Qadirli Asan Turabaev, sizdiń maǵan renish bildirgen jazbańyzǵa oraı. Komentarııge syımaıtyndyqtan osy jerge jazdym.
Aseke, sizdi ókpeletý oıymda joq edi. Degenmen, qazaqtyń bas sardary Bógenbaı batyr týraly myna áńgime kóńilime múlde qonbady. Sońǵy otyz jylda Bógenbaı bahadúr týraly ne aıtylmaı, ne jazylmaı jatyr. Onyń halyq jadyndaǵy bıik tulǵasy qasaqana páseıtilip, el taǵdyryn sheshken uly joryqtary men eren erlikteri birtindep joqqa shyǵarylýda. Ózin qoıyp, endi ákesine, sheshesine aýyz sala bastadyq. Oqımyz, qynjylamyz, qaıter deısiń, qoıady ǵoı dep úndemeımiz, úndemegen saıyn Bógenbaıdyń batyr bolmysyn qorlaý bel alyp, ıe bermeı údep barady.
Osy kúngi qazaqqa Bógenbaı sonda ne jazdy?! Jazyǵy uzaq ǵumyrynda at ústinde kún kórip, asharshylyq shól kórip júrip, ata jaýmen at shashasynan qan keshe júrip shaıqasyp, qazaqty qalmaq pen qytaıdan qorǵap, eldi aman alyp qalǵany ma?
Anyǵynda, Shoqan Ýálıhanov "Vek ryarstvo" dep ataǵan tutas, jappaı jaýgershilik zaman – XVIII ǵasyrdyń uzyna boıynda Bógenbaıdan asqan batyr kemde kem. Munyń barlyǵy Buqar, Úmbeteı, Táttiqara t.b jyraýlardyń jyry men halyq ańyzdarynda hám arhıv derekterinde tizilip tur.
Myna Qalmyqııadaǵy qalmaqtar Bógenbaı dese áli kúnge deıin dir ete qalady. Qazaqtyń basqa batyryn olar bilmeıdi, tek qanjyǵaly Bógenbaı batyr ǵana qalmaqtyń sanasynda asqan jaýyz, janalǵysh beınesinde dara qalyp qoıǵan. Osynyń ózi Bógenbaıdyń batyrlyq bolmysyn ańǵartyp tur emes pe?
Qalmaq zamanynan keıin Bógenbaıǵa qarsy joıqyn shabýyl elimiz táýelsizdik alǵannan keıin eki jyldan soń – 1993 jyly bastaldy. Sol jyly Qazybek bek Taýasaruly deıtin bek jazdy degen "Túp-tuqııannan ózime sheıin" deıtin bir dúdámal kitap jaryq kórdi. Áýeli BAQ-yndaǵy jarnamasy aılar boıy áleı júrdi. Daqpyrtynyń kúshtiligi sonshalyq – naǵyz tarıhty endi oqımyz dep kádimgideı qýanyp ári taǵatsyz kútýmen boldyq. Sóıtip ol kúnge de jetip, kitap dúkenderine túsken bette-aq satyp ala sala, qunyǵa bas qoıdyq. Biraq kóńilimiz birden sý sepkendeı basyldy. Óıtkeni shylǵı ótirik, óńsheń fantastıka! Ásirese ótiriktiń qaý kódedeı uıysqan qalyń tusyna Bógenbaı batyrǵa kelgende kıligemiz. Qazybek bek Taýasarulynyń sýretteýinshe, Bógenbaı qol toqpaqtaı-aq ıaǵnı bákene boıly, qortyq bireý bolyp shyǵady. Tek asqan aılaker adam eken (Qý degeni ǵoı juqalap)
Osynyń aldynda eki jyl buryn ıaǵnı 1991 jyly Ereımentaýda Bógenbaı batyrdyń respýblıkalyq deńgeıde merekelengen 300 jyldyq toıy bolyp, sol toıda saıyn dalada úlken sahnalyq qoıylym ázirlenip (rejısseri Jaqyp Omarov), sahnaǵa Sáken Seıfýllın atyndaǵy Qaraǵandy oblystyq drama teatrynyń akteri Qaırat Kemalovtyń ("Qazaq Handyǵy" fılminde Kereı hannyń beınesin somdaǵan) astyna esik pen tórdeı aqboz at minip, Bógenbaı beınesinde shyqqany áli este. Sol joly Bógenbaı batyrdyń urpaqtary sandyq túbinde aq mataǵa oraýly jatqan Bógenbaı batyrdyń dýlyǵasyn uzaq zamandardan keıin alǵash alyp shyǵyp, babamyzdyń beınesin somdap jatsyń, yrym bolsyn dep Qaırat Kemalovqa kıgizgenine qalyń el kýá. "Sonda bir qysylǵanym-aı, – deıdi Qaırat aǵamyz: – Bógenbaı babamyzdyń basy munsha úlken bolar ma, týra qazan kıip alǵandaı boldym, dýlyǵa kózime túsip, betimdi jaýyp ketti, –deıdi. Al Qaırat Kemalovtyń ol kezde 1 metr 90 sm jýyq boıy, 120 kelideı salmaǵy bar, 62 razmerli bas kıim kıetin eńsegeı boıly, jampoz shaǵy.
Bógenbaıdyń basynyń úlken ekeni Úmbeteı jyraýdyń Abylaıǵa estirtýinde de da aıtylady:
..."Aı, Abylaı, Abylaı,
Sózimdi tyńda taǵy da-aı,
Ózińnen biraz jasy úlken,
Dómpesh taýdaı basy úlken,
Jasyńda bolǵan syrlasyń,
Úlken de bolsa qurdasyń,
Seksennen asa bergende,
Qaırylmas qaza kelgende,
Batyryń óldi – Bógenbaı", – dep tolǵaıdy Úmbeteı jyraý.
Osyndaı alyp tulǵaly er Bógenbaıdy "Qoltoqpaqtaı-aq adam eken" dep mensinbeıdi Qazybek bek Taýasaruly degen tarıhshy batyr. Kúlesiz be, jylaısyz ba?
Endi sizdiń jarııa qylǵandaryńyzǵa keleıik. Sizdiń jazbańyzda Bógenbaıdyń ákesi momyn, jýas, 49-ǵa kelgenshe qatyn ala almaǵan, Jalańsoıyl degen baıdyń jylqyshysy bolǵan, aqyry kereı men ýaqtyń jaqsylary 25 jasqa deıin kúıeýge ótpeı otyryp qalǵan kári qyz – Boraldaıǵa qosyp, ekeýinen Bógenbaı týady delinedi. Bógenbaıdyń týýy da qyzyq – sheshesi Bógenbaıǵa ekiqabat kezinde aıý soǵyp, ol aıýdy bógep soqqan edi dep, osynaý oqıǵadan keıin dúnıege kelgen balaǵa Bógenbaı dep at qoıady. Komentarııimde jazǵandaı eń shylǵı ótirik osy jerde..
Sebebi Bógenbaı batyr nesheme zaman Qazaq Ordasynyń qorǵany bolǵan uly áskerı áýletten. Onyń atasy – Áldekún bahadúr Esim hannyń bas sardary bolǵan óz zamanynyń aıtýly eri. Al óz ákesi Aqsha batyr bolsa '– Táýke han zamanynda qazaq qolynyń bas sardary bolyp, sońynan 80 myń jasaq ertken qas bahadúrdiń naq ózi. Al endi aıtyńyzshy qudaıshylyǵyn, sońynan 80 myń qol ertken bas sardar qalaısha 49 jasyna deıin qatyn ala almaı júredi. Jalpy qatyn ala almaǵan erkek jaý ala, ala ma, qyzdyń qoınyna kire almaǵan bosbelbeý jigit batyly jetip jaýdyń ishine kire ala ma? Tipti bizdiń ýaqytymyzda, keshegi 70-80 jyldary áskerge barmaǵan jigitke qyz tımeýshi edi ǵoı qorsynyp. Bul tamasha "dástúr" de joıyldy qazir.
Ekinshi bir qısynsyz dúnıe – Bógenbaıdyń sheshesiniń Boraldaı atalýy jáne onyń aıý soqqan alyptyǵy. Birinshiden, Boraldaı taza qalmaq sózi. Qazaq balasy qyzy túgili ulyna mundaı esim qoımaǵan. Onyń aıqyn aıǵaǵy, qazaq shejiresinde Boraldaı degen kisi esimi joq. Al Bógenbaıdyń sheshesi siz jazǵandaı alyp adam bolmaǵan. Halyq ańyzdarynda Bógenbaıdyń sheshesi kerisinshe, kishkene adam bolǵan. Tipti muny:
Ýa, Alataýdaı Aqshadan,
Asyp týdyń Bógenbaı!
Bolmashydaı anadan,
Bolat týdyń Bógenbaı! –
dep zamandasy Úmbeteı jyraý da aıtady.
Siz jazǵandaı momyn, 49-ǵa deıin úılene almaǵan bos belbeý emes, Bógenbaıdyń ákesi – Aqsha batyr Alataýdaı er de, al anasy bolmashydaı ǵana ıaǵnı shúıkedeı kishkene kisi eken. Sonaý jyldary bir tarıhshynyń Bolmashy – Bógenbaıdyń sheshesiniń aty dep jazǵanyn oqyp qalyp edim. Qazaqtyń osy kúngi ǵalymdary ǵylymı derekti topshylaý túgili mátindi sezinýden qalyp barady. Úmbeteı jyraýdyń bul jerde sheshesiniń turymtaıdaı shaǵyndyǵyn aıtyp turǵandyǵynda sharýasy joq, batyrdyń sheshesiniń aty – Bolmashy degen áıel edi dep qoıyp qalady.
Endi Bógenbaıdyń esimi jóninde. Barlyq ańyz áńgimelerde Bógenbaı batyrdyń Syrdarııaǵa jaqyn Bógen ózenin boıynda dúnıege kelgendigi, sol sebepti Bógenbaı atalǵany aıtylady. Al bul óńir Betpaqtyń shóline jaqyn, mundaı jerde qaıdaǵy aıý.
Meni qynjyltatyny, osyndaı qısynsyz áńgimeler. Áıtpese, sizde bes beresi, alty alasym joq, Aseke!
Erlan Tóleýtaı ,
Facebook paraqshasynan
