Külkı korifeiı

Köpentanuǧa kırıspe

Köpke ūnaityn bar öŋı, «Kopen. KZ» – parolı, Köŋıl-küiı kelısken, Külkıstannyŋ korolı! (Jurnalistık folklordan)

Bala kezımızde Qiyr Şyǧys jaqtan ǧoi deimın, symdai tartylǧan bır ofiser tynbai satiralyq dünieler jazyp tūratyn. Är jazǧany nysanaǧa döp tiedı. Külkıden öle jazdaisyŋ. Tapqyrlyǧyna taŋdai qaǧasyŋ. Tıptı äskerde jürse de ärkımmen äzıldesuge uaqyt tabatyn būl neǧylǧan adam dep taŋǧalasyŋ... Oquǧa tüstık. Älgı ofiserdıŋ satiralyq öleŋderı men şymşyma şumaqtaryn qatardaǧy jauynger Qūtmaǧambet Qonysbaev ekılenıp tūryp, jatqa aitatyn. «Äkeŋ semız be? Semız! Şeşeŋ semız be? Semız! Ertıp äkeleiın, ekeuın de jeŋız!», – dep ekı iyǧyn jūlyp jeitın ört söndıruşıler otriadynyŋ saiypqyran sarbazy. Söitıp, äskeri äskeridı alystan tanitynyn aiqyn aŋǧartatyn. Syqaq öleŋderınıŋ soŋyna «K.Ämırbekov, ofiser» dep qol qoiatyny bolmasa, Köpen kökemız bız oilaǧandai, generaldyqty közdep jürgen kısı emes eken... Qalyŋ şinel kiıp ap, belın jalpaq buyp ap, öleŋ ölkesınde jortqan öz adamymyz bolyp şyqty. Keiın ol jazu önerınıŋ jandaralyna ainaldy. Satiranyŋ sarbazynan sardaryna deiıngı jemıstı joldan öttı. Besınşı kursta oqyp jürgenımde jurfaktyŋ temırdei qatty dekany Temırbek Qojakeevtıŋ jetekşılıgımen «Bügıngı qazaq parodiiasy» degen taqyryp boiynşa diplom jūmysyn jazdym. Resenzentım – sol tūsta dünienı dürıldetıp tūrǧan Köpen Ämırbek. Men ony ızdep, «Ara» jurnalynyŋ redaksiiasyna keldım. Aǧam şıldenıŋ aptabyna qaqtalyp, qainap tūrǧan bölmesınde su jaŋa pidjak kiıp, şoqpardai galstuk taǧyp, qylǧynyp otyr eken. Jetıskennen emes ərine, jurnaldyŋ jauapty hatşylyǧyna beku üşın däu SeKaǧa barmaq... Sekasy bar bolǧyr, «əne-mıne» dep emeksıtkenımen, juyq arada şaqyra qoimai qinaidy. Soǧan qaramastan mi qainatqan ystyqta pysynap otyryp, diplomyma qatyryp tūryp pıkır jazyp, şiyryp tūryp qol qoiyp, qaǧazymnyŋ etegıne qūlaştap tūryp mör basyp berdı. Söitıp, ne deseŋ, o de, men alǧaşqy ǧylymi jūmysyma ädepkı batany basqadan emes, külkı korifeiınıŋ özınen aldym. Köpen aǧamnyŋ iumorlyq sezımı köl-kösır. Kez-kelgen jerden külkınıŋ közın, közın emes-au, sarqylmas kenın tabady. Tastan külkı tabylar aŋdyǧanǧa... Är sözı maqal-mätel sekıldı döŋgelenıp tüsıp, miyŋa şegelenıp qalady. «Köpen kele jatyr!», – degen söz tırkesı baspasözdıŋ brendıne ainalǧaly qaşan. Sol Köpen aǧam är kelgen saiyn külkıge qaryq qyp ketedı... Aqyry ǧylymi jūmysymyzǧa alǧaşqy baǧany sol kısı bergen eken. Endeşe, özımızge qolaily dissertasiialyq eŋbektıŋ ülgı-ürdısımen qiialap tartyp körelık. Menıŋ süiıktı resenzentımnıŋ bet-beinesın, bolmys-bıtımın, qabılet-qarymyn, deŋgei-darynyn zerttep-zerdelep, taldap-tarazylauǧa tyrysaiyq.

Taqyryptyŋ maŋyzdylyǧy.

Köpentanu taqyryby qaşanda özektı. Özektı bolmauy mümkın emes. Sebebı, onyŋ özınıŋ qalamyna ılıngen mäseleler eşqaşan kün tärtıbınen tüspeidı. Keiıpkerlerı qazaq qoǧamynyŋ sahnasynan juyq arada kete qoimaidy. Ainalasyndaǧy jūrtty zar qaqsatyp jüre beredı. Al keiıpkerler bar jerde Köpen bar. «Keiıpkerı – Fantomas, Körermenı – alty alaş» degendei, Köpen aǧamnyŋ keiıpkerlerı qoǧamnyŋ bır-bır uyǧyn ūstap tūr. Uyq timegenderı ketıgın tapsa da, tappasa da, bır-bır kırpıştı jambasqa basyp otyr. Sol keiıpkerler Köpennıŋ özın de, közın de, sözın de ünemı qozǧalysqa keltıredı. Demek, köpke belgılı köpenologiia ılımınıŋ män-maŋyzy uaqyt ötken saiyn arta beredı degen söz.

Maqsaty men mındettterı.

Qazaq satirasynyŋ sarbazdaryn köpentanu därısterı arqyly qamşylau maqsaty alǧa qoiylady. Osy joldaǧy mındetter – Köpenşe jazu, Köpenşe qazu mäselelerıne nazar audaru. Jas satirikterdı tötenşe ärı Köpenşe äreket etuge baulu. Teoriialyq-ädıstemelık negızderı. Jas künınen ırılı-ūsaqty türlı eŋbekterde keiıpkerımızdıŋ aty ataldy. Syqaq öleŋderı söz zergerlerınıŋ jazǧan dünielerıne özek boldy. Sondyqtan būl taqyrypqa būzyp-jaryp türen salǧan naq bız edık dep kesıp aita almaimyz. Osyǧan orai, eŋbegımızde qarymdy qalamgerler Ospanhan Äubäkırov, Myŋbai Räş, Sadyqbek Adambekov, Temırbek Qojakeev, Ümbetbai Uaidin, Ǧabbas Qabyşev, Seiıt Kenjeahmetov, Jarasqan Äbdıräşev, Qorǧanbek Amanjol, Bazarbek Tükıbai siiaqty jas jäne jasamys köpenologtardyŋ jürek tükpırındegı jazbalary men kökırek kenışındegı qazbalary molynan qamtyldy.

Ǧylymi jaŋalyǧy.

Būl eŋbek qorǧau üşın emes, qoldau üşın jazylyp otyr. Ädettegıdei tūrmystyq parodiianyŋ talabyna säikes synap-mıneu maqsat etılmeidı. Keiıpkerı köp keiıpkerge tıleulestık tanytamyz. Jüregın jylytamyz, jıgerın janimyz. Temırdei qatty dekanymyz, ūstyny berık ūstazymyz Temırbek Qojakeev ılgerıde ömır sürgen tegeurındı teoretikterdıŋ eŋbegıne süienıp aitqandai, «külkı – küştılerdıŋ qaruy» ekenın bıle tūrsaq ta, «dostyq räuışpen» qalam sılteimız. Teoriialyq jäne täjıribelık mänı. Jūmystyŋ nätijelerın bügıngı satira sarbazdarynyŋ şabytyna şabyt qosatyn ädıstemelık qūral retınde ūsynuǧa bolady.

Synnan ötuı.

Jekelegen köpentanu därısterı äleumettık jelıde bırneşe ret jaryq körgen. Auyzekı äŋgımede aiyzymyz qanǧanşa aitylǧan. Artyq qylam dep tyrtyq qylyp, büirekten siraq şyǧaryp almauymyz üşın aldyn-ala keiıpkerdıŋ özıne de eptep baiandalyp, edäuır qūlaqtandyrylǧan.

Qūrylymy.

Köpentanuǧa kırıspeden, «Köpennıŋ ömırı», «Köpennıŋ köŋılı», «Köpennıŋ nömırı», «Köpennıŋ iumory» degen tört taraudan jäne qorytyndydan tūrady. Jūmystyŋ taraularynyŋ ym-jymy bır, tonnyŋ ışkı bauyndai, matasa da, qabysa da bailanysqan.

Bırınşı tarau – Köpennıŋ ömırı

Küiın küittep ūltynyŋ, Körmedı ǧoi bır tynym. Kösemsözdıŋ kösemı, Korifeiı külkınıŋ! (Jurnalistık folklordan)

Köpen aǧany qai kezden bastap bılem özı? Qiyr Şyǧystan syqaq öleŋ jazyp tūrǧany öz aldyna, bertınde ol kısı turaly miymyzǧa bıraz mälımet jinaqtala bastady. Mäselen, mektep bıtırgen jyly Nūrjan degen klastasym Almatyǧa baryp, oquǧa tüse almai keldı. Oquǧa tüse almaǧanymen, köŋılge köp närsenı tüiıp qaitypty. Kädımgı Köpen Ämırbektı körıptı. Körgen sebebı, ol bızge mektepte ädebietten sabaq beretın Şamhan jezdesınıŋ jaqyn tanystarynyŋ bırı eken. Dälırek aitqanda, Nūrjan – menıŋ klastasym, Şamhan – onyŋ jezdesı, Şamhan – Qūlbek Ergöbektıŋ kurstasy, Qūlbek – Köpennıŋ ınısı. Sonda ne boldy? Keiıpkerımnıŋ kertolǧauyndaǧydai, «Äbdırahmannan – Aitan, Aitannan – Baitan, Baitannan – Baipaŋ, Baipaŋnan – Maitan, Maitannan – Taitaŋ, Taitaŋnan – Jaitaŋ, Jaitaŋnan – Jaipaŋ» degen sekıldı jaidaqtalyp ketken joq pa?! Bolsa bola bersın... Bärıbır Qiyr Şyǧystan qyŋyr sözın joldap jürgen aǧamyz sonda senıŋ alystan qosylatyn tanysyŋ bolyp şyqpai ma? Endı odan artyq ne kerek?! Sol Nūrjannyŋ astanadan alyp kelgen eŋ qūndy mälımetı mynau edı. Köpen aǧam Almatynyŋ köşesınde qūiǧytyp kölık aidap jür deidı. Ol kezde qalamgerdıŋ temır tūlpardy tızgındeuı taŋsyqtau närse. Demek, jalpaq el jaiau jürgende, maşina mınse, myqtynyŋ bıreuı bolǧany. Aspandaǧy ūşaq pen astyndaǧy qaiyqtan basqa kölıgı joq Qaratereŋde ösken bala Köpen aǧanyŋ maşinasynyŋ markasyn tap basyp aita almaidy. Sırä, bızdıŋ topşylauymyzşa, satiranyŋ sardary Sadyqbek Adambekovtıŋ özı mınıp-tüsken kezde synap-mınep ketetın atyşuly «Nivanyŋ» özı boluy äbden mümkın. Özımız student atanǧan şaqta onyŋ abyroiy aspandap tūrdy. Şymşyma şumaqtaryn ekınıŋ bırı jatqa aitady. Öleŋderı ötkır, özı tapqyr. Tigen jerın tılıp tüsedı. Anda-sanda türlı jiyndardan körıp qalamyz. Jalpy, Aqbas Alataudyŋ etegındegı aru qalaǧa tabany ılıngen bozbala qalamgerlerdı alǧaş körgende san qily küi keşedı. Jazǧan-syzǧandaryna qarap, kezdese qalsam, etene aralasyp, emın-erkın äŋgımelesıp ketetın şyǧarmyn dep oilaǧan adamyŋ tüksigen ärı toŋmoiyn bıreu bolyp şyǧady. Kerısınşe, qaqqan qazyqtai boi-soiy men tür-älpetı ūnamai, ırgeŋdı aulaq salǧyŋ kep jürgen jazuşyŋ qusaŋ da ketpeitın aqköŋıl aqylşyŋa ainalady. Keibır kısılerdı körgende «Şırkın-ai, kezdespei-aq, şyǧarmalaryn oqyp jüre bergenım jaqsy edı», – dep eptep ökınesıŋ. Al Köpen aǧany körgenımızde mūndai sezımnıŋ eşqaisysy da boiymyzda bolǧan joq. Ol oǧaş äser qaldyrmady. Oily ärı ornyqty ekenın baiqatty. Ūlaǧatty ärı ūstamdy ekenın aŋǧartty. Satirik ekenmın dep, otyrǧan jerın ünemı külkımen kömkerıp ketudı maqsat etpeitın siiaqty. Özınıŋ pozasyn, külkınıŋ dozasyn jaqsy bıletın adam sekıldı körındı. Syryn aldyrmaidy. Järkeleştenıp köp küle bermeidı. Bıraq Arkadii Raikin eldı qyran japqandai qylyp, mol külkıge keneltıp jatqanda qabaǧyn aşpai, tomsyraiyp otyra beretın Äziz Nesindei tym tomaǧa-tūiyq emes, ärine. Anda-sanda qaljyŋ aityp, eldı dür etkızedı. Onda da tüieden tüskendei qoiyp qalmaidy. Är närsenı jönımen aitady. Ädep pen ädebiettıŋ ekı arasynan, maqsat pen mädeniettıŋ şegarasynan aspaidy. Osy uaqytqa deiın Köpennıŋ külkısı türpıdei tiıp, zalal men zardap şekken adamdy körmeppız. Sondyqtan Köpen kökem bızge baiaǧyda-aq ūnady. Köp-aǧamen jaqyndata tüsken taǧy bır sebep mynau. Men ol kısınıŋ tuǧan ınısı Bazarbekpen qatar oqydym. Kädımgı Balapan Bazar. Jıgıt aǧasy bolǧan şaǧynda da el qoiǧan esımınen bas tartpaǧan ataqty aqyn Bala Oraz sekıldı alpysqa tolǧan Bazarbek dosym da student kezınde ielengen Balapan atynan bezıne qoiǧan joq. Äitpese, qūjatqa qattalǧan naǧyz nyspysy – Bazarbek Tükıbai. Jalpy, būlar tūqymymen türpı tıldester. Türpı tıldes bolsa da, türkı tıldes sekıldı tatu. Sol Balapan Bazaryŋ usoiqynyŋ özı. Şabyty tasyǧanda seŋdei sögıledı, totiiaiyndai tögıledı. Jataqhananyŋ jūqaltaŋ tūrǧyny atanǧan botatırsek bozbala kezımızde ol «Jaqsy köru belgısı» degen öleŋ jazdy. Äkesın balasy, Jaqsy köredı şamasy. Keşe äkelgen su jaŋa Garniturdy oiypty. Büiırıne «Papa» dep, Jazu jazyp qoiypty... Qarşadaiymyzdan qatar ösken soŋ qaljyŋmen qaǧysa beremız. Sonau studenttık jyldarymyzda Almaty men Mäskeudıŋ arasyna №7 «Qazaqstan» jürdek poiyzy qatynaityn. Baiaǧyda Baibota aǧam «Jetınşı poiyz bır jarym saǧat keşıgedı dep esıttım», – dep jyrlaityn kädımgı kökşulan kölık. Būryn Şu, Lugovoi, Arys, Türkıstan, Jaŋaqorǧan, Şielı sekıldı jol boiyndaǧy audan ortalyqtaryna ǧana toqtap jürgen sol poiyz bır künı Bazekeŋderdıŋ auylyna jaqyn Temır stansiiasyna pysyldap kelıp maŋdai tıresın. Tıptı būl beket jol kestesıne de enıp ketıptı. «Mässaǧan, myna Bazarbek bastaǧan şymkenttıkter äiteuır «öitıp-büitıp» asau poiyzdy Temırge toqtatatyn qyldy-au», – dedım jūrttyŋ közınşe ony tūqyrtyp alǧym kep. Bazekem bylq etpedı. «Osyndai äŋgımenı ünemı aita berseŋ, būdan da köbırek «öitıp-büitıŋkırep», senıŋ Aralyŋa aialdamaityn qylamyz», – dedı jūlyp alǧandai. Al, kerek bolsa... Nem bar edı ūrynyp... Söitıp, ol örşelenıp ūmtylǧan özımdı at üstınen op-oŋai audaryp tastady. «Oibai, toqtai bersın, tıptı anau Eşkıqoralaryŋa deiın emın-erkın būryp aparyŋdar», – dep äzer qūtyldym. Aittym ǧoi, myqty deimın būlar şetınen. Sol Balapan Bazardy sary uyz satirik kezınen baptaǧan kım? Köpen. Syn-syqaǧynyŋ uytty boluyna yqpal etken kım Kökem. Sondyqtan, özımız körıp-bılgelı aǧaiyn-tuysqa, dos-jaranǧa, tamyr-tanysqa bırdei qadırlı Köpen kökemnıŋ ömırı külkımen örılgen ömır dep topşylauǧa tolyq negız bar.

Ekınşı tarau – Köpennıŋ köŋılı

Äspetteidı ärıden, Är sözı artyq därıden. Äzıldese beredı, Äidıkterdıŋ bärımen! (Jurnalistık folklordan)

Köpendı körmei tūrǧanda jattaǧan öleŋderımızdıŋ bırı – «Mai şam». Sebebı, elektr jaryǧy tüngı saǧat on ekıde jypylyqtap tūryp jalp ete qalatyn auylda tuyp-ösken men üşın mai şamnyŋ orny bölek. Mai şamnyŋ jaryǧymen syǧyraiyp otyryp, auyl kıtaphanasynyŋ bar bailyǧyn adaqtap şyqtyq. Mai şam közdı aldy, bız sözdı aldyq. Bala kezımızde bıltenıŋ tübıne sıŋgen kerosinnıŋ iısıne eltıp, manaurap jatyp, osy öleŋdı qaita-qaita oqityn edık: – Ūstamdy... Kım köz ılmei atyrady üş taŋdy? – Mai şam! – Yŋǧaily... Qūr şytynap, kım bekerge synbaidy? – Mai şam! – Tiımdı... Kım bar ylǧi jaryq qylar üiıŋdı ? – Mai şam! Sosyn, «E, bızdıŋ mai şam baiǧūsqa da jyr arnaityn adam bar eken ǧoi», – dep süisıngenımız ras-ty. Menıŋ bır aǧama Köpen kökem: «Men senı nege jaqsy köretınımdı bılesıŋ be? Bızdıŋ Bazarbektı jaqsy köretınıŋ üşın jaqsy körem», – deptı. Sol sekıldı bız de ädepkıde Köpen kökemdı talai ūiqysyz tünımızge serık bolǧan mai şamdy tılıne ılık etkenı üşın jaqsy kördık. Jaqsy körgenıŋ ne, jüdä qūrsan boldyq. Söitsek, alty ret aityp, jetı ret jattaǧan öleŋımız tıptı de mai şam turaly emes eken. Mai şam änşeiın oidy jetkızudıŋ qūraly körınedı. Öz basym titımdei kezımde «Jel tūrmasa, şöptıŋ basy qimyldamaidy» degen mäteldıŋ jel turaly da, şöp turaly da emes ekenın alǧaş estıgende bırtürlı bolǧam. Būl joly edäuır eseiıp qalǧandyqtan, onşa taŋǧala qoiǧanym joq. Ol sözdıŋ tüiının soŋyna saqtapty. «Mai şamdy əldekımder demep bırde, Bastyq etıp jıberdı elektrge!». Tek ädepkı nūsqasynda «Dep mai şamdy bıreuler demep bırde» dep bastalatyn siiaqty edı... Barmaq basty, köz qystynyŋ mysaly... Bılımsızdıŋ bılımdını bileuı. Satiranyŋ sürgısı men süzgısınen asqan şeberlıkpen mınsız ötkızgenı bolmasa, arǧy oi-tūjyrym jeke-dara Köpendıkı emes. Ärıden kele jatqan dästür. Baiaǧy jyraulardan tamyr tartatyn, zar zaman aqyndary «Qoi zor bolyp tüieden, Qūlyn zor bop bieden» nemese «Tūlparlardan esek ozdy, Aqylmannan eser ozdy», – dep iın qandyryp ilegen ideia. Köp-aǧam sony köŋıldı külkımen kömkerıp, körıktendırıp jıberdı. Būl endı keremet öleŋ. Keremet bolsa qaiteiın, men elektrge bastyq bolyp bara jatqan, bır-ekı jyldan soŋ bärıbır ornynan tüsıp qalatyn bosbelbeu basşynyŋ keipıne engen, talai jyl özıme serık bolǧan mai şamymdy tūŋǧyş ret kädımgıdei aiadym. Alaida köp ūzamai būl degenıŋ tapqyrlyqtyŋ töresı ekenın moiyndauǧa tura keldı. Sodan soŋ Köpen aǧanyŋ köŋılı men kökeiındegı oi oralymdaryn eptep zerttei bastadym. Köpen köŋılınıŋ tazalyǧy joǧaryda aitylǧan Bazarbekke degen ystyq yqylasynan da baiqalady. Bauyryn jaqsy köretın adam bärın de jaqsy köredı. Būl äuletten Köpen aǧaǧa elıktegen qalamgerlerdıŋ qaptap şyǧuy tegın emes. Jurnalist te, türkolog ta, ädebiettanuşy da, satirik te jetıp artylady. Tıptı osy mamandyqtardyŋ eşqaisyna mülde qatysy joq Töpen Ämırbekūlynyŋ qabılet-qarymy kez-kelgen syqaqşydan kem tüspeitının, är sözı maqal-mätelge ainalyp sala beretının el-jūrt aŋyz etıp aitady. Eger ol syn-syqaqtyŋ soqpaǧyna tüskende Köpen aǧamdy qoia tūryp, «Töpen kele jatyr...» dep otyrar ma edık, kım bılsın?! Köpennıŋ köŋılınde dyq joqtyǧynyŋ naǧyz dälelı – Jarasqan Äbdıräşevtıŋ elu jasqa toluyna arnalǧan toiynda oqyǧan «Syi...yrqūimyşaq» degen öleŋı. Bardy bar dep baǧalar bolsaq, şynynda da endı ǧalamat dünie. Satiriktıŋ şeberlıgınde şek joq ekenın tanytatyn şyǧarma. Eŋ aldymen, būl – teŋdessız tapqyrlyqtyŋ ülgısı. Ekınşıden, keiıpkerınıŋ köŋıl-küiın, bolmys-bıtımın jete zerdeleudıŋ körınısı. Üşınşıden, oidy oinata bıludıŋ mysaly. Törtınşıden, körermen sūranysyn meilınşe tap basudyŋ belgısı. Besınşıden, auditoriia ahualyn eskerudıŋ nätijesı. Sahnalyq öleŋ sonymen qatar qazaqy qaljyŋnyŋ, zılsız äzıldıŋ mındetın atqaryp tūr. Bır öleŋ bükıl ūlt mınezın äigıleidı. «Anany äperem, mynany äperem» dep erkeletıp, emeksıtıp, emındırıp otyryp, eŋ soŋynda syilaityn syilyǧy – avtoqalam! Syilyq emes, simvol! Qalamgerge qalamnan artyq ne kerek? Alty qanat üiıŋ de, tört döŋgelektı kölıgıŋ de qalamnyŋ qasynda tükke tūrmaidy. İdeia ǧalamat! Jarasqan-au, saǧan neni qimaiyn? Üi syilar em, öz basyŋda üi daiyn. Jarty əlemge jariia sap odan da, Arǧymaqtai aq «Volgany» syilaiyn. «Volga» biraq benziniŋe toimaidy. Benzin bitse, salasyŋ ǧoi oibaidy. Men odan da bir «Jiguli» syilaiyn, Sai-salada saitan quyp oinaidy. Är syilyq atalǧan saiyn zal du ete qalady. Syilyq ūsynuşy mūnymen şektelmeidı, tömen qarai taǧy da syrǧidy. Sälden soŋ «Jiguliden» «Moskvichke» auysady («Jiguliiŋ» bas bilmegen asaudai, Soǧysarsyŋ tormozyn da basa almai. Men odan da bir «Moskvich» syilaiyn, «Moskvichti» toqtatyp ed qaşan GAİ?»). «Moskvichten» «Zaporojeske», «Zaporojesten» velosipedke, velosipedten konkiige tüsedı. Aqyry alyp kelgen syilyǧyn jariialaidy («Avtomobil tez tozady, tozbaityn, Avtoruchka əkep tūrmyn osynda!»). Jalpydan jalqyǧa, jalqydan jalpyǧa, ülkennen kışıge, kışıden ülkenge auysu arqyly qanaǧatşyldyq ideiasyn ūsynǧan älemdık ädebiettıŋ ülgılerın Köpen kökem şyǧarmalarynda osylaişa şeber qiiulastyra aldy. Barlyq dünielerınde onyŋ köŋıl-küiı körınıp tūrady. Köŋılınıŋ kırşıksızdıgı de aŋǧarylmai qalmaidy.

Üşınşı tarau – Köpennıŋ nömırı

«Pälı!» deisıŋ sözıne, «Pai-pai!» deisıŋ közıne. Parodiia jazady, Patşalardyŋ özıne! (Jurnalistık folklordan)

Äigılı qolbasşy Bauyrjan Momyşūlynyŋ: «Men nömırı bırınşı Bauyrjanmyn!», – degen sözın öz qūlaǧymen estıgenderdıŋ bırımız. Bırınşı kursta oqyp jürgenımızde kuratorymyz Mamytbek Qaldybaidyŋ üiınde kezdeskenımızde batyr aǧamyz tura osylai dep nyǧyzdap tūryp, Bauyrjan Üsenov dosym ekeumızge «Senderdıŋ nömırlerıŋ neşınşı?», – dep saual qoiǧan. «Ömırdı jaŋa bastap jatqandyqtan, nömırlerıŋ «enınşı» bolady, ömırdegı nömırlerıŋdı özderıŋ tauyp alyŋdar», – degen-dı sodan soŋ. Daŋqty qaharman aitqandai, Köpen aǧamnyŋ, ärıden qozǧasaq, qazaq ışındegı, berıden tartsaq, satirikter arasyndaǧy nömırın bılgım kep otyrǧany. Öitkenı, ol – ömırdegı orny bölek tūlǧa. Eldıŋ yqylasyna bölengen adam. Ülkennıŋ de, kışınıŋ de qadırlısı. Jalpy, satirikter san türlı bolady. Keibırınıŋ syn-syqaǧyna jan balasy külmeidı. Külmek tügılı ezu tartpaidy. Bıraq olar da syn-syqaqtyŋ alaŋynda ögız aiaŋmen jüre beredı. Jügı auyr janrdyŋ salmaǧyn sezınbeidı. Al Köpennıŋ özı de, közı de, sözı de küldıredı. Är sözı ǧana emes, är ärpı ezu tartqyzady («İ» jäne «R»). Jalǧauy men jūrnaǧy da jymitady («İst...»). Septeulerı de süisıntedı («Epteu men septeu»). Sondyqtan onyŋ ömırdegı nömırın anyqtau asa maŋyzdy mäsele. Köpendı Köpen etıp tūrǧan qasiettıŋ bırı – onyŋ batyldyǧy. Batyldyq demekşı, sol batyldyǧynyŋ arqasynda batyr Bauyrjannan... sūhbat ala jazdaǧan. Baukeŋ sūhbat bermei, qūr qol jıberse de, terezesın teŋ ūstap, tektılıgın körsetıp qaitady. Şynynda da ol ylǧi ırılermen äzıldestı. Alyptarmen qaljyŋdasty. Solardyŋ arasynda menmendıgı myŋ jylqyǧa jük bolatyn täkappar tūlǧalar da jetkılıktı. Bıreuı bolmasa bıreuı erın bauyryna alyp tulap, şamdanyp qaluy da mümkın edı. Bärıbır batyldyǧynan tanbady. Saqaly barlardy da, toqaly barlardy da aiamady. Aqşasy bardy da, baqşasy bardy da sıleite soqty. Keiıpkerlerı eptep kıjınıp, tısın şyqyrlatqan boldy, ärine. Bıraq naizasyn kezep, qylyşyn qairap kelgenderı joqtyŋ qasy. Öitkenı, ol ötkır qaljyŋyn mädeniet mäiegınıŋ besıgıne bölep ūsyndy. Artyq-auys, qyŋyr-qisyq terıs tūjyrymǧa jol bermedı. Azulylarǧa auyz salu oŋai emes. Är sözıŋ apatqa ūşyratady. Kelıstıre almasaŋ, ketıstım dei ber. Mäselen, kırpiiaz Kamal Smaiylov pen şytynaǧan Şerhan Mūrtazany söz soiylymen qatar soǧyp körşı... Köpen aǧam öitıp-büitıp onyŋ da retın keltırdı. «Elım, saǧan aitam , Elbasy, sen tyŋda!» Kamal dos! Sen de qūlaq tür. Sebebı, sen – soqa, men – traktor. Ömır boiy «redaktor» degen sözge qūlaǧy üirengen adamǧa «traktor» degendı estu oŋai ǧoi deisıŋ be, Şeraǧaŋnyŋ şamdanatyny anyq. Bıraq mäsele, ony bır şamdanyp alǧan soŋ qyrtys-tyrtysy tez jazylatyndai etıp keiıpteude. Keiıpker özı turaly epigrammany qaita-qaita oqidy. Şamdanatyn jerlerı men şattanatyn tūstaryn salystyrady. Soǧan orai on oilanyp, toǧyz tolǧanyp baryp, tüiın tüiedı. Negızınen dūrys jazylǧan eken degen qorytyndyǧa keledı. «Şerhan Tynysty bıledı, Tynys jūmysty bıledı» degen ekı joly qanatty sözge ainalyp ketken äigılı parodiiasy şe?! Alpys astary, qyryq qatpary bar mūndai äzıldı arystan tektes aǧasy, mūrty tıkıreigen Mūrtazanyŋ qūlaǧyna jetkızu üşın jolbarystyŋ jüregı kerek. Bıreu-mıreu basqaşa būrmalauy da kädık. Abyroi bolǧanda, keiıpkerı sözdıŋ aldynda bas idı. «İnşalla, ia govoriu po-kazahski», – dep bastap, tıldık orta tazarsa da, älı künge deiın qazaqşasynyŋ öŋı kırmei qoiǧan Oljas Süleimenovtı parodiialady. Oljas ta – zamanymyzdyŋ tūǧyrly tūlǧasy, aqyl-oi alybynyŋ bırı. Odan da jasyp-jasqanǧan joq. Ol aǧasy da synadyŋ eken dep Köpaǧaŋdy keudesınen itermedı. Sodan soŋ «Aitaiyn ba, aitaiyn, Aitaiyn da qyrǧyzyma qaitaiyn», – dep Mūhtar Şahanovty şymşylady. Qazaq jūrtynda öleŋderıne eŋ köp parodiia jazylǧan aqyn osy Mūhaŋ şyǧar. Ol da Köpennıŋ türpıdei tılınen tıtırkenıp, kırpıdei bır jiyrylyp aldy da, artynşa jaz künındei jadyrap sala berdı. Qysqasy, Köpen äidıkterdıŋ bärımen äzıldestı. Aibarly Asqar Toqpanovty, aibatty Zamanbek Nūrqadılovtı, attanşyl Amantai qajyny, mınezdı aqyn Fariza Oŋǧarsynovany, salmaqty saiasatker Altynbek Särsenbaevty parodiialyq şyǧarmalarynyŋ keiıpkerıne ainaldyrdy. Bärı de – parodiia janry üşın, äsırese qazaq parodiiasy üşın asa kürdelı kısıler. Bıraq syqaqşy ögızdı öltırmei, arbany syndyrmai, keiıpkerlerın küiındırmei häm süiındırmei, tarazy basyn teŋ ūstap otyryp, öz maqsatyn oryndap şyqty. Eşqaisysymen esep aiyryspady, kökpar tartyspady, jaǧa jyrtyspady. Ol söitıp, o basta parodiiaǧa qyryn qaraityn qazaq şeneunıkterı men ūlt ziialylaryn syn sadaǧynan seskenbeuge, kerısınşe, külkınıŋ qūdıretın sezınuge üirettı. Satirikter ışındegı etnograf, etnograftar ışındegı satirik Seiıt Kenjeahmetovtıŋ aituyna qaraǧanda, qazaq tarihynda bızdıŋ keiıpkerımızden de būryn bırdı-ekılı önerpaz Köpender bolǧan siiaqty. Bärıbır är äzılı küllı qazaqtyŋ jüregınde jattalǧan būl Köpennıŋ jönı bölek. Ol – jappai oqylatyn janrda şyǧarma jazudy mültıksız meŋgergen adam. Köpennıŋ är jerde aita salǧan, söitıp tıldık qorymyzdy baiyta salǧan qanatty sözderınen köz sürınedı. Talǧamy tereŋ, tolǧamy eren... Ospanhandy pır tūtady («Arǧy atasy Ospanhan, Ospanhannan – Äbdırahman»), Mūhtardy («A-ha-au, kerım, Mūhtar Şerım») dür tūtady. Aldyŋǧysy – senımdı, keiıngısı – önımdı... Sonymen, Köpennıŋ nömırı... Bızdıŋşe, ol qazaq satirikterınıŋ alǧaşqy üştıgınıŋ ışınde. Bälkım, üşınşı, bälkım, bırınşı... Qaida-a-n bıleiık?!

Törtınşı tarau – Köpennıŋ iumory

Kültöbenıŋ tektısı, Küldıruge eptısı. Köpen kele jatqanda, Kütıp tūrar köp kısı! (Jurnalistık folklordan)

Ömır bar jerde iumor bar. Iýmory bıtken adamnyŋ ömırı de bıtedı. Sondyqtan qazaq qoǧamyndaǧy iumordyŋ ǧūmyry ūzaq boluynyŋ maŋyzy zor. Adam balasy o bastan iumory qoiu qonysqa qūmar keledı. Ūlt satirasynyŋ ışek qyryndysyn aqtaryp, ǧylymi eŋbek qorǧaǧan ardaqty Alpysbai aǧam (Mūsaev) «Aqtöbede iumor azaiǧasyn talai jyl meken etken Oralyma qaita köşıp baram», – dep jar salyp edı. Kädımgı Mūrat Möŋkeūlynyŋ «Qaranyŋ ūly Sidaqtyŋ, Qaiǧylanyp köşken jer», – dep jyrlaǧany siiaqty... Demek, iumor ömırdıŋ mänı de, sänı de bolyp tūr ǧoi. Äitpese, auyldan bızdıŋ nege köşedı... alpamsadai Alpysbai aǧam?! Bız mūny nege aityp otyrmyz? Öitkenı, keiıpkerımız Köpen Ämırbek – kündelıktı tırşılıkte jäne öz şyǧarmalarynda iumordyŋ tür-türın qoldanudyŋ maitalman mamany. «Qaljyŋ sözdıŋ qasqyry, Joq eşkımge qastyǧy», – degendei, taban astynda tauyp aitatyn tapqyr tırkesterı arqyly aty aŋyzǧa ainalǧan jan. Bırde meşıttıŋ ekı qyzmetkerıne ılesıp, saparlap kelgen erkın oily, soiqan jürıstı bır jıgıtke «Ekı naib, bır käiıp», – dep lezde sipattama berdı. Sipattamasyn sipalaqtatpai, bırden suyryp saldy. Taǧy bırde «Qazmūnaigaz» kompaniiasynda jūmys ıstep, näpaqasyn molynan tauyp jürgen qalamger ınısı Şarhan Qazyǧūlǧa «Jūrt «qūdaiǧa şükır» dese, sen «mūnaiǧa şükır» deitın şyǧarsyŋ», – dep äzıl aitty. Al qiynnan qiystyrǧan myna sözı tıptı ǧalamat! Şymkentte şyǧatyn «Oŋtüstık Qazaqstan» gazetı bas redaktorynyŋ orny bosaǧan kezde ärkım ärtürlı boljam aitady. Ejelgı ürdıs boiynşa, bırı «DT» (dulat) bolady eken dese, ekınşısı «QT» (qoŋyrat) bolady dep dauryǧady. Bıraq ekı jaqqa da qatysy joq, tegı de, tūrpaty da bölek, sonau Jaŋarqany mekendegen maidaqoŋyrdyŋ marǧasqasy Baqtiiar Taijan taǧaiyndalypty. Sonda Köpen aǧam: «DT» da emes, «QT» da emes, «BT» boldy ǧoi!», – deptı. Qazır Köpen Ämırbek ataq-abyroidan kende emes. Prezidenttıŋ būqaralyq aqparat salasyndaǧy syilyǧyn ielendı. Qazaqstannyŋ eŋbek sıŋırgen qairatkerı atandy. «Parasat» ordenımen marapattaldy. Erdıŋ jasy eluge jetkenge deiın Köpaǧaŋda mūnyŋ bırde-bıreuı bolmapty. Jalpy, sol ataq ataulyǧa onşa qyzyqpady. Qyzyqqan künnıŋ özınde oǧan bere qoiaiyn tūrǧan eşkım joq-ty. Madaq pen marapattyŋ bärı keiın keldı. Tanymal tırkestı türlendırsek, «nagrada iesın de, kiesın de tapty». Baiaǧyda ataqta şataǧy joq kezde vizitkasyna «Köpen Ämırbek atyndaǧy syilyqtyŋ laureaty Köpen Ämırbek» dep jazyp qoiatyn. Osylaişa özın eleŋkıremegen qoǧamǧa eptep qana qarsylyǧyn bıldırıŋkıredı. Bıle bılsek, būl da iumor. Iýmor qoldanu barysyndaǧy tapqyrlyǧynda şek joq. Oǧan bärı oŋai. Söz de tabyla ketedı. Qaljyŋ da qona qalady. Ūiqas ta üiırılıp tūrady. Qarapaiym närseden syr sabaqtap, tüiın tüie salady. Mäselen, Ospanhan Äubäkırov bır kezde «O, mahabbat, osynşa oŋai ma edıŋ?», – dep küizelıptı. Arada on alty jyl ötkende Äbdırahman Asylbekov «Osynşalyq oŋai ma edı mahabbat!», – dep odan beter ah ūrypty. Sony Köpen Ämırbek lezdıŋ arasynda parodiiaǧa ainaldyra saldy: Ospanhan + Äbdırahman = Ospanhan, Äbdırahman + Ospanhan = Ospanhan. Formasyn oilastyrdy. Kıltın tapty. Ekı aǧasyn da ökpeletıp almai, zılsız äzılmen tıl qatty. Bar-joǧy ekı jol tırkes myŋdaǧan oqyrmannyŋ jüregınde jattaldy da qaldy. Mahabbat jyrşysy, ǧajaiyp lirik aqyn Tūmanbai Moldaǧalievke jazǧan «Qozy qaryn, kädımgı qozy qaryn, Bılemız ǧoi, bılemız sozylaryn. Daryn barda, Tūm-aǧa, daryn barda, Bıraz söz şyǧyn bopty-au «qaryndarǧa!», – degen parodiiasy esıŋızde me? Būl şumaq ta sansyz ūrpaqtyŋ sanasyna mördei basyldy. Mūny ötken ǧasyrdyŋ seksenınşı jyldarynda KazGU-dıŋ qalaşyǧyn bes jyl panalaǧan bozbalalar men boijetkender älı künge deiın jatqa aitady. Osyǧan orai taǧy bır mysal oiǧa oralyp otyrǧany. Bızdıŋ student kezımızde ädebiet teoriiasynan därıs bergen Qadyr Myrzalievtıŋ şyǧarmaşylyǧynda sol tūsta kürt özgerıster boldy. Būryn oi-tūjyrymdaryn tek qana şaǧyn öleŋmen örıp kelgen ol «Qyzyl kıtap» degen poema jazdy. Ol ol ma, bır künı jūrtşylyqqa syqaq öleŋderın ūsyndy. Ömırı äuestenıp körmegen düniesı. Köpen aǧamyz ol kezde «Qazaq ädebietı» gazetınıŋ äzıl-ospaq betın äzırleidı. Är joly bır qalamgerdıŋ tuyndylary tanystyrylady. Bettıŋ töbe jaǧyndaǧy bes-alty söilemnen tūratyn şaǧyn annotasiianyŋ özın Köpen aǧam qatyryp jazady. Keide satira sardarynyŋ azǧantai annotasiiasy älsızdeu şyǧarmany ärlep-äspettep, ädemılep-äsemdep jıberedı. Endı būl kısı Qadyr aǧany qaiter eken dep, «Qazaq ädebietınıŋ» kezektı sanyn küttık. Ūstazymyz bızge aldyn-ala eskertıp qoiǧan-dy. Erteŋıne basylymdy kördık te taŋǧaldyq. Köpen Ämırbektıŋ sırä da tapqyrlyǧy tausylǧan ba, Qadyr aǧamdy esık pen tördei maşinanyŋ kabinasyna qonjitypty. «Ataqty aqynnyŋ alǧa jüitkıgenı – poeziia, oŋǧa būrylǧany – syn, solǧa būrylǧany – balalar ädebietı. Būl joly satiranyŋ auylyn betke alyp, kerı qarai jürgelı tūr. Ostorojno, Qadekeŋ «zadnii hodpen» kele jatyr», – dep eldı «şoşytty». Rahattanyp tūryp küldık. «Qazaq ädebietı» ütır-nüktesıne deiın oqylatyn zaman... Köpen aǧanyŋ iumor qoldanysynda kıdırıs joq ekenıne taǧy da köz jetkızdık. «Şöptıŋ atyn menşıktep, Köptıŋ atyn şyǧarǧan» kökemızdıŋ tür-sipaty da erekşe. Ömırdıŋ qūbylysy men iumordyŋ qūrylysy satiriktıŋ keskın-kelbetın özgeşe qalyptastyrǧan. Onyŋ ön-boiynan sarabdal syqaqşynyŋ oily obrazy körınıp tūrady. Köpen Ämırbektıŋ bır-de bır şyǧarmasyn basqa tılge audara almaisyŋ. Onyŋ airyqşa sipaty bar iumorynyŋ män-maŋyzyn eşkım de däl tanyta qoimaidy. Ol – teŋdesı joq talant. Ūlt satirasynyŋ ūstasy. Jalǧyz jortqan jüirık. Köpenşe kösılu özgenıŋ qolynan kelmeidı. Sondyqtan, Şäuıldırge ekseŋ de, Otyrarǧa sepseŋ de, Qyzylqūmǧa tökseŋ de, ekı Köpen tumaidy... Taraudy tüiındesek, Köpennıŋ iumory – köptıŋ ömırınıŋ körkemdıkpen örılgen körınısı. Ūly Mūhaŋşa aitqanda, bız būl iumorǧa dän rizamyz!

Köpentanudy qorytu

Syrt sipaty ıreŋdı, Syqaqşy ǧoi türı endı... Süikei salǧan är sözı, Satiranyŋ brendı! (Jurnalistık folklordan)

Bügınde qazaq külkısınıŋ korolı Köpen Ämırbektı öz deŋgeiınde baǧalap jürmız be? Jalpy, ol özınıŋ qabılet-qarymyn tolyq tanyta aldy ma? Būl –Köpenge qoǧam nazar audarmai jatyr degen söz emes. Ol – zamanymyzdyŋ bırqatar igılıgın körgen qalamgerdıŋ bırı. Bıraq syn-syqaq älemındegı sirek kezdesetın qūbylys ekenın özı de, bız de eskermei jürgenımız ras qoi. Är sözıne tapqyrlyqtyŋ tūqymyn seuıp, är söilemın zerlep ūsynatyn şyn şeberdıŋ qadırıne älı jete qoimaǧan siiaqtymyz. Tegınde, siqyrly sözımen, qūmbyl qimylymen, jūmbaq jymiysymen jūrt jüregın jaulap, dünienı dürıldetken Evgenii Petrosian sekıldı jūrtşylyqtyŋ süiıktısı häm jalpyhalyqtyq tūlǧasy boluǧa Köpen aǧamnyŋ tolyq mümkındıgı bar edı. Özı de Petrosian tärızdı ziialy ärı ziiatty, top-tompaq ärı tartymdy. Osyǧan jol aşylsa, saliqaly satira men parasatty parodiiany şyrqau biıkke şyǧarar edı. Äiteuır köpke tanymal Köpen atansa da, qazaq topyraǧyndaǧy Petrosian boludyŋ sätı tüspedı. Bälkım, keide şektep, keide şettep kületın el-jūrty qoldai qoimaǧan bolar. Bälkım, sahnada janynda ezu tartyp elırıp tūratyn Elenasy bolmaǧan şyǧar. Älde, jıgerın janyp, şabytyn şaqyryp beretın, qajet dep tapsa, «naizaǧaiǧa nan pısırıp alatyn» etı tırı prodiuser būiyrmady ma eken oǧan? Äiteuır bır kem dünie... Ol ylǧi tyŋnan jol tapty. Eşkımnıŋ soqpaǧyna tüsken joq. Qalam ūstaǧan qazaqtyŋ bärı kündız külkı, tünde ūiqy körmei alǧaşqy jinaǧyna at ızdese, būl aǧamyz aty joq kıtap jazyp şyqty. Sol düniesı aty qoiylmaǧanyna bailanysty bır jylǧa keşıgıp jaryq kördı. Osyǧan orai qaiyrmasy «Aty joq kökek» dep qaitalanyp otyratyn barşaǧa belgılı ädemı ännıŋ ızımen mynadai äzıl aittyq: Qazaqta bır aqyn bar Köpen degen, Qalamyn aq qaǧazdan kötermegen. Aty joq, zaty myqty kıtap jazu, Köpennıŋ paryzy edı ötelmegen. Ei, aty joq kıtap... Öz basym, Jarasqan men Köpennıŋ epigrammalaryn ülgı ettım. Osy ekı aǧamnyŋ jazu täsılı menıŋ yŋǧaiyma keledı. Sol janrǧa ädepkı türen salǧan tūsta qalamymdy Köpen aǧam qairap bergen. Mūny da äjeptäuır yrym köremız. Aitpaqşy, ol – satiriktıgıne qosa, jüirık jurnalist, parasatty publisist. Būl endı öz aldyna bölek taqyryp. Endeşe, teŋdesı joq talantty topşysy qatty kezınde qadırlegen jön. Ūlt käsıpkerlerı bırıgıp, Köpen aǧamnyŋ keŋ tynysyn aşatyn teatr qūryp berse dep qiialdaimyz... Qazaqqa Äkem teatr da, Köpen teatr da kerek. Būl ürdıs qaitalanbaidy endı. «Köpen kele jatyr!», – dep jūrt bolyp jolyna qarai bergenşe, ony törge şyǧaratyn uaqyt äldeqaşan jettı. Mūndai tört qūbylasy kelısken külkı ünemı bola bermeidı. Seiıt aǧamyz qaljyŋdap aitqandai, keleşekte Otyrardyŋ jelke tūsynan Köpengagen deitın qala salynuy da mümkın. Bıraq bız oǧan bügın qūrmet körsetuımız kerek. Erterekte «El bıletın ūl şyqty, Eşkıqora maŋynan!», – dep ändetsek, endı bügın «Keŋ kösılgen qadamy, Köpen – köptıŋ adamy», – dep termeletemız. Kıleŋ «K»-den keletın öleŋdı ärı qarai jalǧasaq, bylai bolyp şyǧady: Köpke sene bermeimız, Kök attyǧa ermeimız. Köpen kelse, erleimız, Köpen külse, terleimız!

Osy aitylǧandary tüiındei kele, Köpen Ämırbektı Külkıstannyŋ korolı dep tanuǧa tolyq negız bar. Qansonarda külkı aulai berıŋız, aǧa! Köpen körgen ūly toi eşqaşan tarqamasyn! * * * Külkı künı qūtty bolsyn! * * *

Bauyrjan Omarūly (Gazettık nūsqasy "Ana tılınıŋ" bügıngı sanynda)