Kópentanýǵa kirispe
Kópke unaıtyn bar óńi,
«Kopen. KZ» – paroli,
Kóńil-kúıi kelisken,
Kúlkistannyń koroli!
(Jýrnalıstik folklordan)
Bala kezimizde Qıyr Shyǵys jaqtan ǵoı deımin, symdaı tartylǵan bir ofıer tynbaı satıralyq dúnıeler jazyp turatyn. Ár jazǵany nysanaǵa dóp tıedi. Kúlkiden óle jazdaısyń. Tapqyrlyǵyna tańdaı qaǵasyń. Tipti áskerde júrse de árkimmen ázildesýge ýaqyt tabatyn bul neǵylǵan adam dep tańǵalasyń...
Oqýǵa tústik. Álgi ofıerdiń satıralyq óleńderi men shymshyma shýmaqtaryn qatardaǵy jaýynger Qutmaǵambet Qonysbaev ekilenip turyp, jatqa aıtatyn. «Ákeń semiz be? Semiz! Shesheń semiz be? Semiz! Ertip ákeleıin, ekeýin de jeńiz!», – dep eki ıyǵyn julyp jeıtin órt sóndirýshiler otrıadynyń saıypqyran sarbazy. Sóıtip, áskerı áskerıdi alystan tanıtynyn aıqyn ańǵartatyn.
Syqaq óleńderiniń sońyna «K.Ámirbekov, ofıer» dep qol qoıatyny bolmasa, Kópen kókemiz biz oılaǵandaı, generaldyqty kózdep júrgen kisi emes eken... Qalyń shınel kıip ap, belin jalpaq býyp ap, óleń ólkesinde jortqan óz adamymyz bolyp shyqty. Keıin ol jazý óneriniń jandaralyna aınaldy. Satıranyń sarbazynan sardaryna deıingi jemisti joldan ótti.
Besinshi kýrsta oqyp júrgenimde jýrfaktyń temirdeı qatty dekany Temirbek Qojakeevtiń jetekshiligimen «Búgingi qazaq parodııasy» degen taqyryp boıynsha dıplom jumysyn jazdym. Reenzentim – sol tusta dúnıeni dúrildetip turǵan Kópen Ámirbek. Men ony izdep, «Ara» jýrnalynyń redakııasyna keldim. Aǵam shildeniń aptabyna qaqtalyp, qaınap turǵan bólmesinde sý jańa pıdjak kıip, shoqpardaı galstýk taǵyp, qylǵynyp otyr eken. Jetiskennen emes ərıne, jýrnaldyń jaýapty hatshylyǵyna beký úshin dáý eKaǵa barmaq... ekasy bar bolǵyr, «əne-mine» dep emeksitkenimen, jýyq arada shaqyra qoımaı qınaıdy. Soǵan qaramastan mı qaınatqan ystyqta pysynap otyryp, dıplomyma qatyryp turyp pikir jazyp, shıyryp turyp qol qoıyp, qaǵazymnyń etegine qulashtap turyp mór basyp berdi. Sóıtip, ne deseń, o de, men alǵashqy ǵylymı jumysyma ádepki batany basqadan emes, kúlki korıfeıiniń ózinen aldym.
Kópen aǵamnyń ıýmorlyq sezimi kól-kósir. Kez-kelgen jerden kúlkiniń kózin, kózin emes-aý, sarqylmas kenin tabady. Tastan kúlki tabylar ańdyǵanǵa... Ár sózi maqal-mátel sekildi dóńgelenip túsip, mıyńa shegelenip qalady. «Kópen kele jatyr!», – degen sóz tirkesi baspasózdiń brendine aınalǵaly qashan. Sol Kópen aǵam ár kelgen saıyn kúlkige qaryq qyp ketedi...
Aqyry ǵylymı jumysymyzǵa alǵashqy baǵany sol kisi bergen eken. Endeshe, ózimizge qolaıly dıssertaııalyq eńbektiń úlgi-úrdisimen qııalap tartyp kórelik. Meniń súıikti reenzentimniń bet-beınesin, bolmys-bitimin, qabilet-qarymyn, deńgeı-darynyn zerttep-zerdelep, taldap-tarazylaýǵa tyrysaıyq.
Taqyryptyń mańyzdylyǵy.
Kópentaný taqyryby qashanda ózekti. Ózekti bolmaýy múmkin emes. Sebebi, onyń óziniń qalamyna ilingen máseleler eshqashan kún tártibinen túspeıdi. Keıipkerleri qazaq qoǵamynyń sahnasynan jýyq arada kete qoımaıdy. Aınalasyndaǵy jurtty zar qaqsatyp júre beredi. Al keıipkerler bar jerde Kópen bar. «Keıipkeri – Fantomas, Kórermeni – alty alash» degendeı, Kópen aǵamnyń keıipkerleri qoǵamnyń bir-bir ýyǵyn ustap tur. Ýyq tımegenderi ketigin tapsa da, tappasa da, bir-bir kirpishti jambasqa basyp otyr. Sol keıipkerler Kópenniń ózin de, kózin de, sózin de únemi qozǵalysqa keltiredi. Demek, kópke belgili kópenologııa iliminiń mán-mańyzy ýaqyt ótken saıyn arta beredi degen sóz.
Maqsaty men mindettteri.
Qazaq satırasynyń sarbazdaryn kópentaný dáristeri arqyly qamshylaý maqsaty alǵa qoıylady. Osy joldaǵy mindetter – Kópenshe jazý, Kópenshe qazý máselelerine nazar aýdarý. Jas satırıkterdi tótenshe ári Kópenshe áreket etýge baýlý.
Teorııalyq-ádistemelik negizderi.
Jas kúninen irili-usaqty túrli eńbekterde keıipkerimizdiń aty ataldy. Syqaq óleńderi sóz zergerleriniń jazǵan dúnıelerine ózek boldy. Sondyqtan bul taqyrypqa buzyp-jaryp túren salǵan naq biz edik dep kesip aıta almaımyz. Osyǵan oraı, eńbegimizde qarymdy qalamgerler Ospanhan Áýbákirov, Myńbaı Rásh, Sadyqbek Adambekov, Temirbek Qojakeev, Úmbetbaı Ýaıdın, Ǵabbas Qabyshev, Seıit Kenjeahmetov, Jarasqan Ábdiráshev, Qorǵanbek Amanjol, Bazarbek Túkibaı sııaqty jas jáne jasamys kópenologtardyń júrek túkpirindegi jazbalary men kókirek kenishindegi qazbalary molynan qamtyldy.
Ǵylymı jańalyǵy.
Bul eńbek qorǵaý úshin emes, qoldaý úshin jazylyp otyr. Ádettegideı turmystyq parodııanyń talabyna sáıkes synap-mineý maqsat etilmeıdi. Keıipkeri kóp keıipkerge tileýlestik tanytamyz. Júregin jylytamyz, jigerin janımyz. Temirdeı qatty dekanymyz, ustyny berik ustazymyz Temirbek Qojakeev ilgeride ómir súrgen tegeýrindi teoretıkterdiń eńbegine súıenip aıtqandaı, «kúlki – kúshtilerdiń qarýy» ekenin bile tursaq ta, «dostyq ráýishpen» qalam silteımiz.
Teorııalyq jáne tájirıbelik máni.
Jumystyń nátıjelerin búgingi satıra sarbazdarynyń shabytyna shabyt qosatyn ádistemelik qural retinde usynýǵa bolady.
Synnan ótýi.
Jekelegen kópentaný dáristeri áleýmettik jelide birneshe ret jaryq kórgen. Aýyzeki áńgimede aıyzymyz qanǵansha aıtylǵan. Artyq qylam dep tyrtyq qylyp, búırekten sıraq shyǵaryp almaýymyz úshin aldyn-ala keıipkerdiń ózine de eptep baıandalyp, edáýir qulaqtandyrylǵan.
Qurylymy.
Kópentanýǵa kirispeden, «Kópenniń ómiri», «Kópenniń kóńili», «Kópenniń nómiri», «Kópenniń ıýmory» degen tórt taraýdan jáne qorytyndydan turady. Jumystyń taraýlarynyń ym-jymy bir, tonnyń ishki baýyndaı, matasa da, qabysa da baılanysqan.
Birinshi taraý – Kópenniń ómiri
Kúıin kúıttep ultynyń,
Kórmedi ǵoı bir tynym.
Kósemsózdiń kósemi,
Korıfeıi kúlkiniń!
(Jýrnalıstik folklordan)
Kópen aǵany qaı kezden bastap bilem ózi? Qıyr Shyǵystan syqaq óleń jazyp turǵany óz aldyna, bertinde ol kisi týraly mıymyzǵa biraz málimet jınaqtala bastady. Máselen, mektep bitirgen jyly Nurjan degen klastasym Almatyǵa baryp, oqýǵa túse almaı keldi. Oqýǵa túse almaǵanymen, kóńilge kóp nárseni túıip qaıtypty. Kádimgi Kópen Ámirbekti kóripti. Kórgen sebebi, ol bizge mektepte ádebıetten sabaq beretin Shamhan jezdesiniń jaqyn tanystarynyń biri eken. Dálirek aıtqanda, Nurjan – meniń klastasym, Shamhan – onyń jezdesi, Shamhan – Qulbek Ergóbektiń kýrstasy, Qulbek – Kópenniń inisi. Sonda ne boldy? Keıipkerimniń kertolǵaýyndaǵydaı, «Ábdirahmannan – Aıtan, Aıtannan – Baıtan, Baıtannan – Baıpań, Baıpańnan – Maıtan, Maıtannan – Taıtań, Taıtańnan – Jaıtań, Jaıtańnan – Jaıpań» degen sekildi jaıdaqtalyp ketken joq pa?! Bolsa bola bersin... Báribir Qıyr Shyǵystan qyńyr sózin joldap júrgen aǵamyz sonda seniń alystan qosylatyn tanysyń bolyp shyqpaı ma? Endi odan artyq ne kerek?!
Sol Nurjannyń astanadan alyp kelgen eń qundy málimeti mynaý edi. Kópen aǵam Almatynyń kóshesinde quıǵytyp kólik aıdap júr deıdi. Ol kezde qalamgerdiń temir tulpardy tizgindeýi tańsyqtaý nárse. Demek, jalpaq el jaıaý júrgende, mashına minse, myqtynyń bireýi bolǵany. Aspandaǵy ushaq pen astyndaǵy qaıyqtan basqa kóligi joq Qaratereńde ósken bala Kópen aǵanyń mashınasynyń markasyn tap basyp aıta almaıdy. Sirá, bizdiń topshylaýymyzsha, satıranyń sardary Sadyqbek Adambekovtiń ózi minip-túsken kezde synap-minep ketetin atyshýly «Nıvanyń» ózi bolýy ábden múmkin.
Ózimiz stýdent atanǵan shaqta onyń abyroıy aspandap turdy. Shymshyma shýmaqtaryn ekiniń biri jatqa aıtady. Óleńderi ótkir, ózi tapqyr. Tıgen jerin tilip túsedi. Anda-sanda túrli jıyndardan kórip qalamyz. Jalpy, Aqbas Alataýdyń etegindegi arý qalaǵa tabany ilingen bozbala qalamgerlerdi alǵash kórgende san qıly kúı keshedi. Jazǵan-syzǵandaryna qarap, kezdese qalsam, etene aralasyp, emin-erkin áńgimelesip ketetin shyǵarmyn dep oılaǵan adamyń túksıgen ári tońmoıyn bireý bolyp shyǵady. Kerisinshe, qaqqan qazyqtaı boı-soıy men túr-álpeti unamaı, irgeńdi aýlaq salǵyń kep júrgen jazýshyń qýsań da ketpeıtin aqkóńil aqylshyńa aınalady. Keıbir kisilerdi kórgende «Shirkin-aı, kezdespeı-aq, shyǵarmalaryn oqyp júre bergenim jaqsy edi», – dep eptep ókinesiń.
Al Kópen aǵany kórgenimizde mundaı sezimniń eshqaısysy da boıymyzda bolǵan joq. Ol oǵash áser qaldyrmady. Oıly ári ornyqty ekenin baıqatty. Ulaǵatty ári ustamdy ekenin ańǵartty. Satırık ekenmin dep, otyrǵan jerin únemi kúlkimen kómkerip ketýdi maqsat etpeıtin sııaqty. Óziniń pozasyn, kúlkiniń dozasyn jaqsy biletin adam sekildi kórindi. Syryn aldyrmaıdy. Járkeleshtenip kóp kúle bermeıdi. Biraq Arkadıı Raıkın eldi qyran japqandaı qylyp, mol kúlkige keneltip jatqanda qabaǵyn ashpaı, tomsyraıyp otyra beretin Ázız Nesındeı tym tomaǵa-tuıyq emes, árıne. Anda-sanda qaljyń aıtyp, eldi dúr etkizedi. Onda da túıeden túskendeı qoıyp qalmaıdy. Ár nárseni jónimen aıtady. Ádep pen ádebıettiń eki arasynan, maqsat pen mádenıettiń shegarasynan aspaıdy. Osy ýaqytqa deıin Kópenniń kúlkisi túrpideı tıip, zalal men zardap shekken adamdy kórmeppiz. Sondyqtan Kópen kókem bizge baıaǵyda-aq unady.
Kóp-aǵamen jaqyndata túsken taǵy bir sebep mynaý. Men ol kisiniń týǵan inisi Bazarbekpen qatar oqydym. Kádimgi Balapan Bazar. Jigit aǵasy bolǵan shaǵynda da el qoıǵan esiminen bas tartpaǵan ataqty aqyn Bala Oraz sekildi alpysqa tolǵan Bazarbek dosym da stýdent kezinde ıelengen Balapan atynan bezine qoıǵan joq. Áıtpese, qujatqa qattalǵan naǵyz nyspysy – Bazarbek Túkibaı. Jalpy, bular tuqymymen túrpi tildester. Túrpi tildes bolsa da, túrki tildes sekildi tatý. Sol Balapan Bazaryń ýsoıqynyń ózi. Shabyty tasyǵanda seńdeı sógiledi, totııaıyndaı tógiledi. Jataqhananyń juqaltań turǵyny atanǵan botatirsek bozbala kezimizde ol «Jaqsy kórý belgisi» degen óleń jazdy.
Ákesin balasy,
Jaqsy kóredi shamasy.
Keshe ákelgen sý jańa
Garnıtýrdy oıypty.
Búıirine «Papa» dep,
Jazý jazyp qoıypty...
Qarshadaıymyzdan qatar ósken soń qaljyńmen qaǵysa beremiz. Sonaý stýdenttik jyldarymyzda Almaty men Máskeýdiń arasyna №7 «Qazaqstan» júrdek poıyzy qatynaıtyn. Baıaǵyda Baıbota aǵam «Jetinshi poıyz bir jarym saǵat keshigedi dep esittim», – dep jyrlaıtyn kádimgi kókshýlan kólik. Buryn Shý, Lýgovoı, Arys, Túrkistan, Jańaqorǵan, Shıeli sekildi jol boıyndaǵy aýdan ortalyqtaryna ǵana toqtap júrgen sol poıyz bir kúni Bazekeńderdiń aýylyna jaqyn Temir stanııasyna pysyldap kelip mańdaı tiresin. Tipti bul beket jol kestesine de enip ketipti. «Mássaǵan, myna Bazarbek bastaǵan shymkenttikter áıteýir «óıtip-búıtip» asaý poıyzdy Temirge toqtatatyn qyldy-aý», – dedim jurttyń kózinshe ony tuqyrtyp alǵym kep. Bazekem bylq etpedi. «Osyndaı áńgimeni únemi aıta berseń, budan da kóbirek «óıtip-búıtińkirep», seniń Aralyńa aıaldamaıtyn qylamyz», – dedi julyp alǵandaı. Al, kerek bolsa... Nem bar edi urynyp... Sóıtip, ol órshelenip umtylǵan ózimdi at ústinen op-ońaı aýdaryp tastady. «Oıbaı, toqtaı bersin, tipti anaý Eshkiqoralaryńa deıin emin-erkin buryp aparyńdar», – dep ázer qutyldym. Aıttym ǵoı, myqty deımin bular shetinen. Sol Balapan Bazardy sary ýyz satırık kezinen baptaǵan kim? Kópen. Syn-syqaǵynyń ýytty bolýyna yqpal etken kim
Kókem.
Sondyqtan, ózimiz kórip-bilgeli aǵaıyn-týysqa, dos-jaranǵa, tamyr-tanysqa birdeı qadirli Kópen kókemniń ómiri kúlkimen órilgen ómir dep topshylaýǵa tolyq negiz bar.
Ekinshi taraý – Kópenniń kóńili
Áspetteıdi áriden,
Ár sózi artyq dáriden.
Ázildese beredi,
Áıdikterdiń bárimen!
(Jýrnalıstik folklordan)
Kópendi kórmeı turǵanda jattaǵan óleńderimizdiń biri – «Maı sham». Sebebi, elektr jaryǵy túngi saǵat on ekide jypylyqtap turyp jalp ete qalatyn aýylda týyp-ósken men úshin maı shamnyń orny bólek. Maı shamnyń jaryǵymen syǵyraıyp otyryp, aýyl kitaphanasynyń bar baılyǵyn adaqtap shyqtyq. Maı sham kózdi aldy, biz sózdi aldyq. Bala kezimizde bilteniń túbine sińgen kerosınniń ıisine eltip, manaýrap jatyp, osy óleńdi qaıta-qaıta oqıtyn edik:
– Ustamdy...
Kim kóz ilmeı atyrady úsh tańdy?
– Maı sham!
– Yńǵaıly...
Qur shytynap, kim bekerge synbaıdy?
– Maı sham!
– Tıimdi...
Kim bar ylǵı jaryq qylar úıińdi ?
– Maı sham!
Sosyn, «E, bizdiń maı sham baıǵusqa da jyr arnaıtyn adam bar eken ǵoı», – dep súısingenimiz ras-ty. Meniń bir aǵama Kópen kókem: «Men seni nege jaqsy kóretinimdi bilesiń be? Bizdiń Bazarbekti jaqsy kóretiniń úshin jaqsy kórem», – depti. Sol sekildi biz de ádepkide Kópen kókemdi talaı uıqysyz túnimizge serik bolǵan maı shamdy tiline ilik etkeni úshin jaqsy kórdik. Jaqsy kórgeniń ne, júdá qursan boldyq.
Sóıtsek, alty ret aıtyp, jeti ret jattaǵan óleńimiz tipti de maı sham týraly emes eken. Maı sham ánsheıin oıdy jetkizýdiń quraly kórinedi. Óz basym tıtimdeı kezimde «Jel turmasa, shóptiń basy qımyldamaıdy» degen máteldiń jel týraly da, shóp týraly da emes ekenin alǵash estigende birtúrli bolǵam. Bul joly edáýir eseıip qalǵandyqtan, onsha tańǵala qoıǵanym joq. Ol sózdiń túıinin sońyna saqtapty. «Maı shamdy əldekimder demep birde, Bastyq etip jiberdi elektrge!». Tek ádepki nusqasynda «Dep maı shamdy bireýler demep birde» dep bastalatyn sııaqty edi... Barmaq basty, kóz qystynyń mysaly... Bilimsizdiń bilimdini bıleýi. Satıranyń súrgisi men súzgisinen asqan sheberlikpen minsiz ótkizgeni bolmasa, arǵy oı-tujyrym jeke-dara Kópendiki emes. Áriden kele jatqan dástúr. Baıaǵy jyraýlardan tamyr tartatyn, zar zaman aqyndary «Qoı zor bolyp túıeden, Qulyn zor bop bıeden» nemese «Tulparlardan esek ozdy, Aqylmannan eser ozdy», – dep ıin qandyryp ılegen ıdeıa. Kóp-aǵam sony kóńildi kúlkimen kómkerip, kóriktendirip jiberdi. Bul endi keremet óleń. Keremet bolsa qaıteıin, men elektrge bastyq bolyp bara jatqan, bir-eki jyldan soń báribir ornynan túsip qalatyn bosbelbeý basshynyń keıpine engen, talaı jyl ózime serik bolǵan maı shamymdy tuńǵysh ret kádimgideı aıadym. Alaıda kóp uzamaı bul degeniń tapqyrlyqtyń tóresi ekenin moıyndaýǵa týra keldi. Sodan soń Kópen aǵanyń kóńili men kókeıindegi oı oralymdaryn eptep zertteı bastadym.
Kópen kóńiliniń tazalyǵy joǵaryda aıtylǵan Bazarbekke degen ystyq yqylasynan da baıqalady. Baýyryn jaqsy kóretin adam bárin de jaqsy kóredi. Bul áýletten Kópen aǵaǵa eliktegen qalamgerlerdiń qaptap shyǵýy tegin emes. Jýrnalıst te, túrkolog ta, ádebıettanýshy da, satırık te jetip artylady. Tipti osy mamandyqtardyń eshqaısyna múlde qatysy joq Tópen Ámirbekulynyń qabilet-qarymy kez-kelgen syqaqshydan kem túspeıtinin, ár sózi maqal-mátelge aınalyp sala beretinin el-jurt ańyz etip aıtady. Eger ol syn-syqaqtyń soqpaǵyna túskende Kópen aǵamdy qoıa turyp, «Tópen kele jatyr...» dep otyrar ma edik, kim bilsin?!
Kópenniń kóńilinde dyq joqtyǵynyń naǵyz dáleli – Jarasqan Ábdiráshevtiń elý jasqa tolýyna arnalǵan toıynda oqyǵan «Syı...yrquımyshaq» degen óleńi. Bardy bar dep baǵalar bolsaq, shynynda da endi ǵalamat dúnıe. Satırıktiń sheberliginde shek joq ekenin tanytatyn shyǵarma. Eń aldymen, bul – teńdessiz tapqyrlyqtyń úlgisi. Ekinshiden, keıipkeriniń kóńil-kúıin, bolmys-bitimin jete zerdeleýdiń kórinisi. Úshinshiden, oıdy oınata bilýdiń mysaly. Tórtinshiden, kórermen suranysyn meılinshe tap basýdyń belgisi. Besinshiden, aýdıtorııa ahýalyn eskerýdiń nátıjesi. Sahnalyq óleń sonymen qatar qazaqy qaljyńnyń, zilsiz ázildiń mindetin atqaryp tur. Bir óleń búkil ult minezin áıgileıdi. «Anany áperem, mynany áperem» dep erkeletip, emeksitip, emindirip otyryp, eń sońynda syılaıtyn syılyǵy – avtoqalam! Syılyq emes, sımvol! Qalamgerge qalamnan artyq ne kerek? Alty qanat úıiń de, tórt dóńgelekti kóligiń de qalamnyń qasynda túkke turmaıdy. Ideıa ǵalamat!
Jarasqan-aý, saǵan neni qımaıyn?
Úı syılar em, óz basyńda úı daıyn.
Jarty əlemge jarııa sap odan da,
Arǵymaqtaı aq «Volgany» syılaıyn.
«Volga» biraq benzınińe toımaıdy.
Benzın bitse, salasyń ǵoı oıbaıdy.
Men odan da bir «Jıgýlı» syılaıyn,
Saı-salada saıtan qýyp oınaıdy.
Ár syılyq atalǵan saıyn zal dý ete qalady. Syılyq usynýshy munymen shektelmeıdi, tómen qaraı taǵy da syrǵıdy. Sálden soń «Jıgýlıden» «Moskvıchke» aýysady («Jıgýlıiń» bas bilmegen asaýdaı, Soǵysarsyń tormozyn da basa almaı. Men odan da bir «Moskvıch» syılaıyn, «Moskvıchti» toqtatyp ed qashan GAI?»). «Moskvıchten» «Zaporojeke», «Zaporojeten» velosıpedke, velosıpedten konkııge túsedi. Aqyry alyp kelgen syılyǵyn jarııalaıdy («Avtomobıl tez tozady, tozbaıtyn, Avtorýchka əkep turmyn osynda!»).
Jalpydan jalqyǵa, jalqydan jalpyǵa, úlkennen kishige, kishiden úlkenge aýysý arqyly qanaǵatshyldyq ıdeıasyn usynǵan álemdik ádebıettiń úlgilerin Kópen kókem shyǵarmalarynda osylaısha sheber qııýlastyra aldy. Barlyq dúnıelerinde onyń kóńil-kúıi kórinip turady. Kóńiliniń kirshiksizdigi de ańǵarylmaı qalmaıdy.
Úshinshi taraý – Kópenniń nómiri
«Páli!» deısiń sózine,
«Paı-paı!» deısiń kózine.
Parodııa jazady,
Patshalardyń ózine!
(Jýrnalıstik folklordan)
Áıgili qolbasshy Baýyrjan Momyshulynyń: «Men nómiri birinshi Baýyrjanmyn!», – degen sózin óz qulaǵymen estigenderdiń birimiz. Birinshi kýrsta oqyp júrgenimizde kýratorymyz Mamytbek Qaldybaıdyń úıinde kezdeskenimizde batyr aǵamyz týra osylaı dep nyǵyzdap turyp, Baýyrjan Úsenov dosym ekeýmizge «Senderdiń nómirleriń neshinshi?», – dep saýal qoıǵan. «Ómirdi jańa bastap jatqandyqtan, nómirleriń «eninshi» bolady, ómirdegi nómirlerińdi ózderiń taýyp alyńdar», – degen-di sodan soń.
Dańqty qaharman aıtqandaı, Kópen aǵamnyń, áriden qozǵasaq, qazaq ishindegi, beriden tartsaq, satırıkter arasyndaǵy nómirin bilgim kep otyrǵany. Óıtkeni, ol – ómirdegi orny bólek tulǵa. Eldiń yqylasyna bólengen adam. Úlkenniń de, kishiniń de qadirlisi. Jalpy, satırıkter san túrli bolady. Keıbiriniń syn-syqaǵyna jan balasy kúlmeıdi. Kúlmek túgili ezý tartpaıdy. Biraq olar da syn-syqaqtyń alańynda ógiz aıańmen júre beredi. Júgi aýyr janrdyń salmaǵyn sezinbeıdi. Al Kópenniń ózi de, kózi de, sózi de kúldiredi. Ár sózi ǵana emes, ár árpi ezý tartqyzady («I» jáne «R»). Jalǵaýy men jurnaǵy da jymıtady («Ist...»). Septeýleri de súısintedi («Epteý men septeý»). Sondyqtan onyń ómirdegi nómirin anyqtaý asa mańyzdy másele.
Kópendi Kópen etip turǵan qasıettiń biri – onyń batyldyǵy. Batyldyq demekshi, sol batyldyǵynyń arqasynda batyr Baýyrjannan... suhbat ala jazdaǵan. Baýkeń suhbat bermeı, qur qol jiberse de, terezesin teń ustap, tektiligin kórsetip qaıtady. Shynynda da ol ylǵı irilermen ázildesti. Alyptarmen qaljyńdasty. Solardyń arasynda menmendigi myń jylqyǵa júk bolatyn tákappar tulǵalar da jetkilikti. Bireýi bolmasa bireýi erin baýyryna alyp týlap, shamdanyp qalýy da múmkin edi. Báribir batyldyǵynan tanbady. Saqaly barlardy da, toqaly barlardy da aıamady. Aqshasy bardy da, baqshasy bardy da sileıte soqty. Keıipkerleri eptep kijinip, tisin shyqyrlatqan boldy, árıne. Biraq naızasyn kezep, qylyshyn qaırap kelgenderi joqtyń qasy. Óıtkeni, ol ótkir qaljyńyn mádenıet máıeginiń besigine bólep usyndy. Artyq-aýys, qyńyr-qısyq teris tujyrymǵa jol bermedi.
Azýlylarǵa aýyz salý ońaı emes. Ár sóziń apatqa ushyratady. Kelistire almasań, ketistim deı ber. Máselen, kirpııaz Kamal Smaıylov pen shytynaǵan Sherhan Murtazany sóz soıylymen qatar soǵyp kórshi... Kópen aǵam óıtip-búıtip onyń da retin keltirdi.
«Elim, saǵan aıtam ,
Elbasy, sen tyńda!»
Kamal dos!
Sen de qulaq túr.
Sebebi, sen – soqa, men – traktor.
Ómir boıy «redaktor» degen sózge qulaǵy úırengen adamǵa «traktor» degendi estý ońaı ǵoı deısiń be, Sheraǵańnyń shamdanatyny anyq. Biraq másele, ony bir shamdanyp alǵan soń qyrtys-tyrtysy tez jazylatyndaı etip keıipteýde. Keıipker ózi týraly epıgrammany qaıta-qaıta oqıdy. Shamdanatyn jerleri men shattanatyn tustaryn salystyrady. Soǵan oraı on oılanyp, toǵyz tolǵanyp baryp, túıin túıedi. Negizinen durys jazylǵan eken degen qorytyndyǵa keledi.
«Sherhan Tynysty biledi, Tynys jumysty biledi» degen eki joly qanatty sózge aınalyp ketken áıgili parodııasy she?! Alpys astary, qyryq qatpary bar mundaı ázildi arystan tektes aǵasy, murty tikireıgen Murtazanyń qulaǵyna jetkizý úshin jolbarystyń júregi kerek. Bireý-mireý basqasha burmalaýy da kádik. Abyroı bolǵanda, keıipkeri sózdiń aldynda bas ıdi. «Inshalla, ıa govorıý po-kazahskı», – dep bastap, tildik orta tazarsa da, áli kúnge deıin qazaqshasynyń óńi kirmeı qoıǵan Oljas Súleımenovti parodııalady. Oljas ta – zamanymyzdyń tuǵyrly tulǵasy, aqyl-oı alybynyń biri. Odan da jasyp-jasqanǵan joq. Ol aǵasy da synadyń eken dep Kópaǵańdy keýdesinen ıtermedi. Sodan soń «Aıtaıyn ba, aıtaıyn, Aıtaıyn da qyrǵyzyma qaıtaıyn», – dep Muhtar Shahanovty shymshylady. Qazaq jurtynda óleńderine eń kóp parodııa jazylǵan aqyn osy Muhań shyǵar. Ol da Kópenniń túrpideı tilinen titirkenip, kirpideı bir jıyrylyp aldy da, artynsha jaz kúnindeı jadyrap sala berdi. Qysqasy, Kópen áıdikterdiń bárimen ázildesti. Aıbarly Asqar Toqpanovty, aıbatty Zamanbek Nurqadilovti, attanshyl Amantaı qajyny, minezdi aqyn Farıza Ońǵarsynovany, salmaqty saıasatker Altynbek Sársenbaevty parodııalyq shyǵarmalarynyń keıipkerine aınaldyrdy. Bári de – parodııa janry úshin, ásirese qazaq parodııasy úshin asa kúrdeli kisiler. Biraq syqaqshy ógizdi óltirmeı, arbany syndyrmaı, keıipkerlerin kúıindirmeı hám súıindirmeı, tarazy basyn teń ustap otyryp, óz maqsatyn oryndap shyqty.
Eshqaısysymen esep aıyryspady, kókpar tartyspady, jaǵa jyrtyspady. Ol sóıtip, o basta parodııaǵa qyryn qaraıtyn qazaq sheneýnikteri men ult zııalylaryn syn sadaǵynan seskenbeýge, kerisinshe, kúlkiniń qudiretin sezinýge úıretti.
Satırıkter ishindegi etnograf, etnograftar ishindegi satırık Seıit Kenjeahmetovtiń aıtýyna qaraǵanda, qazaq tarıhynda bizdiń keıipkerimizden de buryn birdi-ekili ónerpaz Kópender bolǵan sııaqty. Báribir ár ázili kúlli qazaqtyń júreginde jattalǵan bul Kópenniń jóni bólek. Ol – jappaı oqylatyn janrda shyǵarma jazýdy múltiksiz meńgergen adam. Kópenniń ár jerde aıta salǵan, sóıtip tildik qorymyzdy baıyta salǵan qanatty sózderinen kóz súrinedi. Talǵamy tereń, tolǵamy eren... Ospanhandy pir tutady («Arǵy atasy Ospanhan, Ospanhannan – Ábdirahman»), Muhtardy («A-ha-aý, kerim, Muhtar Sherim») dúr tutady. Aldyńǵysy – senimdi, keıingisi – ónimdi...
Sonymen, Kópenniń nómiri... Bizdińshe, ol qazaq satırıkteriniń alǵashqy úshtiginiń ishinde. Bálkim, úshinshi, bálkim, birinshi... Qaıda-a-n bileıik?!
Tórtinshi taraý – Kópenniń ıýmory
Kúltóbeniń tektisi,
Kúldirýge eptisi.
Kópen kele jatqanda,
Kútip turar kóp kisi!
(Jýrnalıstik folklordan)
Ómir bar jerde ıýmor bar. Iýmory bitken adamnyń ómiri de bitedi. Sondyqtan qazaq qoǵamyndaǵy ıýmordyń ǵumyry uzaq bolýynyń mańyzy zor. Adam balasy o bastan ıýmory qoıý qonysqa qumar keledi. Ult satırasynyń ishek qyryndysyn aqtaryp, ǵylymı eńbek qorǵaǵan ardaqty Alpysbaı aǵam (Musaev) «Aqtóbede ıýmor azaıǵasyn talaı jyl meken etken Oralyma qaıta kóship baram», – dep jar salyp edi. Kádimgi Murat Móńkeulynyń «Qaranyń uly Sıdaqtyń, Qaıǵylanyp kóshken jer», – dep jyrlaǵany sııaqty... Demek, ıýmor ómirdiń máni de, sáni de bolyp tur ǵoı. Áıtpese, aýyldan bizdiń nege kóshedi... alpamsadaı Alpysbaı aǵam?!
Biz muny nege aıtyp otyrmyz? Óıtkeni, keıipkerimiz Kópen Ámirbek – kúndelikti tirshilikte jáne óz shyǵarmalarynda ıýmordyń túr-túrin qoldanýdyń maıtalman mamany. «Qaljyń sózdiń qasqyry, Joq eshkimge qastyǵy», – degendeı, taban astynda taýyp aıtatyn tapqyr tirkesteri arqyly aty ańyzǵa aınalǵan jan. Birde meshittiń eki qyzmetkerine ilesip, saparlap kelgen erkin oıly, soıqan júristi bir jigitke «Eki naıb, bir káıip», – dep lezde sıpattama berdi. Sıpattamasyn sıpalaqtatpaı, birden sýyryp saldy. Taǵy birde «Qazmunaıgaz» kompanııasynda jumys istep, nápaqasyn molynan taýyp júrgen qalamger inisi Sharhan Qazyǵulǵa «Jurt «qudaıǵa shúkir» dese, sen «munaıǵa shúkir» deıtin shyǵarsyń», – dep ázil aıtty. Al qıynnan qıystyrǵan myna sózi tipti ǵalamat! Shymkentte shyǵatyn «Ońtústik Qazaqstan» gazeti bas redaktorynyń orny bosaǵan kezde árkim ártúrli boljam aıtady. Ejelgi úrdis boıynsha, biri «DT» (dýlat) bolady eken dese, ekinshisi «QT» (qońyrat) bolady dep daýryǵady. Biraq eki jaqqa da qatysy joq, tegi de, turpaty da bólek, sonaý Jańarqany mekendegen maıdaqońyrdyń marǵasqasy Baqtııar Taıjan taǵaıyndalypty. Sonda Kópen aǵam: «DT» da emes, «QT» da emes, «BT» boldy ǵoı!», – depti.
Qazir Kópen Ámirbek ataq-abyroıdan kende emes. Prezıdenttiń buqaralyq aqparat salasyndaǵy syılyǵyn ıelendi. Qazaqstannyń eńbek sińirgen qaıratkeri atandy. «Parasat» ordenimen marapattaldy. Erdiń jasy elýge jetkenge deıin Kópaǵańda munyń birde-bireýi bolmapty. Jalpy, sol ataq ataýlyǵa onsha qyzyqpady. Qyzyqqan kúnniń ózinde oǵan bere qoıaıyn turǵan eshkim joq-ty. Madaq pen marapattyń bári keıin keldi. Tanymal tirkesti túrlendirsek, «nagrada ıesin de, kıesin de tapty». Baıaǵyda ataqta shataǵy joq kezde vızıtkasyna «Kópen Ámirbek atyndaǵy syılyqtyń laýreaty Kópen Ámirbek» dep jazyp qoıatyn. Osylaısha ózin eleńkiremegen qoǵamǵa eptep qana qarsylyǵyn bildirińkiredi. Bile bilsek, bul da ıýmor.
Iýmor qoldaný barysyndaǵy tapqyrlyǵynda shek joq. Oǵan bári ońaı. Sóz de tabyla ketedi. Qaljyń da qona qalady. Uıqas ta úıirilip turady. Qarapaıym nárseden syr sabaqtap, túıin túıe salady. Máselen, Ospanhan Áýbákirov bir kezde «O, mahabbat, osynsha ońaı ma ediń?», – dep kúızelipti. Arada on alty jyl ótkende Ábdirahman Asylbekov «Osynshalyq ońaı ma edi mahabbat!», – dep odan beter ah urypty. Sony Kópen Ámirbek lezdiń arasynda parodııaǵa aınaldyra saldy:
Ospanhan + Ábdirahman = Ospanhan,
Ábdirahman + Ospanhan = Ospanhan.
Formasyn oılastyrdy. Kiltin tapty. Eki aǵasyn da ókpeletip almaı, zilsiz ázilmen til qatty. Bar-joǵy eki jol tirkes myńdaǵan oqyrmannyń júreginde jattaldy da qaldy.
Mahabbat jyrshysy, ǵajaıyp lırık aqyn Tumanbaı Moldaǵalıevke jazǵan «Qozy qaryn, kádimgi qozy qaryn, Bilemiz ǵoı, bilemiz sozylaryn. Daryn barda, Tum-aǵa, daryn barda, Biraz sóz shyǵyn bopty-aý «qaryndarǵa!», – degen parodııasy esińizde me? Bul shýmaq ta sansyz urpaqtyń sanasyna mórdeı basyldy. Muny ótken ǵasyrdyń sekseninshi jyldarynda KazGÝ-diń qalashyǵyn bes jyl panalaǵan bozbalalar men boıjetkender áli kúnge deıin jatqa aıtady.
Osyǵan oraı taǵy bir mysal oıǵa oralyp otyrǵany. Bizdiń stýdent kezimizde ádebıet teorııasynan dáris bergen Qadyr Myrzalıevtiń shyǵarmashylyǵynda sol tusta kúrt ózgerister boldy. Buryn oı-tujyrymdaryn tek qana shaǵyn óleńmen órip kelgen ol «Qyzyl kitap» degen poema jazdy. Ol ol ma, bir kúni jurtshylyqqa syqaq óleńderin usyndy. Ómiri áýestenip kórmegen dúnıesi. Kópen aǵamyz ol kezde «Qazaq ádebıeti» gazetiniń ázil-ospaq betin ázirleıdi. Ár joly bir qalamgerdiń týyndylary tanystyrylady. Bettiń tóbe jaǵyndaǵy bes-alty sóılemnen turatyn shaǵyn annotaııanyń ózin Kópen aǵam qatyryp jazady. Keıde satıra sardarynyń azǵantaı annotaııasy álsizdeý shyǵarmany árlep-áspettep, ádemilep-ásemdep jiberedi. Endi bul kisi Qadyr aǵany qaıter eken dep, «Qazaq ádebıetiniń» kezekti sanyn kúttik. Ustazymyz bizge aldyn-ala eskertip qoıǵan-dy. Erteńine basylymdy kórdik te tańǵaldyq. Kópen Ámirbektiń sirá da tapqyrlyǵy taýsylǵan ba, Qadyr aǵamdy esik pen tórdeı mashınanyń kabınasyna qonjıtypty. «Ataqty aqynnyń alǵa júıtkigeni – poezııa, ońǵa burylǵany – syn, solǵa burylǵany – balalar ádebıeti. Bul joly satıranyń aýylyn betke alyp, keri qaraı júrgeli tur. Ostorojno, Qadekeń «zadnıı hodpen» kele jatyr», – dep eldi «shoshytty». Rahattanyp turyp kúldik. «Qazaq ádebıeti» útir-núktesine deıin oqylatyn zaman... Kópen aǵanyń ıýmor qoldanysynda kidiris joq ekenine taǵy da kóz jetkizdik.
«Shóptiń atyn menshiktep, Kóptiń atyn shyǵarǵan» kókemizdiń túr-sıpaty da erekshe. Ómirdiń qubylysy men ıýmordyń qurylysy satırıktiń keskin-kelbetin ózgeshe qalyptastyrǵan. Onyń ón-boıynan sarabdal syqaqshynyń oıly obrazy kórinip turady.
Kópen Ámirbektiń bir-de bir shyǵarmasyn basqa tilge aýdara almaısyń. Onyń aıryqsha sıpaty bar ıýmorynyń mán-mańyzyn eshkim de dál tanyta qoımaıdy. Ol – teńdesi joq talant. Ult satırasynyń ustasy. Jalǵyz jortqan júırik. Kópenshe kósilý ózgeniń qolynan kelmeıdi. Sondyqtan, Sháýildirge ekseń de, Otyrarǵa sepseń de, Qyzylqumǵa tókseń de, eki Kópen týmaıdy...
Taraýdy túıindesek, Kópenniń ıýmory – kóptiń ómiriniń kórkemdikpen órilgen kórinisi. Uly Muhańsha aıtqanda, biz bul ıýmorǵa dán rızamyz!
Kópentanýdy qorytý
Syrt sıpaty ireńdi,
Syqaqshy ǵoı túri endi...
Súıkeı salǵan ár sózi,
Satıranyń brendi!
(Jýrnalıstik folklordan)
Búginde qazaq kúlkisiniń koroli Kópen Ámirbekti óz deńgeıinde baǵalap júrmiz be? Jalpy, ol óziniń qabilet-qarymyn tolyq tanyta aldy ma? Bul –Kópenge qoǵam nazar aýdarmaı jatyr degen sóz emes. Ol – zamanymyzdyń birqatar ıgiligin kórgen qalamgerdiń biri. Biraq syn-syqaq álemindegi sırek kezdesetin qubylys ekenin ózi de, biz de eskermeı júrgenimiz ras qoı. Ár sózine tapqyrlyqtyń tuqymyn seýip, ár sóılemin zerlep usynatyn shyn sheberdiń qadirine áli jete qoımaǵan sııaqtymyz.
Teginde, sıqyrly sózimen, qumbyl qımylymen, jumbaq jymıysymen jurt júregin jaýlap, dúnıeni dúrildetken Evgenıı Petrosıan sekildi jurtshylyqtyń súıiktisi hám jalpyhalyqtyq tulǵasy bolýǵa Kópen aǵamnyń tolyq múmkindigi bar edi. Ózi de Petrosıan tárizdi zııaly ári zııatty, top-tompaq ári tartymdy. Osyǵan jol ashylsa, salıqaly satıra men parasatty parodııany shyrqaý bıikke shyǵarar edi. Áıteýir kópke tanymal Kópen atansa da, qazaq topyraǵyndaǵy Petrosıan bolýdyń sáti túspedi. Bálkim, keıde shektep, keıde shettep kúletin el-jurty qoldaı qoımaǵan bolar. Bálkim, sahnada janynda ezý tartyp elirip turatyn Elenasy bolmaǵan shyǵar. Álde, jigerin janyp, shabytyn shaqyryp beretin, qajet dep tapsa, «naızaǵaıǵa nan pisirip alatyn» eti tiri prodıýser buıyrmady ma eken oǵan?
Áıteýir bir kem dúnıe...
Ol ylǵı tyńnan jol tapty. Eshkimniń soqpaǵyna túsken joq. Qalam ustaǵan qazaqtyń bári kúndiz kúlki, túnde uıqy kórmeı alǵashqy jınaǵyna at izdese, bul aǵamyz aty joq kitap jazyp shyqty. Sol dúnıesi aty qoıylmaǵanyna baılanysty bir jylǵa keshigip jaryq kórdi. Osyǵan oraı qaıyrmasy «Aty joq kókek» dep qaıtalanyp otyratyn barshaǵa belgili ádemi ánniń izimen mynadaı ázil aıttyq:
Qazaqta bir aqyn bar Kópen degen,
Qalamyn aq qaǵazdan kótermegen.
Aty joq, zaty myqty kitap jazý,
Kópenniń paryzy edi ótelmegen.
Eı, aty joq kitap...
Óz basym, Jarasqan men Kópenniń epıgrammalaryn úlgi ettim. Osy eki aǵamnyń jazý tásili meniń yńǵaıyma keledi. Sol janrǵa ádepki túren salǵan tusta qalamymdy Kópen aǵam qaırap bergen. Muny da ájeptáýir yrym kóremiz. Aıtpaqshy, ol – satırıktigine qosa, júırik jýrnalıst, parasatty pýblııst. Bul endi óz aldyna bólek taqyryp.
Endeshe, teńdesi joq talantty topshysy qatty kezinde qadirlegen jón. Ult kásipkerleri birigip, Kópen aǵamnyń keń tynysyn ashatyn teatr quryp berse dep qııaldaımyz... Qazaqqa Ákem teatr da, Kópen teatr da kerek. Bul úrdis qaıtalanbaıdy endi. «Kópen kele jatyr!», – dep jurt bolyp jolyna qaraı bergenshe, ony tórge shyǵaratyn ýaqyt áldeqashan jetti. Mundaı tórt qubylasy kelisken kúlki únemi bola bermeıdi. Seıit aǵamyz qaljyńdap aıtqandaı, keleshekte Otyrardyń jelke tusynan Kópengagen deıtin qala salynýy da múmkin. Biraq biz oǵan búgin qurmet kórsetýimiz kerek.
Erterekte «El biletin ul shyqty, Eshkiqora mańynan!», – dep ándetsek, endi búgin «Keń kósilgen qadamy, Kópen – kóptiń adamy», – dep termeletemiz. Kileń «K»-den keletin óleńdi ári qaraı jalǵasaq, bylaı bolyp shyǵady:
Kópke sene bermeımiz,
Kók attyǵa ermeımiz.
Kópen kelse, erleımiz,
Kópen kúlse, terleımiz!
Osy aıtylǵandary túıindeı kele, Kópen Ámirbekti Kúlkistannyń koroli dep tanýǵa tolyq negiz bar. Qansonarda kúlki aýlaı berińiz, aǵa! Kópen kórgen uly toı eshqashan tarqamasyn!
* * *
Kúlki kúni qutty bolsyn!
* * *
Baýyrjan Omaruly
(Gazettik nusqasy "Ana tiliniń" búgingi sanynda)
