyl Jabaev, Muqaǵalı Maqataev, Qadyr Myrzalıev týraly ár kezderi aıtylǵan ózindik oılary berilgen. Álgini oqyǵan qarapaıym oqyrmandar janashyrlyq tanytyp, aıtsa ár kezde túrli kóńil kúıdiń jeteginde óz zamandastary týraly aıtqan shyǵar dep budan óreskel eshteńe kórip turmaǵandyqtaryn da bildirgen. Ras adam mundaıda oıǵa qalady. Osynyń bári kimge kerek. Ne úshin, kim osylaı istep otyr. Munyń arǵy jaǵynda kimder tur degen oılar oqyǵan adamnyń basyna kelmeı qalmaıdy.
Al, Muqań Jákeńdi Stalındi kóp maqtady dep synapty, Muqaǵalı aǵamyzdyń áldebir osaldyǵyn kórgende qynjylyp óleń jazypty, Qadyr aqynnyń jeltoqsan kezindegi ózine unaı qoımaǵan qylyǵyn aıtypty. Sonda dúrligetindeı ne boldy?!! Adamdy óz aıtqan pikirimen ózin qaldyrýǵa bolmaı ma eken. Bul Stalınniń zamany emes qoı! Kim jaıly qaı jerde ne aıtý kerek ekenin Shahanov bireýden surap alýy kerek pe edi. Ózine solaı unady. Aıtty. Siz ony qabyldańyz, unamasa qabyldamańyz. Halyqtyń kıesi uryp júrmeı me? Osynsha dúrligip kóteriletindeı ne boldy.
Bizdiń bir oıymyz osylaı deıdi. Munyń ekinshi jaǵy bar. Ár nárseniń suraýy bar bolatyny sııaqty aıtylǵan sózdiń de jańǵyryǵy bar. Pikir aıtylǵan adamnyń kópshiligi qazir aramyzda joq. Tipti, oqý-toqýy joq qarapaıym musylman balasy ómirden ótken adamdar týraly tek jaqsy nárse aıtýdy maqul kóredi. Sebebi bul musylmandyq ádep. Osy ádepten attamasaq qaıtedi. Osy pikirlerdiń arasynda uly jazýshymyz Muhtar Áýezovtiń de esimi atalypty. Ataqty aqyn Maǵjannyń isti bolýyna qatysy bar degen pikirdi óz basym esh jerden keziktirgen emespin. Jazýshynyń ómiri men qyzmetin bir kisideı biletin kez-kelgen zertteýshiden surasańyz, bul pikirdi dáleldi dep aıtpas edi. M.Áýezovtiń, alash qaıratkerleriniń isti bolý, tergelý tarıhynda da mundaı derek kezdesken emes. Endeshe Shahanov aǵamyz muny qaı derekke súıenip aıtyp otyr. Eger derek shynaıy bolsa ortaǵa shyǵaryp, ǵylymı turǵydan tekserý kórý kerek. «Mende osy kitap bar» degende aǵamyz qandaı oıdy aıtqysy keldi?!!
Men aýyl balasy retinde ádebıettegi jolymdy Almatyda Muhtar Shahanov basqaratyn «Jalyn» jýrnalynda bastaǵan edim. Muhtar aǵany aqyn retinde joǵary baǵalaımyn. Sol 1991 jyldan bergi kezeńdegi Muhtar aǵamyzdyń barlyq qoǵamdyq qyzmetine zer salyp otyramyn. Adam bolǵan soń artyq-aýys ketip jatatyn sóz, túrli jaǵdaı ómirde bolyp turady. Biraq Muhtar aǵamyz aldaǵy ýaqytta óz pikirlerinde keıde abaı bolsa eken dep oılaımyn. Sebebi aıtylǵan sóz atylǵan oq tárizdi ony eshkim keri qaıtara almaıdy ǵoı. Al, osy pikirlerge qatysty oıyn bildirip jatqan adamdarǵa sabyrlyq tanytyp, aǵat jerlerge keshirimmen qaraýǵa, er muratyn alǵa ustaǵan aǵamyzdyń kóńiline tıetin sózderge barmaýyn surar edim. Munyń bári ótedi de ketedi. Qaı kezde bolmasyn qyryq kún talas bir kúndik tatýlyqqa jetpeıdi. Muhtar aǵamyzdyń aıtqan sózderin durys túsinip qabyldaıyq degim keledi.
PhD doktorant Nurbol Qudaıbergenov:
Muhtar Shahanovtyń qazaq lırıkasyndaǵy orny erek. Oǵan daý joq. Biraq Alashtyń ary Abaıdan bastap, jyr jampozy Jambyl men poezııa serkesi Muqaǵalıǵa til tıgizýi sońǵy jyldary azamattyq lırıkany tý qyp júrgen aqynnyń óz ar-ataǵyna da tıgen daýyldaı bolǵanyn bárimiz kórip otyrmyz. Zadynda, ózgege kúıe jaqqan adamnyń ózi de sol kúıeden aman qalmaıdy degen ejelden jetken taǵylym bar...
Qoǵamdyq pikirge qozǵaý sala alatyn tulǵalarymyzdyń ár sózine abaı bolǵany jaqsy edi. Óıtkeni, elıta qundylyqtar júıesin qalyptastyrady, ózgerte de alady. Ultty tárbıeleıdi... M.Shahanovtyń bul isi tek óz basyna ǵana zııan tıgizse, bir sári. Eń qaýiptisi sol, mundaı áreketter halyqtyń óz zııalylaryna degen senimi deıtin esh nársemen aıyrbastaýǵa kelmeıtin asyl qundylyǵynyń odan saıyn álsireýine túrtki bolady. Taǵy da osyndaı iske kýá bop otyrmyz. Ókinishti!
PhD doktorant Erqanat Qýatbekuly:
Qazaq ádebıetinde ózindik órnegi bar, kópshilik oqyrmannyń súıikti aqynyna aınalǵan Muhtar Shahanovtyń sońǵy ýaqyttarda tarıh taqtasyna atyn óshpesteı jazǵan ult ardaqtylaryna qyrǵıdaı tıip, onysyn ádilet jolyndaǵy kúreske balaýy zııaly adamnyń aýzynan shyqqan sóz emes, urynarǵa qara tappaǵan kisiniń pendeshiligine saıady. Artynan ergen jastar úlgi tutatyn el aǵasynyń bul áreketi óziniń ataq-abyroıyna ǵana daq túsirip qoımaı, kópshilik arasyna iritki túsirmese ıgi edi.
PhD doktorant Aınur Ahmetova:
Aqıqat, absolıýt shyndyq Qudaı ǵana tán ekendigin udaıy sóz etsek te, ara-tura “esten shyǵaryp” alatyn kezderimiz bolady. Qazirgi kúni Muqaǵalıdyń da, basqa da halyq moıyndaǵan shyǵarmashyl ókilderdiń kemshiligin atap, minin terý abyroı ákelmesi anyq. Muqaǵalıdyń mynadaı óleńi bar:
Jazylar estelikter men týraly,
Bireýler jan edi der ór tulǵaly.
Bireýler tulpar edi der de múmkin,
Bútindelmeı ketken bir er-turmany.
Ańyz ǵyp aıtar múmkin qylyǵymdy,
Qylyǵymdy unatqan julynýdy.
Jaqsy kórgen der múmkin «jylynýdy»
Áıteýir qazbas bylyq-shylyǵymdy.
Joq jandy qıǵan emes jamandaýǵa,
(Sol úshin raqmet adamdarǵa!!!)
Bilemin, áıteýir bir zamandarda,
Júredi júz jyl jasap jaman qarǵa...
Jazylar estelikter neshelegen,
Kórermiz onyn, bárin pesheneden.
Áıteýir, biletinim bir-aq nárse ‒
Kóshedi óleń nemese óshedi óleń!
Qýlary, taýdyń qyzyl túlkisi der,
Momyndar, bizdiń úıdiń kirpishi der.
Máńgilikke ózimmen ala ketken,
Meniń názik janymdy kim túsiner!?
Budan artyq oı aıtýdyń ózi artyq dep oılaımyn.
Al Jambyl aqynnyń bir-eki aýyz pikirmen shyǵarmashylyǵyn joqqa sanaý ónerdiń qadirin, mánin uǵa almaý nemese uǵynǵysy kelmeý dep túsinemin. Stalın, Lenın tulǵasyn, saıası bastamalaryn, jıyndaryn poezııada nasıhattaǵan jalǵyz Jambyl aqyn emes. Qos bılik basshysyn ádebıette nasıhattaǵan qazaqtyń da, ózge halyqtyń da halyq, jazba aqyndary jetip-artylady. Qala kitaphanalarynda arnaıy jınaq retinde shyǵarylǵan kitaptar da barshylyq. Osy máseleni túrkııalyq ǵylymı keńesshim qarastyrǵanda tikeleı ózimniń de kómekteskenim bar. Al, Jambyl poezııasynda Lenın men Stalın aty atalatyn joldardyń ózinen sol kezeńniń rýhyn sezip, kórkem kartınasyn kóz aldymyzǵa elestete alamyz.
Jambyldyń aıtys óleńderinde de, poezııasynda ádebı ajarlaýlar men aıshyqtaýlar kórkem keste bolyp órilgen. Árbir jolynan aqyndyq minezin, ór tulǵasyn tanımyz. Bul týraly Jambyl shyǵarmashylyǵyn nysan etken ǵylymı zertteýlerden mol maǵlumat alýǵa bolady.
Árbir aqyn, jazýshy shyǵarmashylyǵynan bulaı “min” izdeı bersek, birazyn ədebıet tarıhynan syzyp tastaýǵa týra keledi ǵoı. Aldymen sol dáýirde ómir súrip kórip, sodan keıin sóz aıtsaq pikirimiz basqasha shyǵar ma edi...
M.O.Áýezov atyndaǵy Ádebıet jáne óner ınstıtýtynyń dırektory, akademık Ýálıhan Qalıjanov aýrýhanada emdelip jatýyna baılanysty, dóńgelek stol jumysyna qatysa almaǵanymen, telefon arqyly ǵalymdar pikirimen sanasatynyn, jeke basqa tıse bergennen eshteńe shyqpaıtynyn, aldaǵy ýaqyttarda ultymyzdyń asyl qazynasy ádebıetimizdi saqtaı bilý kerektigin atap aıtty.
Shahanov betkeustar tulǵalarymyzdyń jeke basynan aıqaılap min izdegenimen, eshkimniń jarııaly túrde sol Shahanovtyń óziniń jeke basyna syn aıtýǵa quqyǵy joq. Sondyqtan qazaqtyń zııaly qaýymy basalqy sóz aıtyp, baıypqa shaqyra alatyn qarııalylyqty joǵaltyp almasa eken. Ultymyzdyń rýhanı jańǵyrýy, mine, osyndaıda da kerek eken, - deıdi.
Ýálıhan Qalıjanov kezinde Shahanovshyl bolǵanyn da jasyrmady. Sol úshin qýdalanǵan da. Qazaqstan Jazýshylar Odaǵynyń bir jıynynda «Mahambetti Abaıdan joǵary qoıam» degen M.Shahanovtyń sózine oraı, minberden óz oıyn da aıtqan kezinde. Birge depýtat ta bolǵan.
Esenın, Maıakovskıı, N.Rýbov araq ishkeni úshin orys ádebıetinen syzylyp tastalǵan joq. Kezinde áýesqoı kompozıtor Qaldybek Qurmanáli men aqyn Maraltaıǵa Qazaqstan Jastar Odaǵy syılyǵyn áperip edim. Olarǵa da sondaı aıyp taǵylǵan. Qazir ekeýi de qazaq ónerinde iri tulǵa bolyp júr.
...Prezıdentpen Kıevte Golodomor eskertkishinde bolǵanymyzda Elbasy N.Á.Nazarbaev myrza:
– Áı, Ýálıhan, eger biz barlyq aqyn-jazýshylarǵa qatysty arhıvterdi ashatyn bolsaq, onda búgingi jazýshylardyń urpaqtary bir-birimen jaýlasyp keter edi, – dep edi.
Iá, mynadaı jaı ǵana órt qoǵamdy sharpyp jatqanda, eger ashylǵan arhıvter qolǵa tıse, onda ol bizdiń rýhanı dińgegimizdi kúıretip ketedi. Dál qazirgi Qazaqstan úshin sol kerek pe? Ulttyń ósetin, tolysatyn kezeńi bolady. Sondaı tustar keler. Múmkin sol kezeńderde ol arhıvter jarııalanar. Reseıdiń ózi mundaı arhıvterdi uzaq ǵasyrlyq kómbege qoıyp otyr.
Shahanov, menińshe, qazir jalǵyz qalǵan tulǵa. Ol ulttyń kósemi bola almaıdy. Ol – aqyn. Sol aqyndyǵymen tarıhta qalady. Shyǵarmashylyǵy, azamattyq tulǵasy zerttelip, tarıhtan óz ornyn alady.
Aqyly bar jigittiń, uıaty da jetkilikti bolar. Halqynan artyq-kem sózi úshin keshirim surar.
"Adyrna" ulttyq portaly
