قادىرلى اسان تۇراباەۆ، ءسىزدىڭ ماعان رەنىش بىلدىرگەن جازباڭىزعا وراي. كومەنتاريگە سىيمايتىندىقتان وسى جەرگە جازدىم.
اسەكە، ءسىزدى وكپەلەتۋ ويىمدا جوق ەدى. دەگەنمەن، قازاقتىڭ باس ساردارى بوگەنباي باتىر تۋرالى مىنا اڭگىمە كوڭىلىمە مۇلدە قونبادى. سوڭعى وتىز جىلدا بوگەنباي ءباھادۇر تۋرالى نە ايتىلماي، نە جازىلماي جاتىر. ونىڭ حالىق جادىنداعى بيىك تۇلعاسى قاساقانا پاسەيتىلىپ، ەل تاعدىرىن شەشكەن ۇلى جورىقتارى مەن ەرەن ەرلىكتەرى بىرتىندەپ جوققا شىعارىلۋدا. ءوزىن قويىپ، ەندى اكەسىنە، شەشەسىنە اۋىز سالا باستادىق. وقيمىز، قىنجىلامىز، قايتەر دەيسىڭ، قويادى عوي دەپ ۇندەمەيمىز، ۇندەمەگەن سايىن بوگەنبايدىڭ باتىر بولمىسىن قورلاۋ بەل الىپ، يە بەرمەي ۇدەپ بارادى.
وسى كۇنگى قازاققا بوگەنباي سوندا نە جازدى؟! جازىعى ۇزاق عۇمىرىندا ات ۇستىندە كۇن كورىپ، اشارشىلىق ءشول كورىپ ءجۇرىپ، اتا جاۋمەن ات شاشاسىنان قان كەشە ءجۇرىپ شايقاسىپ، قازاقتى قالماق پەن قىتايدان قورعاپ، ەلدى امان الىپ قالعانى ما؟
انىعىندا، شوقان ءۋاليحانوۆ "ۆەك رىتسارستۆو" دەپ اتاعان تۇتاس، جاپپاي جاۋگەرشىلىك زامان – XVIII عاسىردىڭ ۇزىنا بويىندا بوگەنبايدان اسقان باتىر كەمدە كەم. مۇنىڭ بارلىعى بۇقار، ۇمبەتەي، تاتتىقارا ت.ب جىراۋلاردىڭ جىرى مەن حالىق اڭىزدارىندا ءھام ارحيۆ دەرەكتەرىندە ءتىزىلىپ تۇر.
مىنا قالمىقياداعى قالماقتار بوگەنباي دەسە ءالى كۇنگە دەيىن ءدىر ەتە قالادى. قازاقتىڭ باسقا باتىرىن ولار بىلمەيدى، تەك قانجىعالى بوگەنباي باتىر عانا قالماقتىڭ ساناسىندا اسقان جاۋىز، جانالعىش بەينەسىندە دارا قالىپ قويعان. وسىنىڭ ءوزى بوگەنبايدىڭ باتىرلىق بولمىسىن اڭعارتىپ تۇر ەمەس پە؟
قالماق زامانىنان كەيىن بوگەنبايعا قارسى جويقىن شابۋىل ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن ەكى جىلدان سوڭ – 1993 جىلى باستالدى. سول جىلى قازىبەك بەك تاۋاسارۇلى دەيتىن بەك جازدى دەگەن ء"تۇپ-تۇقياننان وزىمە شەيىن" دەيتىن ءبىر ءدۇدامال كىتاپ جارىق كوردى. اۋەلى باق-ىنداعى جارناماسى ايلار بويى الەي ءجۇردى. داقپىرتىنىڭ كۇشتىلىگى سونشالىق – ناعىز تاريحتى ەندى وقيمىز دەپ كادىمگىدەي قۋانىپ ءارى تاعاتسىز كۇتۋمەن بولدىق. ءسويتىپ ول كۇنگە دە جەتىپ، كىتاپ دۇكەندەرىنە تۇسكەن بەتتە-اق ساتىپ الا سالا، قۇنىعا باس قويدىق. بىراق كوڭىلىمىز بىردەن سۋ سەپكەندەي باسىلدى. ويتكەنى شىلعي وتىرىك، وڭشەڭ فانتاستيكا! اسىرەسە وتىرىكتىڭ قاۋ كودەدەي ۇيىسقان قالىڭ تۇسىنا بوگەنباي باتىرعا كەلگەندە كيلىگەمىز. قازىبەك بەك تاۋاسارۇلىنىڭ سۋرەتتەۋىنشە، بوگەنباي قول توقپاقتاي-اق ياعني باكەنە بويلى، قورتىق بىرەۋ بولىپ شىعادى. تەك اسقان ايلاكەر ادام ەكەن (قۋ دەگەنى عوي جۇقالاپ)
وسىنىڭ الدىندا ەكى جىل بۇرىن ياعني 1991 جىلى ەرەيمەنتاۋدا بوگەنباي باتىردىڭ رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدە مەرەكەلەنگەن 300 جىلدىق تويى بولىپ، سول تويدا سايىن دالادا ۇلكەن ساحنالىق قويىلىم ازىرلەنىپ (رەجيسسەرى جاقىپ وماروۆ), ساحناعا ساكەن سەيفۋللين اتىنداعى قاراعاندى وبلىستىق دراما تەاترىنىڭ اكتەرى قايرات كەمالوۆتىڭ ("قازاق حاندىعى" فيلمىندە كەرەي حاننىڭ بەينەسىن سومداعان) استىنا ەسىك پەن توردەي اقبوز ات ءمىنىپ، بوگەنباي بەينەسىندە شىققانى ءالى ەستە. سول جولى بوگەنباي باتىردىڭ ۇرپاقتارى ساندىق تۇبىندە اق ماتاعا وراۋلى جاتقان بوگەنباي باتىردىڭ دۋلىعاسىن ۇزاق زامانداردان كەيىن العاش الىپ شىعىپ، بابامىزدىڭ بەينەسىن سومداپ جاتسىڭ، ىرىم بولسىن دەپ قايرات كەمالوۆقا كيگىزگەنىنە قالىڭ ەل كۋا. "سوندا ءبىر قىسىلعانىم-اي، – دەيدى قايرات اعامىز: – بوگەنباي بابامىزدىڭ باسى مۇنشا ۇلكەن بولار ما، تۋرا قازان كيىپ العانداي بولدىم، دۋلىعا كوزىمە ءتۇسىپ، بەتىمدى جاۋىپ كەتتى، –دەيدى. ال قايرات كەمالوۆتىڭ ول كەزدە 1 مەتر 90 سم جۋىق بويى، 120 كەلىدەي سالماعى بار، 62 رازمەرلى باس كيىم كيەتىن ەڭسەگەي بويلى، جامپوز شاعى.
بوگەنبايدىڭ باسىنىڭ ۇلكەن ەكەنى ۇمبەتەي جىراۋدىڭ ابىلايعا ەستىرتۋىندە دە دا ايتىلادى:
..."اي، ابىلاي، ابىلاي،
ءسوزىمدى تىڭدا تاعى دا-اي،
وزىڭنەن ءبىراز جاسى ۇلكەن،
دومپەش تاۋداي باسى ۇلكەن،
جاسىڭدا بولعان سىرلاسىڭ،
ۇلكەن دە بولسا قۇرداسىڭ،
سەكسەننەن اسا بەرگەندە،
قايرىلماس قازا كەلگەندە،
باتىرىڭ ءولدى – بوگەنباي", – دەپ تولعايدى ۇمبەتەي جىراۋ.
وسىنداي الىپ تۇلعالى ەر بوگەنبايدى "قولتوقپاقتاي-اق ادام ەكەن" دەپ مەنسىنبەيدى قازىبەك بەك تاۋاسارۇلى دەگەن تاريحشى باتىر. كۇلەسىز بە، جىلايسىز با؟
ەندى ءسىزدىڭ جاريا قىلعاندارىڭىزعا كەلەيىك. ءسىزدىڭ جازباڭىزدا بوگەنبايدىڭ اكەسى مومىن، جۋاس، 49-عا كەلگەنشە قاتىن الا الماعان، جالاڭسويىل دەگەن بايدىڭ جىلقىشىسى بولعان، اقىرى كەرەي مەن ۋاقتىڭ جاقسىلارى 25 جاسقا دەيىن كۇيەۋگە وتپەي وتىرىپ قالعان كارى قىز – بورالدايعا قوسىپ، ەكەۋىنەن بوگەنباي تۋادى دەلىنەدى. بوگەنبايدىڭ تۋى دا قىزىق – شەشەسى بوگەنبايعا ەكىقابات كەزىندە ايۋ سوعىپ، ول ايۋدى بوگەپ سوققان ەدى دەپ، وسىناۋ وقيعادان كەيىن دۇنيەگە كەلگەن بالاعا بوگەنباي دەپ ات قويادى. كومەنتاريىمدە جازعانداي ەڭ شىلعي وتىرىك وسى جەردە..
سەبەبى بوگەنباي باتىر نەشەمە زامان قازاق ورداسىنىڭ قورعانى بولعان ۇلى اسكەري اۋلەتتەن. ونىڭ اتاسى – الدەكۇن ءباھادۇر ەسىم حاننىڭ باس ساردارى بولعان ءوز زامانىنىڭ ايتۋلى ەرى. ال ءوز اكەسى اقشا باتىر بولسا '– تاۋكە حان زامانىندا قازاق قولىنىڭ باس ساردارى بولىپ، سوڭىنان 80 مىڭ جاساق ەرتكەن قاس ءباھادۇردىڭ ناق ءوزى. ال ەندى ايتىڭىزشى قۇدايشىلىعىن، سوڭىنان 80 مىڭ قول ەرتكەن باس ساردار قالايشا 49 جاسىنا دەيىن قاتىن الا الماي جۇرەدى. جالپى قاتىن الا الماعان ەركەك جاۋ الا، الا ما، قىزدىڭ قوينىنا كىرە الماعان بوسبەلبەۋ جىگىت باتىلى جەتىپ جاۋدىڭ ىشىنە كىرە الا ما؟ ءتىپتى ءبىزدىڭ ۋاقىتىمىزدا، كەشەگى 70-80 جىلدارى اسكەرگە بارماعان جىگىتكە قىز تيمەۋشى ەدى عوي قورسىنىپ. بۇل تاماشا ء"داستۇر" دە جويىلدى قازىر.
ەكىنشى ءبىر قيسىنسىز دۇنيە – بوگەنبايدىڭ شەشەسىنىڭ بورالداي اتالۋى جانە ونىڭ ايۋ سوققان الىپتىعى. بىرىنشىدەن، بورالداي تازا قالماق ءسوزى. قازاق بالاسى قىزى تۇگىلى ۇلىنا مۇنداي ەسىم قويماعان. ونىڭ ايقىن ايعاعى، قازاق شەجىرەسىندە بورالداي دەگەن كىسى ەسىمى جوق. ال بوگەنبايدىڭ شەشەسى ءسىز جازعانداي الىپ ادام بولماعان. حالىق اڭىزدارىندا بوگەنبايدىڭ شەشەسى كەرىسىنشە، كىشكەنە ادام بولعان. ءتىپتى مۇنى:
ۋا، الاتاۋداي اقشادان،
اسىپ تۋدىڭ بوگەنباي!
بولماشىداي انادان،
بولات تۋدىڭ بوگەنباي! –
دەپ زامانداسى ۇمبەتەي جىراۋ دا ايتادى.
ءسىز جازعانداي مومىن، 49-عا دەيىن ۇيلەنە الماعان بوس بەلبەۋ ەمەس، بوگەنبايدىڭ اكەسى – اقشا باتىر الاتاۋداي ەر دە، ال اناسى بولماشىداي عانا ياعني شۇيكەدەي كىشكەنە كىسى ەكەن. سوناۋ جىلدارى ءبىر تاريحشىنىڭ بولماشى – بوگەنبايدىڭ شەشەسىنىڭ اتى دەپ جازعانىن وقىپ قالىپ ەدىم. قازاقتىڭ وسى كۇنگى عالىمدارى عىلىمي دەرەكتى توپشىلاۋ تۇگىلى ءماتىندى سەزىنۋدەن قالىپ بارادى. ۇمبەتەي جىراۋدىڭ بۇل جەردە شەشەسىنىڭ تۇرىمتايداي شاعىندىعىن ايتىپ تۇرعاندىعىندا شارۋاسى جوق، باتىردىڭ شەشەسىنىڭ اتى – بولماشى دەگەن ايەل ەدى دەپ قويىپ قالادى.
ەندى بوگەنبايدىڭ ەسىمى جونىندە. بارلىق اڭىز اڭگىمەلەردە بوگەنباي باتىردىڭ سىردارياعا جاقىن بوگەن وزەنىن بويىندا دۇنيەگە كەلگەندىگى، سول سەبەپتى بوگەنباي اتالعانى ايتىلادى. ال بۇل ءوڭىر بەتپاقتىڭ شولىنە جاقىن، مۇنداي جەردە قايداعى ايۋ.
مەنى قىنجىلتاتىنى، وسىنداي قيسىنسىز اڭگىمەلەر. ايتپەسە، سىزدە بەس بەرەسى، التى الاسىم جوق، اسەكە!
ەرلان تولەۋتاي ،
Facebook پاراقشاسىنان
