كوپەنتانۋعا كىرىسپە
كوپكە ۇنايتىن بار ءوڭى،
«Kopen. KZ» – ءپارولى،
كوڭىل-كۇيى كەلىسكەن،
كۇلكىستاننىڭ كورولى!
(جۋرناليستىك فولكلوردان)
بالا كەزىمىزدە قيىر شىعىس جاقتان عوي دەيمىن، سىمداي تارتىلعان ءبىر وفيتسەر تىنباي ساتيرالىق دۇنيەلەر جازىپ تۇراتىن. ءار جازعانى نىساناعا ءدوپ تيەدى. كۇلكىدەن ولە جازدايسىڭ. تاپقىرلىعىنا تاڭداي قاعاسىڭ. ءتىپتى اسكەردە جۇرسە دە اركىممەن ازىلدەسۋگە ۋاقىت تاباتىن بۇل نەعىلعان ادام دەپ تاڭعالاسىڭ...
وقۋعا تۇستىك. الگى وفيتسەردىڭ ساتيرالىق ولەڭدەرى مەن شىمشىما شۋماقتارىن قاتارداعى جاۋىنگەر قۇتماعامبەت قونىسباەۆ ەكىلەنىپ تۇرىپ، جاتقا ايتاتىن. «اكەڭ سەمىز بە؟ سەمىز! شەشەڭ سەمىز بە؟ سەمىز! ەرتىپ اكەلەيىن، ەكەۋىن دە جەڭىز!»، – دەپ ەكى يىعىن جۇلىپ جەيتىن ءورت سوندىرۋشىلەر وتريادىنىڭ سايىپقىران ساربازى. ءسويتىپ، اسكەري اسكەريدى الىستان تانيتىنىن ايقىن اڭعارتاتىن.
سىقاق ولەڭدەرىنىڭ سوڭىنا «ك.امىربەكوۆ، وفيتسەر» دەپ قول قوياتىنى بولماسا، كوپەن كوكەمىز ءبىز ويلاعانداي، گەنەرالدىقتى كوزدەپ جۇرگەن كىسى ەمەس ەكەن... قالىڭ شينەل كيىپ اپ، بەلىن جالپاق بۋىپ اپ، ولەڭ ولكەسىندە جورتقان ءوز ادامىمىز بولىپ شىقتى. كەيىن ول جازۋ ونەرىنىڭ جاندارالىنا اينالدى. ساتيرانىڭ ساربازىنان ساردارىنا دەيىنگى جەمىستى جولدان ءوتتى.
بەسىنشى كۋرستا وقىپ جۇرگەنىمدە جۋرفاكتىڭ تەمىردەي قاتتى دەكانى تەمىربەك قوجاكەەۆتىڭ جەتەكشىلىگىمەن «بۇگىنگى قازاق پارودياسى» دەگەن تاقىرىپ بويىنشا ديپلوم جۇمىسىن جازدىم. رەتسەنزەنتىم – سول تۇستا دۇنيەنى دۇرىلدەتىپ تۇرعان كوپەن امىربەك. مەن ونى ىزدەپ، «ارا» جۋرنالىنىڭ رەداكتسياسىنا كەلدىم. اعام شىلدەنىڭ اپتابىنا قاقتالىپ، قايناپ تۇرعان بولمەسىندە سۋ جاڭا پيدجاك كيىپ، شوقپارداي گالستۋك تاعىپ، قىلعىنىپ وتىر ەكەن. جەتىسكەننەن ەمەس əرينە، جۋرنالدىڭ جاۋاپتى حاتشىلىعىنا بەكۋ ءۇشىن ءداۋ تسەكاعا بارماق... تسەكاسى بار بولعىر، «əنە-مىنە» دەپ ەمەكسىتكەنىمەن، جۋىق ارادا شاقىرا قويماي قينايدى. سوعان قاراماستان مي قايناتقان ىستىقتا پىسىناپ وتىرىپ، ديپلومىما قاتىرىپ تۇرىپ پىكىر جازىپ، شيىرىپ تۇرىپ قول قويىپ، قاعازىمنىڭ ەتەگىنە قۇلاشتاپ تۇرىپ ءمور باسىپ بەردى. ءسويتىپ، نە دەسەڭ، و دە، مەن العاشقى عىلىمي جۇمىسىما ادەپكى باتانى باسقادان ەمەس، كۇلكى كوريفەيىنىڭ وزىنەن الدىم.
كوپەن اعامنىڭ يۋمورلىق سەزىمى كول-كوسىر. كەز-كەلگەن جەردەن كۇلكىنىڭ كوزىن، كوزىن ەمەس-اۋ، سارقىلماس كەنىن تابادى. تاستان كۇلكى تابىلار اڭدىعانعا... ءار ءسوزى ماقال-ماتەل سەكىلدى دوڭگەلەنىپ ءتۇسىپ، ميىڭا شەگەلەنىپ قالادى. «كوپەن كەلە جاتىر!»، – دەگەن ءسوز تىركەسى ءباسپاسوزدىڭ برەندىنە اينالعالى قاشان. سول كوپەن اعام ءار كەلگەن سايىن كۇلكىگە قارىق قىپ كەتەدى...
اقىرى عىلىمي جۇمىسىمىزعا العاشقى باعانى سول كىسى بەرگەن ەكەن. ەندەشە، وزىمىزگە قولايلى ديسسەرتاتسيالىق ەڭبەكتىڭ ۇلگى-ۇردىسىمەن قيالاپ تارتىپ كورەلىك. مەنىڭ سۇيىكتى رەتسەنزەنتىمنىڭ بەت-بەينەسىن، بولمىس-ءبىتىمىن، قابىلەت-قارىمىن، دەڭگەي-دارىنىن زەرتتەپ-زەردەلەپ، تالداپ-تارازىلاۋعا تىرىسايىق.
تاقىرىپتىڭ ماڭىزدىلىعى.
كوپەنتانۋ تاقىرىبى قاشاندا وزەكتى. وزەكتى بولماۋى مۇمكىن ەمەس. سەبەبى، ونىڭ ءوزىنىڭ قالامىنا ىلىنگەن ماسەلەلەر ەشقاشان كۇن تارتىبىنەن تۇسپەيدى. كەيىپكەرلەرى قازاق قوعامىنىڭ ساحناسىنان جۋىق ارادا كەتە قويمايدى. اينالاسىنداعى جۇرتتى زار قاقساتىپ جۇرە بەرەدى. ال كەيىپكەرلەر بار جەردە كوپەن بار. «كەيىپكەرى – فانتوماس، كورەرمەنى – التى الاش» دەگەندەي، كوپەن اعامنىڭ كەيىپكەرلەرى قوعامنىڭ ءبىر-ءبىر ۋىعىن ۇستاپ تۇر. ۋىق تيمەگەندەرى كەتىگىن تاپسا دا، تاپپاسا دا، ءبىر-ءبىر كىرپىشتى جامباسقا باسىپ وتىر. سول كەيىپكەرلەر كوپەننىڭ ءوزىن دە، كوزىن دە، ءسوزىن دە ۇنەمى قوزعالىسقا كەلتىرەدى. دەمەك، كوپكە بەلگىلى كوپەنولوگيا ءىلىمىنىڭ ءمان-ماڭىزى ۋاقىت وتكەن سايىن ارتا بەرەدى دەگەن ءسوز.
ماقساتى مەن مىندەتتتەرى.
قازاق ساتيراسىنىڭ ساربازدارىن كوپەنتانۋ دارىستەرى ارقىلى قامشىلاۋ ماقساتى العا قويىلادى. وسى جولداعى مىندەتتەر – كوپەنشە جازۋ، كوپەنشە قازۋ ماسەلەلەرىنە نازار اۋدارۋ. جاس ساتيريكتەردى توتەنشە ءارى كوپەنشە ارەكەت ەتۋگە باۋلۋ.
تەوريالىق-ادىستەمەلىك نەگىزدەرى.
جاس كۇنىنەن ءىرىلى-ۇساقتى ءتۇرلى ەڭبەكتەردە كەيىپكەرىمىزدىڭ اتى اتالدى. سىقاق ولەڭدەرى ءسوز زەرگەرلەرىنىڭ جازعان دۇنيەلەرىنە وزەك بولدى. سوندىقتان بۇل تاقىرىپقا بۇزىپ-جارىپ تۇرەن سالعان ناق ءبىز ەدىك دەپ كەسىپ ايتا المايمىز. وسىعان وراي، ەڭبەگىمىزدە قارىمدى قالامگەرلەر وسپانحان اۋباكىروۆ، مىڭباي ءراش، سادىقبەك ادامبەكوۆ، تەمىربەك قوجاكەەۆ، ۇمبەتباي ۋايدين، عابباس قابىشەۆ، سەيىت كەنجەاحمەتوۆ، جاراسقان ابدىراشەۆ، قورعانبەك امانجول، بازاربەك تۇكىباي سياقتى جاس جانە جاسامىس كوپەنولوگتاردىڭ جۇرەك تۇكپىرىندەگى جازبالارى مەن كوكىرەك كەنىشىندەگى قازبالارى مولىنان قامتىلدى.
عىلىمي جاڭالىعى.
بۇل ەڭبەك قورعاۋ ءۇشىن ەمەس، قولداۋ ءۇشىن جازىلىپ وتىر. ادەتتەگىدەي تۇرمىستىق پاروديانىڭ تالابىنا سايكەس سىناپ-مىنەۋ ماقسات ەتىلمەيدى. كەيىپكەرى كوپ كەيىپكەرگە تىلەۋلەستىك تانىتامىز. جۇرەگىن جىلىتامىز، جىگەرىن جانيمىز. تەمىردەي قاتتى دەكانىمىز، ۇستىنى بەرىك ۇستازىمىز تەمىربەك قوجاكەەۆ ىلگەرىدە ءومىر سۇرگەن تەگەۋرىندى تەورەتيكتەردىڭ ەڭبەگىنە سۇيەنىپ ايتقانداي، «كۇلكى – كۇشتىلەردىڭ قارۋى» ەكەنىن بىلە تۇرساق تا، «دوستىق راۋىشپەن» قالام سىلتەيمىز.
تەوريالىق جانە تاجىريبەلىك ءمانى.
جۇمىستىڭ ناتيجەلەرىن بۇگىنگى ساتيرا ساربازدارىنىڭ شابىتىنا شابىت قوساتىن ادىستەمەلىك قۇرال رەتىندە ۇسىنۋعا بولادى.
سىننان ءوتۋى.
جەكەلەگەن كوپەنتانۋ دارىستەرى الەۋمەتتىك جەلىدە بىرنەشە رەت جارىق كورگەن. اۋىزەكى اڭگىمەدە ايىزىمىز قانعانشا ايتىلعان. ارتىق قىلام دەپ تىرتىق قىلىپ، بۇيرەكتەن سيراق شىعارىپ الماۋىمىز ءۇشىن الدىن-الا كەيىپكەردىڭ وزىنە دە ەپتەپ باياندالىپ، ەداۋىر قۇلاقتاندىرىلعان.
قۇرىلىمى.
كوپەنتانۋعا كىرىسپەدەن، «كوپەننىڭ ءومىرى»، «كوپەننىڭ كوڭىلى»، «كوپەننىڭ ءنومىرى»، «كوپەننىڭ يۋمورى» دەگەن ءتورت تاراۋدان جانە قورىتىندىدان تۇرادى. جۇمىستىڭ تاراۋلارىنىڭ ىم-جىمى ءبىر، توننىڭ ىشكى باۋىنداي، ماتاسا دا، قابىسا دا بايلانىسقان.
ءبىرىنشى تاراۋ – كوپەننىڭ ءومىرى
كۇيىن كۇيتتەپ ۇلتىنىڭ،
كورمەدى عوي ءبىر تىنىم.
كوسەمسوزدىڭ كوسەمى،
كوريفەيى كۇلكىنىڭ!
(جۋرناليستىك فولكلوردان)
كوپەن اعانى قاي كەزدەن باستاپ بىلەم ءوزى؟ قيىر شىعىستان سىقاق ولەڭ جازىپ تۇرعانى ءوز الدىنا، بەرتىندە ول كىسى تۋرالى ميىمىزعا ءبىراز مالىمەت جيناقتالا باستادى. ماسەلەن، مەكتەپ بىتىرگەن جىلى نۇرجان دەگەن كلاستاسىم الماتىعا بارىپ، وقۋعا تۇسە الماي كەلدى. وقۋعا تۇسە الماعانىمەن، كوڭىلگە كوپ نارسەنى ءتۇيىپ قايتىپتى. كادىمگى كوپەن امىربەكتى كورىپتى. كورگەن سەبەبى، ول بىزگە مەكتەپتە ادەبيەتتەن ساباق بەرەتىن شامحان جەزدەسىنىڭ جاقىن تانىستارىنىڭ ءبىرى ەكەن. دالىرەك ايتقاندا، نۇرجان – مەنىڭ كلاستاسىم، شامحان – ونىڭ جەزدەسى، شامحان – قۇلبەك ەرگوبەكتىڭ كۋرستاسى، قۇلبەك – كوپەننىڭ ءىنىسى. سوندا نە بولدى؟ كەيىپكەرىمنىڭ كەرتولعاۋىنداعىداي، «ءابدىراحماننان – ايتان، ايتاننان – بايتان، بايتاننان – بايپاڭ، بايپاڭنان – مايتان، مايتاننان – تايتاڭ، تايتاڭنان – جايتاڭ، جايتاڭنان – جايپاڭ» دەگەن سەكىلدى جايداقتالىپ كەتكەن جوق پا؟! بولسا بولا بەرسىن... ءبارىبىر قيىر شىعىستان قىڭىر ءسوزىن جولداپ جۇرگەن اعامىز سوندا سەنىڭ الىستان قوسىلاتىن تانىسىڭ بولىپ شىقپاي ما؟ ەندى ودان ارتىق نە كەرەك؟!
سول نۇرجاننىڭ استانادان الىپ كەلگەن ەڭ قۇندى مالىمەتى مىناۋ ەدى. كوپەن اعام الماتىنىڭ كوشەسىندە قۇيعىتىپ كولىك ايداپ ءجۇر دەيدى. ول كەزدە قالامگەردىڭ تەمىر تۇلپاردى تىزگىندەۋى تاڭسىقتاۋ نارسە. دەمەك، جالپاق ەل جاياۋ جۇرگەندە، ماشينا مىنسە، مىقتىنىڭ بىرەۋى بولعانى. اسپانداعى ۇشاق پەن استىنداعى قايىقتان باسقا كولىگى جوق قاراتەرەڭدە وسكەن بالا كوپەن اعانىڭ ماشيناسىنىڭ ماركاسىن تاپ باسىپ ايتا المايدى. ءسىرا، ءبىزدىڭ توپشىلاۋىمىزشا، ساتيرانىڭ ساردارى سادىقبەك ادامبەكوۆتىڭ ءوزى ءمىنىپ-تۇسكەن كەزدە سىناپ-مىنەپ كەتەتىن اتىشۋلى «نيۆانىڭ» ءوزى بولۋى ابدەن مۇمكىن.
ءوزىمىز ستۋدەنت اتانعان شاقتا ونىڭ ابىرويى اسپانداپ تۇردى. شىمشىما شۋماقتارىن ەكىنىڭ ءبىرى جاتقا ايتادى. ولەڭدەرى وتكىر، ءوزى تاپقىر. تيگەن جەرىن ءتىلىپ تۇسەدى. اندا-ساندا ءتۇرلى جيىنداردان كورىپ قالامىز. جالپى، اقباس الاتاۋدىڭ ەتەگىندەگى ارۋ قالاعا تابانى ىلىنگەن بوزبالا قالامگەرلەردى العاش كورگەندە سان قيلى كۇي كەشەدى. جازعان-سىزعاندارىنا قاراپ، كەزدەسە قالسام، ەتەنە ارالاسىپ، ەمىن-ەركىن اڭگىمەلەسىپ كەتەتىن شىعارمىن دەپ ويلاعان ادامىڭ تۇكسيگەن ءارى توڭمويىن بىرەۋ بولىپ شىعادى. كەرىسىنشە، قاققان قازىقتاي بوي-سويى مەن ءتۇر-الپەتى ۇناماي، ىرگەڭدى اۋلاق سالعىڭ كەپ جۇرگەن جازۋشىڭ قۋساڭ دا كەتپەيتىن اقكوڭىل اقىلشىڭا اينالادى. كەيبىر كىسىلەردى كورگەندە «شىركىن-اي، كەزدەسپەي-اق، شىعارمالارىن وقىپ جۇرە بەرگەنىم جاقسى ەدى»، – دەپ ەپتەپ وكىنەسىڭ.
ال كوپەن اعانى كورگەنىمىزدە مۇنداي سەزىمنىڭ ەشقايسىسى دا بويىمىزدا بولعان جوق. ول وعاش اسەر قالدىرمادى. ويلى ءارى ورنىقتى ەكەنىن بايقاتتى. ۇلاعاتتى ءارى ۇستامدى ەكەنىن اڭعارتتى. ساتيريك ەكەنمىن دەپ، وتىرعان جەرىن ۇنەمى كۇلكىمەن كومكەرىپ كەتۋدى ماقسات ەتپەيتىن سياقتى. ءوزىنىڭ پوزاسىن، كۇلكىنىڭ دوزاسىن جاقسى بىلەتىن ادام سەكىلدى كورىندى. سىرىن الدىرمايدى. جاركەلەشتەنىپ كوپ كۇلە بەرمەيدى. بىراق اركادي رايكين ەلدى قىران جاپقانداي قىلىپ، مول كۇلكىگە كەنەلتىپ جاتقاندا قاباعىن اشپاي، تومسىرايىپ وتىرا بەرەتىن ءازيز نەسيندەي تىم توماعا-تۇيىق ەمەس، ارينە. اندا-ساندا قالجىڭ ايتىپ، ەلدى ءدۇر ەتكىزەدى. وندا دا تۇيەدەن تۇسكەندەي قويىپ قالمايدى. ءار نارسەنى جونىمەن ايتادى. ادەپ پەن ادەبيەتتىڭ ەكى اراسىنان، ماقسات پەن مادەنيەتتىڭ شەگاراسىنان اسپايدى. وسى ۋاقىتقا دەيىن كوپەننىڭ كۇلكىسى تۇرپىدەي ءتيىپ، زالال مەن زارداپ شەككەن ادامدى كورمەپپىز. سوندىقتان كوپەن كوكەم بىزگە باياعىدا-اق ۇنادى.
كوپ-اعامەن جاقىنداتا تۇسكەن تاعى ءبىر سەبەپ مىناۋ. مەن ول كىسىنىڭ تۋعان ءىنىسى بازاربەكپەن قاتار وقىدىم. كادىمگى بالاپان بازار. جىگىت اعاسى بولعان شاعىندا دا ەل قويعان ەسىمىنەن باس تارتپاعان اتاقتى اقىن بالا وراز سەكىلدى الپىسقا تولعان بازاربەك دوسىم دا ستۋدەنت كەزىندە يەلەنگەن بالاپان اتىنان بەزىنە قويعان جوق. ايتپەسە، قۇجاتقا قاتتالعان ناعىز نىسپىسى – بازاربەك تۇكىباي. جالپى، بۇلار تۇقىمىمەن ءتۇرپى تىلدەستەر. ءتۇرپى تىلدەس بولسا دا، تۇركى تىلدەس سەكىلدى تاتۋ. سول بالاپان بازارىڭ ۋسويقىنىڭ ءوزى. شابىتى تاسىعاندا سەڭدەي سوگىلەدى، توتيايىنداي توگىلەدى. جاتاقحانانىڭ جۇقالتاڭ تۇرعىنى اتانعان بوتاتىرسەك بوزبالا كەزىمىزدە ول «جاقسى كورۋ بەلگىسى» دەگەن ولەڭ جازدى.
اكەسىن بالاسى،
جاقسى كورەدى شاماسى.
كەشە اكەلگەن سۋ جاڭا
گارنيتۋردى ويىپتى.
بۇيىرىنە «پاپا» دەپ،
جازۋ جازىپ قويىپتى...
قارشادايىمىزدان قاتار وسكەن سوڭ قالجىڭمەن قاعىسا بەرەمىز. سوناۋ ستۋدەنتتىك جىلدارىمىزدا الماتى مەن ماسكەۋدىڭ اراسىنا №7 «قازاقستان» جۇردەك پويىزى قاتىنايتىن. باياعىدا بايبوتا اعام «جەتىنشى پويىز ءبىر جارىم ساعات كەشىگەدى دەپ ەسىتتىم»، – دەپ جىرلايتىن كادىمگى كوكشۋلان كولىك. بۇرىن شۋ، لۋگوۆوي، ارىس، تۇركىستان، جاڭاقورعان، شيەلى سەكىلدى جول بويىنداعى اۋدان ورتالىقتارىنا عانا توقتاپ جۇرگەن سول پويىز ءبىر كۇنى بازەكەڭدەردىڭ اۋىلىنا جاقىن تەمىر ستانتسياسىنا پىسىلداپ كەلىپ ماڭداي تىرەسىن. ءتىپتى بۇل بەكەت جول كەستەسىنە دە ەنىپ كەتىپتى. «ماسساعان، مىنا بازاربەك باستاعان شىمكەنتتىكتەر ايتەۋىر «ءويتىپ-ءبۇيتىپ» اساۋ پويىزدى تەمىرگە توقتاتاتىن قىلدى-اۋ»، – دەدىم جۇرتتىڭ كوزىنشە ونى تۇقىرتىپ العىم كەپ. بازەكەم بىلق ەتپەدى. «وسىنداي اڭگىمەنى ۇنەمى ايتا بەرسەڭ، بۇدان دا كوبىرەك «ءويتىپ-بۇيتىڭكىرەپ»، سەنىڭ ارالىڭا ايالدامايتىن قىلامىز»، – دەدى جۇلىپ العانداي. ال، كەرەك بولسا... نەم بار ەدى ۇرىنىپ... ءسويتىپ، ول ورشەلەنىپ ۇمتىلعان ءوزىمدى ات ۇستىنەن وپ-وڭاي اۋدارىپ تاستادى. «ويباي، توقتاي بەرسىن، ءتىپتى اناۋ ەشكىقورالارىڭا دەيىن ەمىن-ەركىن بۇرىپ اپارىڭدار»، – دەپ ازەر قۇتىلدىم. ايتتىم عوي، مىقتى دەيمىن بۇلار شەتىنەن. سول بالاپان بازاردى سارى ۋىز ساتيريك كەزىنەن باپتاعان كىم؟ كوپەن. سىن-سىقاعىنىڭ ۋىتتى بولۋىنا ىقپال ەتكەن كىم
كوكەم.
سوندىقتان، ءوزىمىز كورىپ-بىلگەلى اعايىن-تۋىسقا، دوس-جارانعا، تامىر-تانىسقا بىردەي قادىرلى كوپەن كوكەمنىڭ ءومىرى كۇلكىمەن ورىلگەن ءومىر دەپ توپشىلاۋعا تولىق نەگىز بار.
ەكىنشى تاراۋ – كوپەننىڭ كوڭىلى
اسپەتتەيدى ارىدەن،
ءار ءسوزى ارتىق دارىدەن.
ازىلدەسە بەرەدى،
ايدىكتەردىڭ بارىمەن!
(جۋرناليستىك فولكلوردان)
كوپەندى كورمەي تۇرعاندا جاتتاعان ولەڭدەرىمىزدىڭ ءبىرى – «ماي شام». سەبەبى، ەلەكتر جارىعى تۇنگى ساعات ون ەكىدە جىپىلىقتاپ تۇرىپ جالپ ەتە قالاتىن اۋىلدا تۋىپ-وسكەن مەن ءۇشىن ماي شامنىڭ ورنى بولەك. ماي شامنىڭ جارىعىمەن سىعىرايىپ وتىرىپ، اۋىل كىتاپحاناسىنىڭ بار بايلىعىن اداقتاپ شىقتىق. ماي شام كوزدى الدى، ءبىز ءسوزدى الدىق. بالا كەزىمىزدە بىلتەنىڭ تۇبىنە سىڭگەن كەروسيننىڭ يىسىنە ەلتىپ، ماناۋراپ جاتىپ، وسى ولەڭدى قايتا-قايتا وقيتىن ەدىك:
– ۇستامدى...
كىم كوز ىلمەي اتىرادى ءۇش تاڭدى؟
– ماي شام!
– ىڭعايلى...
قۇر شىتىناپ، كىم بەكەرگە سىنبايدى؟
– ماي شام!
– ءتيىمدى...
كىم بار ىلعي جارىق قىلار ءۇيىڭدى ؟
– ماي شام!
سوسىن، «ە، ءبىزدىڭ ماي شام بايعۇسقا دا جىر ارنايتىن ادام بار ەكەن عوي»، – دەپ سۇيسىنگەنىمىز راس-تى. مەنىڭ ءبىر اعاما كوپەن كوكەم: «مەن سەنى نەگە جاقسى كورەتىنىمدى بىلەسىڭ بە؟ ءبىزدىڭ بازاربەكتى جاقسى كورەتىنىڭ ءۇشىن جاقسى كورەم»، – دەپتى. سول سەكىلدى ءبىز دە ادەپكىدە كوپەن كوكەمدى تالاي ۇيقىسىز تۇنىمىزگە سەرىك بولعان ماي شامدى تىلىنە ىلىك ەتكەنى ءۇشىن جاقسى كوردىك. جاقسى كورگەنىڭ نە، ءجۇدا قۇرسان بولدىق.
سويتسەك، التى رەت ايتىپ، جەتى رەت جاتتاعان ولەڭىمىز ءتىپتى دە ماي شام تۋرالى ەمەس ەكەن. ماي شام انشەيىن ويدى جەتكىزۋدىڭ قۇرالى كورىنەدى. ءوز باسىم تيتىمدەي كەزىمدە «جەل تۇرماسا، ءشوپتىڭ باسى قيمىلدامايدى» دەگەن ماتەلدىڭ جەل تۋرالى دا، ءشوپ تۋرالى دا ەمەس ەكەنىن العاش ەستىگەندە ءبىرتۇرلى بولعام. بۇل جولى ەداۋىر ەسەيىپ قالعاندىقتان، ونشا تاڭعالا قويعانىم جوق. ول ءسوزدىڭ ءتۇيىنىن سوڭىنا ساقتاپتى. «ماي شامدى əلدەكىمدەر دەمەپ بىردە، باستىق ەتىپ جىبەردى ەلەكترگە!». تەك ادەپكى نۇسقاسىندا «دەپ ماي شامدى بىرەۋلەر دەمەپ بىردە» دەپ باستالاتىن سياقتى ەدى... بارماق باستى، كوز قىستىنىڭ مىسالى... ءبىلىمسىزدىڭ ءبىلىمدىنى بيلەۋى. ساتيرانىڭ سۇرگىسى مەن سۇزگىسىنەن اسقان شەبەرلىكپەن ءمىنسىز وتكىزگەنى بولماسا، ارعى وي-تۇجىرىم جەكە-دارا كوپەندىكى ەمەس. ارىدەن كەلە جاتقان ءداستۇر. باياعى جىراۋلاردان تامىر تارتاتىن، زار زامان اقىندارى «قوي زور بولىپ تۇيەدەن، قۇلىن زور بوپ بيەدەن» نەمەسە «تۇلپارلاردان ەسەك وزدى، اقىلماننان ەسەر وزدى»، – دەپ ءيىن قاندىرىپ يلەگەن يدەيا. كوپ-اعام سونى كوڭىلدى كۇلكىمەن كومكەرىپ، كورىكتەندىرىپ جىبەردى. بۇل ەندى كەرەمەت ولەڭ. كەرەمەت بولسا قايتەيىن، مەن ەلەكترگە باستىق بولىپ بارا جاتقان، ءبىر-ەكى جىلدان سوڭ ءبارىبىر ورنىنان ءتۇسىپ قالاتىن بوسبەلبەۋ باسشىنىڭ كەيپىنە ەنگەن، تالاي جىل وزىمە سەرىك بولعان ماي شامىمدى تۇڭعىش رەت كادىمگىدەي ايادىم. الايدا كوپ ۇزاماي بۇل دەگەنىڭ تاپقىرلىقتىڭ تورەسى ەكەنىن مويىنداۋعا تۋرا كەلدى. سودان سوڭ كوپەن اعانىڭ كوڭىلى مەن كوكەيىندەگى وي ورالىمدارىن ەپتەپ زەرتتەي باستادىم.
كوپەن كوڭىلىنىڭ تازالىعى جوعارىدا ايتىلعان بازاربەككە دەگەن ىستىق ىقىلاسىنان دا بايقالادى. باۋىرىن جاقسى كورەتىن ادام ءبارىن دە جاقسى كورەدى. بۇل اۋلەتتەن كوپەن اعاعا ەلىكتەگەن قالامگەرلەردىڭ قاپتاپ شىعۋى تەگىن ەمەس. جۋرناليست تە، تۇركولوگ تا، ادەبيەتتانۋشى دا، ساتيريك تە جەتىپ ارتىلادى. ءتىپتى وسى ماماندىقتاردىڭ ەشقايسىنا مۇلدە قاتىسى جوق توپەن امىربەكۇلىنىڭ قابىلەت-قارىمى كەز-كەلگەن سىقاقشىدان كەم تۇسپەيتىنىن، ءار ءسوزى ماقال-ماتەلگە اينالىپ سالا بەرەتىنىن ەل-جۇرت اڭىز ەتىپ ايتادى. ەگەر ول سىن-سىقاقتىڭ سوقپاعىنا تۇسكەندە كوپەن اعامدى قويا تۇرىپ، «توپەن كەلە جاتىر...» دەپ وتىرار ما ەدىك، كىم ءبىلسىن؟!
كوپەننىڭ كوڭىلىندە دىق جوقتىعىنىڭ ناعىز دالەلى – جاراسقان ابدىراشەۆتىڭ ەلۋ جاسقا تولۋىنا ارنالعان تويىندا وقىعان «سىي...ىرقۇيمىشاق» دەگەن ولەڭى. باردى بار دەپ باعالار بولساق، شىنىندا دا ەندى عالامات دۇنيە. ساتيريكتىڭ شەبەرلىگىندە شەك جوق ەكەنىن تانىتاتىن شىعارما. ەڭ الدىمەن، بۇل – تەڭدەسسىز تاپقىرلىقتىڭ ۇلگىسى. ەكىنشىدەن، كەيىپكەرىنىڭ كوڭىل-كۇيىن، بولمىس-ءبىتىمىن جەتە زەردەلەۋدىڭ كورىنىسى. ۇشىنشىدەن، ويدى ويناتا ءبىلۋدىڭ مىسالى. تورتىنشىدەن، كورەرمەن سۇرانىسىن مەيلىنشە تاپ باسۋدىڭ بەلگىسى. بەسىنشىدەن، اۋديتوريا احۋالىن ەسكەرۋدىڭ ناتيجەسى. ساحنالىق ولەڭ سونىمەن قاتار قازاقى قالجىڭنىڭ، ءزىلسىز ءازىلدىڭ مىندەتىن اتقارىپ تۇر. ءبىر ولەڭ بۇكىل ۇلت مىنەزىن ايگىلەيدى. «انانى اپەرەم، مىنانى اپەرەم» دەپ ەركەلەتىپ، ەمەكسىتىپ، ەمىندىرىپ وتىرىپ، ەڭ سوڭىندا سىيلايتىن سىيلىعى – اۆتوقالام! سىيلىق ەمەس، سيمۆول! قالامگەرگە قالامنان ارتىق نە كەرەك؟ التى قانات ءۇيىڭ دە، ءتورت دوڭگەلەكتى كولىگىڭ دە قالامنىڭ قاسىندا تۇككە تۇرمايدى. يدەيا عالامات!
جاراسقان-اۋ، ساعان نەنi قيمايىن؟
ءۇي سىيلار ەم، ءوز باسىڭدا ءۇي دايىن.
جارتى əلەمگە جاريا ساپ ودان دا،
ارعىماقتاي اق «ۆولگانى» سىيلايىن.
«ۆولگا» بiراق بەنزينiڭە تويمايدى.
بەنزين بiتسە، سالاسىڭ عوي ويبايدى.
مەن ودان دا بiر «جيگۋلي» سىيلايىن،
ساي-سالادا سايتان قۋىپ وينايدى.
ءار سىيلىق اتالعان سايىن زال دۋ ەتە قالادى. سىيلىق ۇسىنۋشى مۇنىمەن شەكتەلمەيدى، تومەن قاراي تاعى دا سىرعيدى. سالدەن سوڭ «جيگۋليدەن» «موسكۆيچكە» اۋىسادى («جيگۋليiڭ» باس بiلمەگەن اساۋداي، سوعىسارسىڭ تورموزىن دا باسا الماي. مەن ودان دا بiر «موسكۆيچ» سىيلايىن، «موسكۆيچتi» توقتاتىپ ەد قاشان گاي؟»). «موسكۆيچتەن» «زاپوروجەتسكە»، «زاپوروجەتستەن» ۆەلوسيپەدكە، ۆەلوسيپەدتەن كونكيگە تۇسەدى. اقىرى الىپ كەلگەن سىيلىعىن جاريالايدى («اۆتوموبيل تەز توزادى، توزبايتىن، اۆتورۋچكا əكەپ تۇرمىن وسىندا!»).
جالپىدان جالقىعا، جالقىدان جالپىعا، ۇلكەننەن كىشىگە، كىشىدەن ۇلكەنگە اۋىسۋ ارقىلى قاناعاتشىلدىق يدەياسىن ۇسىنعان الەمدىك ادەبيەتتىڭ ۇلگىلەرىن كوپەن كوكەم شىعارمالارىندا وسىلايشا شەبەر قيۋلاستىرا الدى. بارلىق دۇنيەلەرىندە ونىڭ كوڭىل-كۇيى كورىنىپ تۇرادى. كوڭىلىنىڭ كىرشىكسىزدىگى دە اڭعارىلماي قالمايدى.
ءۇشىنشى تاراۋ – كوپەننىڭ ءنومىرى
«ءپالى!» دەيسىڭ سوزىنە،
«پاي-پاي!» دەيسىڭ كوزىنە.
پاروديا جازادى،
پاتشالاردىڭ وزىنە!
(جۋرناليستىك فولكلوردان)
ايگىلى قولباسشى باۋىرجان مومىشۇلىنىڭ: «مەن ءنومىرى ءبىرىنشى باۋىرجانمىن!»، – دەگەن ءسوزىن ءوز قۇلاعىمەن ەستىگەندەردىڭ ءبىرىمىز. ءبىرىنشى كۋرستا وقىپ جۇرگەنىمىزدە كۋراتورىمىز مامىتبەك قالدىبايدىڭ ۇيىندە كەزدەسكەنىمىزدە باتىر اعامىز تۋرا وسىلاي دەپ نىعىزداپ تۇرىپ، باۋىرجان ۇسەنوۆ دوسىم ەكەۋمىزگە «سەندەردىڭ نومىرلەرىڭ نەشىنشى؟»، – دەپ ساۋال قويعان. «ءومىردى جاڭا باستاپ جاتقاندىقتان، نومىرلەرىڭ «ەنىنشى» بولادى، ومىردەگى نومىرلەرىڭدى وزدەرىڭ تاۋىپ الىڭدار»، – دەگەن-ءدى سودان سوڭ.
داڭقتى قاھارمان ايتقانداي، كوپەن اعامنىڭ، ارىدەن قوزعاساق، قازاق ىشىندەگى، بەرىدەن تارتساق، ساتيريكتەر اراسىنداعى ءنومىرىن بىلگىم كەپ وتىرعانى. ويتكەنى، ول – ومىردەگى ورنى بولەك تۇلعا. ەلدىڭ ىقىلاسىنا بولەنگەن ادام. ۇلكەننىڭ دە، كىشىنىڭ دە قادىرلىسى. جالپى، ساتيريكتەر سان ءتۇرلى بولادى. كەيبىرىنىڭ سىن-سىقاعىنا جان بالاسى كۇلمەيدى. كۇلمەك تۇگىلى ەزۋ تارتپايدى. بىراق ولار دا سىن-سىقاقتىڭ الاڭىندا وگىز اياڭمەن جۇرە بەرەدى. جۇگى اۋىر جانردىڭ سالماعىن سەزىنبەيدى. ال كوپەننىڭ ءوزى دە، كوزى دە، ءسوزى دە كۇلدىرەدى. ءار ءسوزى عانا ەمەس، ءار ءارپى ەزۋ تارتقىزادى («ي» جانە «ر»). جالعاۋى مەن جۇرناعى دا جىميتادى («يست...»). سەپتەۋلەرى دە سۇيسىنتەدى («ەپتەۋ مەن سەپتەۋ»). سوندىقتان ونىڭ ومىردەگى ءنومىرىن انىقتاۋ اسا ماڭىزدى ماسەلە.
كوپەندى كوپەن ەتىپ تۇرعان قاسيەتتىڭ ءبىرى – ونىڭ باتىلدىعى. باتىلدىق دەمەكشى، سول باتىلدىعىنىڭ ارقاسىندا باتىر باۋىرجاننان... سۇحبات الا جازداعان. باۋكەڭ سۇحبات بەرمەي، قۇر قول جىبەرسە دە، تەرەزەسىن تەڭ ۇستاپ، تەكتىلىگىن كورسەتىپ قايتادى. شىنىندا دا ول ىلعي ىرىلەرمەن ازىلدەستى. الىپتارمەن قالجىڭداستى. سولاردىڭ اراسىندا مەنمەندىگى مىڭ جىلقىعا جۇك بولاتىن تاكاپپار تۇلعالار دا جەتكىلىكتى. بىرەۋى بولماسا بىرەۋى ەرىن باۋىرىنا الىپ تۋلاپ، شامدانىپ قالۋى دا مۇمكىن ەدى. ءبارىبىر باتىلدىعىنان تانبادى. ساقالى بارلاردى دا، توقالى بارلاردى دا ايامادى. اقشاسى باردى دا، باقشاسى باردى دا سىلەيتە سوقتى. كەيىپكەرلەرى ەپتەپ كىجىنىپ، ءتىسىن شىقىرلاتقان بولدى، ارينە. بىراق نايزاسىن كەزەپ، قىلىشىن قايراپ كەلگەندەرى جوقتىڭ قاسى. ويتكەنى، ول وتكىر قالجىڭىن مادەنيەت مايەگىنىڭ بەسىگىنە بولەپ ۇسىندى. ارتىق-اۋىس، قىڭىر-قيسىق تەرىس تۇجىرىمعا جول بەرمەدى.
ازۋلىلارعا اۋىز سالۋ وڭاي ەمەس. ءار ءسوزىڭ اپاتقا ۇشىراتادى. كەلىستىرە الماساڭ، كەتىستىم دەي بەر. ماسەلەن، كىرپياز كامال سمايىلوۆ پەن شىتىناعان شەرحان مۇرتازانى ءسوز سويىلىمەن قاتار سوعىپ كورشى... كوپەن اعام ءويتىپ-ءبۇيتىپ ونىڭ دا رەتىن كەلتىردى.
«ەلىم، ساعان ايتام ،
ەلباسى، سەن تىڭدا!»
كامال دوس!
سەن دە قۇلاق ءتۇر.
سەبەبى، سەن – سوقا، مەن – تراكتور.
ءومىر بويى «رەداكتور» دەگەن سوزگە قۇلاعى ۇيرەنگەن ادامعا «تراكتور» دەگەندى ەستۋ وڭاي عوي دەيسىڭ بە، شەراعاڭنىڭ شامداناتىنى انىق. بىراق ماسەلە، ونى ءبىر شامدانىپ العان سوڭ قىرتىس-تىرتىسى تەز جازىلاتىنداي ەتىپ كەيىپتەۋدە. كەيىپكەر ءوزى تۋرالى ەپيگراممانى قايتا-قايتا وقيدى. شامداناتىن جەرلەرى مەن شاتتاناتىن تۇستارىن سالىستىرادى. سوعان وراي ون ويلانىپ، توعىز تولعانىپ بارىپ، ءتۇيىن تۇيەدى. نەگىزىنەن دۇرىس جازىلعان ەكەن دەگەن قورىتىندىعا كەلەدى.
«شەرحان تىنىستى بىلەدى، تىنىس جۇمىستى بىلەدى» دەگەن ەكى جولى قاناتتى سوزگە اينالىپ كەتكەن ايگىلى پارودياسى شە؟! الپىس استارى، قىرىق قاتپارى بار مۇنداي ءازىلدى ارىستان تەكتەس اعاسى، مۇرتى تىكىرەيگەن مۇرتازانىڭ قۇلاعىنا جەتكىزۋ ءۇشىن جولبارىستىڭ جۇرەگى كەرەك. بىرەۋ-مىرەۋ باسقاشا بۇرمالاۋى دا كادىك. ابىروي بولعاندا، كەيىپكەرى ءسوزدىڭ الدىندا باس ءيدى. «ينشاللا، يا گوۆوريۋ پو-كازاحسكي»، – دەپ باستاپ، تىلدىك ورتا تازارسا دا، ءالى كۇنگە دەيىن قازاقشاسىنىڭ ءوڭى كىرمەي قويعان ولجاس سۇلەيمەنوۆتى پاروديالادى. ولجاس تا – زامانىمىزدىڭ تۇعىرلى تۇلعاسى، اقىل-وي الىبىنىڭ ءبىرى. ودان دا جاسىپ-جاسقانعان جوق. ول اعاسى دا سىنادىڭ ەكەن دەپ كوپاعاڭدى كەۋدەسىنەن يتەرمەدى. سودان سوڭ «ايتايىن با، ايتايىن، ايتايىن دا قىرعىزىما قايتايىن»، – دەپ مۇحتار شاحانوۆتى شىمشىلادى. قازاق جۇرتىندا ولەڭدەرىنە ەڭ كوپ پاروديا جازىلعان اقىن وسى مۇحاڭ شىعار. ول دا كوپەننىڭ تۇرپىدەي تىلىنەن تىتىركەنىپ، كىرپىدەي ءبىر جيىرىلىپ الدى دا، ارتىنشا جاز كۇنىندەي جادىراپ سالا بەردى. قىسقاسى، كوپەن ايدىكتەردىڭ بارىمەن ازىلدەستى. ايبارلى اسقار توقپانوۆتى، ايباتتى زامانبەك نۇرقادىلوۆتى، اتتانشىل امانتاي قاجىنى، مىنەزدى اقىن فاريزا وڭعارسىنوۆانى، سالماقتى ساياساتكەر التىنبەك سارسەنباەۆتى پاروديالىق شىعارمالارىنىڭ كەيىپكەرىنە اينالدىردى. ءبارى دە – پاروديا جانرى ءۇشىن، اسىرەسە قازاق پارودياسى ءۇشىن اسا كۇردەلى كىسىلەر. بىراق سىقاقشى وگىزدى ولتىرمەي، اربانى سىندىرماي، كەيىپكەرلەرىن كۇيىندىرمەي ءھام سۇيىندىرمەي، تارازى باسىن تەڭ ۇستاپ وتىرىپ، ءوز ماقساتىن ورىنداپ شىقتى.
ەشقايسىسىمەن ەسەپ ايىرىسپادى، كوكپار تارتىسپادى، جاعا جىرتىسپادى. ول ءسويتىپ، و باستا پارودياعا قىرىن قارايتىن قازاق شەنەۋنىكتەرى مەن ۇلت زيالىلارىن سىن ساداعىنان سەسكەنبەۋگە، كەرىسىنشە، كۇلكىنىڭ قۇدىرەتىن سەزىنۋگە ۇيرەتتى.
ساتيريكتەر ىشىندەگى ەتنوگراف، ەتنوگرافتار ىشىندەگى ساتيريك سەيىت كەنجەاحمەتوۆتىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، قازاق تاريحىندا ءبىزدىڭ كەيىپكەرىمىزدەن دە بۇرىن ءبىردى-ەكىلى ونەرپاز كوپەندەر بولعان سياقتى. ءبارىبىر ءار ءازىلى كۇللى قازاقتىڭ جۇرەگىندە جاتتالعان بۇل كوپەننىڭ ءجونى بولەك. ول – جاپپاي وقىلاتىن جانردا شىعارما جازۋدى مۇلتىكسىز مەڭگەرگەن ادام. كوپەننىڭ ءار جەردە ايتا سالعان، ءسويتىپ تىلدىك قورىمىزدى بايىتا سالعان قاناتتى سوزدەرىنەن كوز سۇرىنەدى. تالعامى تەرەڭ، تولعامى ەرەن... وسپانحاندى ءپىر تۇتادى («ارعى اتاسى وسپانحان، وسپانحاننان – ءابدىراحمان»), مۇحتاردى («ا-حا-اۋ، كەرىم، مۇحتار شەرىم») ءدۇر تۇتادى. الدىڭعىسى – سەنىمدى، كەيىنگىسى – ءونىمدى...
سونىمەن، كوپەننىڭ ءنومىرى... بىزدىڭشە، ول قازاق ساتيريكتەرىنىڭ العاشقى ۇشتىگىنىڭ ىشىندە. بالكىم، ءۇشىنشى، بالكىم، ءبىرىنشى... قايدا-ا-ن بىلەيىك؟!
ءتورتىنشى تاراۋ – كوپەننىڭ يۋمورى
كۇلتوبەنىڭ تەكتىسى،
كۇلدىرۋگە ەپتىسى.
كوپەن كەلە جاتقاندا،
كۇتىپ تۇرار كوپ كىسى!
(جۋرناليستىك فولكلوردان)
ءومىر بار جەردە يۋمور بار. يۋمورى بىتكەن ادامنىڭ ءومىرى دە بىتەدى. سوندىقتان قازاق قوعامىنداعى يۋموردىڭ عۇمىرى ۇزاق بولۋىنىڭ ماڭىزى زور. ادام بالاسى و باستان يۋمورى قويۋ قونىسقا قۇمار كەلەدى. ۇلت ساتيراسىنىڭ ىشەك قىرىندىسىن اقتارىپ، عىلىمي ەڭبەك قورعاعان ارداقتى الپىسباي اعام (مۇساەۆ) «اقتوبەدە يۋمور ازايعاسىن تالاي جىل مەكەن ەتكەن ورالىما قايتا كوشىپ بارام»، – دەپ جار سالىپ ەدى. كادىمگى مۇرات موڭكەۇلىنىڭ «قارانىڭ ۇلى سيداقتىڭ، قايعىلانىپ كوشكەن جەر»، – دەپ جىرلاعانى سياقتى... دەمەك، يۋمور ءومىردىڭ ءمانى دە، ءسانى دە بولىپ تۇر عوي. ايتپەسە، اۋىلدان ءبىزدىڭ نەگە كوشەدى... الپامساداي الپىسباي اعام؟!
ءبىز مۇنى نەگە ايتىپ وتىرمىز؟ ويتكەنى، كەيىپكەرىمىز كوپەن امىربەك – كۇندەلىكتى تىرشىلىكتە جانە ءوز شىعارمالارىندا يۋموردىڭ ءتۇر-ءتۇرىن قولدانۋدىڭ مايتالمان مامانى. «قالجىڭ ءسوزدىڭ قاسقىرى، جوق ەشكىمگە قاستىعى»، – دەگەندەي، تابان استىندا تاۋىپ ايتاتىن تاپقىر تىركەستەرى ارقىلى اتى اڭىزعا اينالعان جان. بىردە مەشىتتىڭ ەكى قىزمەتكەرىنە ىلەسىپ، ساپارلاپ كەلگەن ەركىن ويلى، سويقان ءجۇرىستى ءبىر جىگىتكە «ەكى نايب، ءبىر كايىپ»، – دەپ لەزدە سيپاتتاما بەردى. سيپاتتاماسىن سيپالاقتاتپاي، بىردەن سۋىرىپ سالدى. تاعى بىردە «قازمۇنايگاز» كومپانياسىندا جۇمىس ىستەپ، ناپاقاسىن مولىنان تاۋىپ جۇرگەن قالامگەر ءىنىسى شارحان قازىعۇلعا «جۇرت «قۇدايعا شۇكىر» دەسە، سەن «مۇنايعا شۇكىر» دەيتىن شىعارسىڭ»، – دەپ ءازىل ايتتى. ال قيىننان قيىستىرعان مىنا ءسوزى ءتىپتى عالامات! شىمكەنتتە شىعاتىن «وڭتۇستىك قازاقستان» گازەتى باس رەداكتورىنىڭ ورنى بوساعان كەزدە اركىم ءارتۇرلى بولجام ايتادى. ەجەلگى ءۇردىس بويىنشا، ءبىرى «دت» (دۋلات) بولادى ەكەن دەسە، ەكىنشىسى «قت» (قوڭىرات) بولادى دەپ داۋرىعادى. بىراق ەكى جاققا دا قاتىسى جوق، تەگى دە، تۇرپاتى دا بولەك، سوناۋ جاڭارقانى مەكەندەگەن مايداقوڭىردىڭ مارعاسقاسى باقتيار تايجان تاعايىندالىپتى. سوندا كوپەن اعام: «دت» دا ەمەس، «قت» دا ەمەس، «بت» بولدى عوي!»، – دەپتى.
قازىر كوپەن امىربەك اتاق-ابىرويدان كەندە ەمەس. پرەزيدەنتتىڭ بۇقارالىق اقپارات سالاسىنداعى سىيلىعىن يەلەندى. قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى اتاندى. «پاراسات» وردەنىمەن ماراپاتتالدى. ەردىڭ جاسى ەلۋگە جەتكەنگە دەيىن كوپاعاڭدا مۇنىڭ بىردە-بىرەۋى بولماپتى. جالپى، سول اتاق اتاۋلىعا ونشا قىزىقپادى. قىزىققان كۇننىڭ وزىندە وعان بەرە قويايىن تۇرعان ەشكىم جوق-تى. ماداق پەن ماراپاتتىڭ ءبارى كەيىن كەلدى. تانىمال تىركەستى تۇرلەندىرسەك، «ناگرادا يەسىن دە، كيەسىن دە تاپتى». باياعىدا اتاقتا شاتاعى جوق كەزدە ۆيزيتكاسىنا «كوپەن امىربەك اتىنداعى سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى كوپەن امىربەك» دەپ جازىپ قوياتىن. وسىلايشا ءوزىن ەلەڭكىرەمەگەن قوعامعا ەپتەپ قانا قارسىلىعىن بىلدىرىڭكىرەدى. بىلە بىلسەك، بۇل دا يۋمور.
يۋمور قولدانۋ بارىسىنداعى تاپقىرلىعىندا شەك جوق. وعان ءبارى وڭاي. ءسوز دە تابىلا كەتەدى. قالجىڭ دا قونا قالادى. ۇيقاس تا ءۇيىرىلىپ تۇرادى. قاراپايىم نارسەدەن سىر ساباقتاپ، ءتۇيىن تۇيە سالادى. ماسەلەن، وسپانحان اۋباكىروۆ ءبىر كەزدە «و، ماحاببات، وسىنشا وڭاي ما ەدىڭ؟»، – دەپ كۇيزەلىپتى. ارادا ون التى جىل وتكەندە ءابدىراحمان اسىلبەكوۆ «وسىنشالىق وڭاي ما ەدى ماحاببات!»، – دەپ ودان بەتەر اھ ۇرىپتى. سونى كوپەن امىربەك لەزدىڭ اراسىندا پارودياعا اينالدىرا سالدى:
وسپانحان + ءابدىراحمان = وسپانحان،
ءابدىراحمان + وسپانحان = وسپانحان.
فورماسىن ويلاستىردى. كىلتىن تاپتى. ەكى اعاسىن دا وكپەلەتىپ الماي، ءزىلسىز ازىلمەن ءتىل قاتتى. بار-جوعى ەكى جول تىركەس مىڭداعان وقىرماننىڭ جۇرەگىندە جاتتالدى دا قالدى.
ماحاببات جىرشىسى، عاجايىپ ليريك اقىن تۇمانباي مولداعاليەۆكە جازعان «قوزى قارىن، كادىمگى قوزى قارىن، بىلەمىز عوي، بىلەمىز سوزىلارىن. دارىن باردا، تۇم-اعا، دارىن باردا، ءبىراز ءسوز شىعىن بوپتى-اۋ «قارىندارعا!»، – دەگەن پارودياسى ەسىڭىزدە مە؟ بۇل شۋماق تا سانسىز ۇرپاقتىڭ ساناسىنا موردەي باسىلدى. مۇنى وتكەن عاسىردىڭ سەكسەنىنشى جىلدارىندا كازگۋ-ءدىڭ قالاشىعىن بەس جىل پانالاعان بوزبالالار مەن بويجەتكەندەر ءالى كۇنگە دەيىن جاتقا ايتادى.
وسىعان وراي تاعى ءبىر مىسال ويعا ورالىپ وتىرعانى. ءبىزدىڭ ستۋدەنت كەزىمىزدە ادەبيەت تەورياسىنان ءدارىس بەرگەن قادىر مىرزاليەۆتىڭ شىعارماشىلىعىندا سول تۇستا كۇرت وزگەرىستەر بولدى. بۇرىن وي-تۇجىرىمدارىن تەك قانا شاعىن ولەڭمەن ءورىپ كەلگەن ول «قىزىل كىتاپ» دەگەن پوەما جازدى. ول ول ما، ءبىر كۇنى جۇرتشىلىققا سىقاق ولەڭدەرىن ۇسىندى. ءومىرى اۋەستەنىپ كورمەگەن دۇنيەسى. كوپەن اعامىز ول كەزدە «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ ءازىل-وسپاق بەتىن ازىرلەيدى. ءار جولى ءبىر قالامگەردىڭ تۋىندىلارى تانىستىرىلادى. بەتتىڭ توبە جاعىنداعى بەس-التى سويلەمنەن تۇراتىن شاعىن اننوتاتسيانىڭ ءوزىن كوپەن اعام قاتىرىپ جازادى. كەيدە ساتيرا ساردارىنىڭ ازعانتاي اننوتاتسياسى السىزدەۋ شىعارمانى ارلەپ-اسپەتتەپ، ادەمىلەپ-اسەمدەپ جىبەرەدى. ەندى بۇل كىسى قادىر اعانى قايتەر ەكەن دەپ، «قازاق ادەبيەتىنىڭ» كەزەكتى سانىن كۇتتىك. ۇستازىمىز بىزگە الدىن-الا ەسكەرتىپ قويعان-دى. ەرتەڭىنە باسىلىمدى كوردىك تە تاڭعالدىق. كوپەن امىربەكتىڭ ءسىرا دا تاپقىرلىعى تاۋسىلعان با، قادىر اعامدى ەسىك پەن توردەي ماشينانىڭ كابيناسىنا قونجيتىپتى. «اتاقتى اقىننىڭ العا جۇيتكىگەنى – پوەزيا، وڭعا بۇرىلعانى – سىن، سولعا بۇرىلعانى – بالالار ادەبيەتى. بۇل جولى ساتيرانىڭ اۋىلىن بەتكە الىپ، كەرى قاراي جۇرگەلى تۇر. وستوروجنو، قادەكەڭ «زادني حودپەن» كەلە جاتىر»، – دەپ ەلدى «شوشىتتى». راحاتتانىپ تۇرىپ كۇلدىك. «قازاق ادەبيەتى» ءۇتىر-نۇكتەسىنە دەيىن وقىلاتىن زامان... كوپەن اعانىڭ يۋمور قولدانىسىندا كىدىرىس جوق ەكەنىنە تاعى دا كوز جەتكىزدىك.
«ءشوپتىڭ اتىن مەنشىكتەپ، كوپتىڭ اتىن شىعارعان» كوكەمىزدىڭ ءتۇر-سيپاتى دا ەرەكشە. ءومىردىڭ قۇبىلىسى مەن يۋموردىڭ قۇرىلىسى ساتيريكتىڭ كەسكىن-كەلبەتىن وزگەشە قالىپتاستىرعان. ونىڭ ءون-بويىنان سارابدال سىقاقشىنىڭ ويلى وبرازى كورىنىپ تۇرادى.
كوپەن امىربەكتىڭ ءبىر-دە ءبىر شىعارماسىن باسقا تىلگە اۋدارا المايسىڭ. ونىڭ ايرىقشا سيپاتى بار يۋمورىنىڭ ءمان-ماڭىزىن ەشكىم دە ءدال تانىتا قويمايدى. ول – تەڭدەسى جوق تالانت. ۇلت ساتيراسىنىڭ ۇستاسى. جالعىز جورتقان جۇيرىك. كوپەنشە كوسىلۋ وزگەنىڭ قولىنان كەلمەيدى. سوندىقتان، شاۋىلدىرگە ەكسەڭ دە، وتىرارعا سەپسەڭ دە، قىزىلقۇمعا توكسەڭ دە، ەكى كوپەن تۋمايدى...
تاراۋدى تۇيىندەسەك، كوپەننىڭ يۋمورى – كوپتىڭ ءومىرىنىڭ كوركەمدىكپەن ورىلگەن كورىنىسى. ۇلى مۇحاڭشا ايتقاندا، ءبىز بۇل يۋمورعا ءدان ريزامىز!
كوپەنتانۋدى قورىتۋ
سىرت سيپاتى ىرەڭدى،
سىقاقشى عوي ءتۇرى ەندى...
سۇيكەي سالعان ءار ءسوزى،
ساتيرانىڭ برەندى!
(جۋرناليستىك فولكلوردان)
بۇگىندە قازاق كۇلكىسىنىڭ كورولى كوپەن امىربەكتى ءوز دەڭگەيىندە باعالاپ ءجۇرمىز بە؟ جالپى، ول ءوزىنىڭ قابىلەت-قارىمىن تولىق تانىتا الدى ما؟ بۇل –كوپەنگە قوعام نازار اۋدارماي جاتىر دەگەن ءسوز ەمەس. ول – زامانىمىزدىڭ بىرقاتار يگىلىگىن كورگەن قالامگەردىڭ ءبىرى. بىراق سىن-سىقاق الەمىندەگى سيرەك كەزدەسەتىن قۇبىلىس ەكەنىن ءوزى دە، ءبىز دە ەسكەرمەي جۇرگەنىمىز راس قوي. ءار سوزىنە تاپقىرلىقتىڭ تۇقىمىن سەۋىپ، ءار سويلەمىن زەرلەپ ۇسىناتىن شىن شەبەردىڭ قادىرىنە ءالى جەتە قويماعان سياقتىمىز.
تەگىندە، سيقىرلى سوزىمەن، قۇمبىل قيمىلىمەن، جۇمباق جىميىسىمەن جۇرت جۇرەگىن جاۋلاپ، دۇنيەنى دۇرىلدەتكەن ەۆگەني پەتروسيان سەكىلدى جۇرتشىلىقتىڭ سۇيىكتىسى ءھام جالپىحالىقتىق تۇلعاسى بولۋعا كوپەن اعامنىڭ تولىق مۇمكىندىگى بار ەدى. ءوزى دە پەتروسيان ءتارىزدى زيالى ءارى زياتتى، توپ-تومپاق ءارى تارتىمدى. وسىعان جول اشىلسا، ساليقالى ساتيرا مەن پاراساتتى پاروديانى شىرقاۋ بيىككە شىعارار ەدى. ايتەۋىر كوپكە تانىمال كوپەن اتانسا دا، قازاق توپىراعىنداعى پەتروسيان بولۋدىڭ ءساتى تۇسپەدى. بالكىم، كەيدە شەكتەپ، كەيدە شەتتەپ كۇلەتىن ەل-جۇرتى قولداي قويماعان بولار. بالكىم، ساحنادا جانىندا ەزۋ تارتىپ ەلىرىپ تۇراتىن ەلەناسى بولماعان شىعار. الدە، جىگەرىن جانىپ، شابىتىن شاقىرىپ بەرەتىن، قاجەت دەپ تاپسا، «نايزاعايعا نان ءپىسىرىپ الاتىن» ەتى ءتىرى پروديۋسەر بۇيىرمادى ما ەكەن وعان؟
ايتەۋىر ءبىر كەم دۇنيە...
ول ىلعي تىڭنان جول تاپتى. ەشكىمنىڭ سوقپاعىنا تۇسكەن جوق. قالام ۇستاعان قازاقتىڭ ءبارى كۇندىز كۇلكى، تۇندە ۇيقى كورمەي العاشقى جيناعىنا ات ىزدەسە، بۇل اعامىز اتى جوق كىتاپ جازىپ شىقتى. سول دۇنيەسى اتى قويىلماعانىنا بايلانىستى ءبىر جىلعا كەشىگىپ جارىق كوردى. وسىعان وراي قايىرماسى «اتى جوق كوكەك» دەپ قايتالانىپ وتىراتىن بارشاعا بەلگىلى ادەمى ءاننىڭ ىزىمەن مىناداي ءازىل ايتتىق:
قازاقتا ءبىر اقىن بار كوپەن دەگەن،
قالامىن اق قاعازدان كوتەرمەگەن.
اتى جوق، زاتى مىقتى كىتاپ جازۋ،
كوپەننىڭ پارىزى ەدى وتەلمەگەن.
ەي، اتى جوق كىتاپ...
ءوز باسىم، جاراسقان مەن كوپەننىڭ ەپيگراممالارىن ۇلگى ەتتىم. وسى ەكى اعامنىڭ جازۋ ءتاسىلى مەنىڭ ىڭعايىما كەلەدى. سول جانرعا ادەپكى تۇرەن سالعان تۇستا قالامىمدى كوپەن اعام قايراپ بەرگەن. مۇنى دا اجەپتاۋىر ىرىم كورەمىز. ايتپاقشى، ول – ساتيريكتىگىنە قوسا، جۇيرىك جۋرناليست، پاراساتتى پۋبليتسيست. بۇل ەندى ءوز الدىنا بولەك تاقىرىپ.
ەندەشە، تەڭدەسى جوق تالانتتى توپشىسى قاتتى كەزىندە قادىرلەگەن ءجون. ۇلت كاسىپكەرلەرى بىرىگىپ، كوپەن اعامنىڭ كەڭ تىنىسىن اشاتىن تەاتر قۇرىپ بەرسە دەپ قيالدايمىز... قازاققا اكەم تەاتر دا، كوپەن تەاتر دا كەرەك. بۇل ءۇردىس قايتالانبايدى ەندى. «كوپەن كەلە جاتىر!»، – دەپ جۇرت بولىپ جولىنا قاراي بەرگەنشە، ونى تورگە شىعاراتىن ۋاقىت الدەقاشان جەتتى. مۇنداي ءتورت قۇبىلاسى كەلىسكەن كۇلكى ۇنەمى بولا بەرمەيدى. سەيىت اعامىز قالجىڭداپ ايتقانداي، كەلەشەكتە وتىراردىڭ جەلكە تۇسىنان كوپەنگاگەن دەيتىن قالا سالىنۋى دا مۇمكىن. بىراق ءبىز وعان بۇگىن قۇرمەت كورسەتۋىمىز كەرەك.
ەرتەرەكتە «ەل بىلەتىن ۇل شىقتى، ەشكىقورا ماڭىنان!»، – دەپ اندەتسەك، ەندى بۇگىن «كەڭ كوسىلگەن قادامى، كوپەن – كوپتىڭ ادامى»، – دەپ تەرمەلەتەمىز. كىلەڭ «ك»-دەن كەلەتىن ولەڭدى ءارى قاراي جالعاساق، بىلاي بولىپ شىعادى:
كوپكە سەنە بەرمەيمىز،
كوك اتتىعا ەرمەيمىز.
كوپەن كەلسە، ەرلەيمىز،
كوپەن كۇلسە، تەرلەيمىز!
وسى ايتىلعاندارى تۇيىندەي كەلە، كوپەن امىربەكتى كۇلكىستاننىڭ كورولى دەپ تانۋعا تولىق نەگىز بار. قانسوناردا كۇلكى اۋلاي بەرىڭىز، اعا! كوپەن كورگەن ۇلى توي ەشقاشان تارقاماسىن!
* * *
كۇلكى كۇنى قۇتتى بولسىن!
* * *
باۋىرجان ومارۇلى
(گازەتتىك نۇسقاسى "انا ءتىلىنىڭ" بۇگىنگى سانىندا)
