Bolmys, jaratylys, qorshaǵan orta belgili bir tártipke, zańdylyqqa saı qurylady. Osy zańdylyqtardy taný, júıeleý – sana, túısik qyzmeti jetilgen adamzatqa tıesili úderis. Adamzattyń bolmystyń ishki zańdylyqtary men syrtqy sıpaty týraly jınaqtalǵan túsinikteri uǵymǵa aınalady. Uǵymdar tereńdeı, mazmundyq bólshekteri tolyǵa jáne ózara baılanysa kele birtutas kategorııany quraıdy. Aqıqat dúnıedegi zattar men qubylystardyń jalpy jáne jeke qasıetteriniń birikken toby kategorııa termınimen túsindiriledi.
Grek tilinde «kategorııa» uǵymy eki túrli mánde qoldanylady: birinshisi – shyndyq ómirdegi zattar men qubylystardyń mańyzdy qasıetteri; ekinshisi – jalpylama ortaq qasıetter negizinde birikken zattar men qubylystardyń jıyntyǵy.
Kategorııa – aqıqat pen árekettiń mańyzdy qatynasyn bildiretin jalpy ári irgeli uǵym.
Kategorııa uǵymy óz bastaýyn fılosofııa ǵylymynan alady. Alǵashynda kategorııa fılosofııadaǵy negizgi uǵymdardy bildirýimen qatar, oılaýdyń ámbebap formalary retinde qalyptasqan. Ejelgi antıkalyq dáýirden bastap HIH ǵasyrdyń aıaǵyna deıin kategorııalar tek ontologııamen baılanystyrylǵan. HIH ǵasyrdyń aıaǵynan bastap epıstemologııa uǵymdary, ıaǵnı gnoseologııalyq aspektidegi uǵymdar da kategorııa qataryna jatqan. Keıin naqty ǵylym salalaryna tán uǵymdar kategorııa dep atala bastaǵan. Ejelgi grek fılosofııasy boıynsha kategorııa negizgi elementter sanalatyn jer, sý, aýa, ot, efırdiń negizinde paıda bolǵan. Sanada beınelenýi, tanym áreketiniń nátıjesinde kategorııalar logıkalyq sıpat alyp, jalpylanǵan dereksiz uǵymdar retinde tujyrymdalady.
Alǵash ret grek oıshyly Arıstotel «Organon» eńbeginde dúnıedegi barlyq uǵymdar bir topqa birige almaıtynyn túsinip, kategorııalardy fılosofııadaǵy negizgi uǵymdardyń biri retinde qarastyrady. Ǵylymdardy teorıtıkalyq ǵylymdar (bilim izdeý, aqparat alýǵa negizdelgen), praktıkalyq ǵylymdar (moraldyq turǵyda jetilý úshin alynatyn bilim), nátıjege negizdelgen ǵylym (óndiriske baǵyttalǵan bilim) degen úlken úsh topqa bólip, fızıkadan keıingi ilim metafızıkaǵa toqtalady. Metafızıkaǵa ol tórt túrli anyqtama beredi. Sonyń ishinde bastysy – «bolmysty bolmys bolǵany úshin taný». Arıstotel bolmystyń búkil mánderin 4 túrli pozıııada kórsetedi. Negizgisi – bolmys kategorııa retinde nemese ózindik bolmys. Osylaısha bolmystyń bastaýy kategorııalarda ekenin aıtyp, onyń túpki mánin de sol bolmystyń ózimen baılanystyrady.
Arıstoteldiń logıkaǵa qatysty 8 eńbeginiń alǵashqysy – «Kategorııalar» (uǵymdar). Ol óz eńbeginde on túrli kategorııany kórsetip, obektıvti shyndyqtyń kórinisi retinde qaraǵan: mán (sýbstanııa), mólsher, sapa, qatynas, meken, áreket, ýaqyt, azap, ıe bolý, qalyp-kúı. Arıstoteldiń kózqarasy boıynsha kategorııalardyń jiktelýi belgili bir tártipke negizdeldi: Substantia nemese mán – barlyq uǵymnyń bastaýy. Quantitas, mólsher zattardyń keńistik jáne sandyq jaǵynan sıpattamasy. Mólsher ózgermeıinshe, bir qalyptan ekinshi qalypqa ótý múmkin emes. Qualitas nemese sapa – zattardyń sandyq emes, sapalyq jaǵynan kórinisi, qasıeti. Mólsher arqyly túrlilik paıda bolady, osy negizden sapa kategorııasy týyndaıdy. Realtio, qatynas – bir zattyń ekinshi bir zatqa baılanysty bolýy. Sapa men mólsherdi salystyrýǵa múmkindik beredi. Zattardyń arasyndaǵy táýeldilik pen baılanysqa qurylady. Situs, ıaǵnı oryn. Zattar mindetti túrde belgili bir jerde ornalasady nemese bir aýmaqty, mekendi alyp jatady. Meken adamnyń tanymynan tys oryn alady. Quando, ýaqyt – oqıǵalardyń rettiligine qatysty zańdylyq. Áreket pen orynnyń qatynasy ýaqyt kategorııasyna ákeledi.
Sanamalanyp kórsetilgen kategorııalardyń óz negizi, túpki máni bar. Mysaly, sanda – ólshem, mezgilde – ýaqytylyǵy. Arıstoteldiń bolmystaǵy uǵymdardy dál osylaı jikteýi grammatıkadaǵy sóz taptarynyń túrlerine negiz boldy. Al stoıkter Arıstoteldiń jikteýinen tórt kategorııa qaldyrǵan: sýbstrat (sýbstanııa), sapa, ómir salty (kúı), qatynas. Arıstotel kategorııalardy tanymnyń eń damyǵan nátıjesi retinde qarastyrǵan. Tanymnyń túpki máni – bir nárseni uǵyný. Uǵym ózi beıneleıtin nárseniń ishki erekshelikterimen bútin deńgeıdi ashyp kórsete alady. Bul ıdeıanyń alǵash bastaýshylarynyń biri – Sokrat, ilgeri damytýshy – Platon. Orta ǵasyrlarda bul ıdeıa toqyraýǵa ushyraǵanymen, Orta Azııada ál-Farabı, ıbn Sına taǵylymdarynda óz jalǵasyn tapqan. ál-Farabı «Katagýrııas» kitabynda sýbstanııa jóninde paıymdaý, san týraly paıymdaý, sapa týraly paıymdaý, qatynas týraly paıymdaý, qashan kategorııasy týraly paıymdaý, qaıda kategorııasy týraly paıymdaý, jaı týraly paıymdaý, ıelený kategorııasy týraly paıymdaý, áreketke ushyraý kategorııasy týraly paıymdaý dep kategorııalarǵa aıryqsha toqtalady.
Qaıta órleý dáýirinde Loreno Valla, L.Vıves, P.Ramýs kategorııalar týraly qarastyryp, L. Valla zat, sapa, áreket degen úsh túrine toqtalady. Italııandyq fılosof Djordano Brýno bul tizimge qozǵalys, sebep kategorııalaryn qosady.
Jańa dáýirde kategorııalar týraly ilim klassıkalyq úlgidegi nemis fılosofııasynda keń kólemde zertteldi. I.Kant oılaý áreketin, onyń túrlerin adamnyń mańyzdy áreketi dep tujyrymdaǵan. Uǵymdar men kategorııalardy, olardyń formalaryn bir dep qarap, aıyrmashylyqtaryna toqtalmaǵan. I.Kanttyń paıymdaýyndaǵy kategorııa – oılaý arqyly syrtqy ortadan alǵan áserdi qabyldaý nemese oılaý áreketiniń túpki ónimi. Jańa dáýir fılosofy I.Kanttyń kategorııalardy jikteýi tómendegideı: Mólsher kategorııasy: birlik, kóptik, tutastyq. Sapa kategorııasy: shyndyq, teristeý, shekteý. Qatynas kategorııasy: óz betimen jáne táýelsiz ómir súrý, sebep jáne táýeldilik, qarym-qatynas. Modaldylyq kategorııasy: múmkin jáne múmkin emes, bolý jáne bolmaý, qajettilik jáne kezdeısoqtyq. I.Kant ta Arıstoteldiń izbasary bolǵanymen, kategorııalardy jikteýde modaldylyq týraly alǵashqylardyń biri bolyp toqtalady.
A.G.Spırkın adamnyń aınalasyndaǵy qorshaǵan orta týraly jáne ózi týraly biletin barlyq uǵymdaryn kategorııa dep túsindiredi. Sondaı-aq onyń pikirinshe, uǵymdyq kategorııalar – oılaýdyń jáne bolmystyń formalary. Ontologııalyq aspektide kategorııalarǵa jalpylyq tán, sebebi ol adamnyń dúnıege qarym-qatynasyn, kózqarasyn túgeldeı derlik qamtıdy.
Til bilimi turǵysynan qarastyrsaq, M.Jolshaeva tómendegideı anyqtama beredi: «...jalpy erekshelikteri negizinde birigetin tildik elementterdiń kez kelgen toby kategorııa dep túsindiriledi». Sonymen qatar kategorııalar shartty túrde jalpytildik jáne uǵymdyq kategorııa bolyp ekige bólinedi. Uǵymdyq kategorııa semantıkalyq kategorııa degen ataýǵa da ıe. Dástúrli grammatıka men jumsalymdy grammatıkanyń negizgi aıyrmashylyǵy: dástúrli grammatıka ár til deńgeıiniń sheńberinde ǵana jumsalym máselesin kóterip, aldymen turpat mejesi jaǵynan anyqtap, keıin qandaı maǵyna beretinine toqtalsa, til biliminde onomasıologııalyq baǵyt degen ataýǵa ıe bolǵan jumsalymdy grammatıka tildiń ár deńgeıinen qajetti til birlikterin ala alady, maǵynadan turpat mejesine qaraı zertteýdi basty ustanym etedi. Qurylymdyq grammatıka men jumsalymdy grammatıkanyń basty aıyrmashylyǵynyń biri – grammatıkalyq kategorııa men uǵymdyq kategorııany qarastyrýynda.
Uǵymdyq kategorııalardyń da, grammatıkalyq kategorııalardyń da túp negizi oılaýda, logıkada, uǵymda jatyr. Sondyqtan uǵym degenimiz ne degen suraqqa jaýap berý oryndy. Uǵym – dúnıedegi kúlli zattar men qubylystardyń, olardyń belgileriniń adam sanasynda beınelenýi. Uǵym – logıkanyń nysany, sóz – tildiń nysany, sonymen qatar uǵymnyń máni sóz maǵynasyna qaraǵanda jalpylama. Uǵym – aqıqat dúnıedegi kez kelgen zattar men qubylystardyń negizgi ári mańyzdy belgileriniń beınesi. Uǵym sóz arqyly tańbalanady. Osydan baryp uǵymdyq kategorııa bolmystyń beınesin tanytady, sonymen qatar barsha adamzatqa ortaq bolyp keledi. Professor B.Saǵyndyquly uǵym tómendegideı satylardyń nátıjesinde paıda bolatynyn aıtady: túısik – qabyldaý – elesteý – oılaý.
Arıstotelden bastalǵan fılosofııa ǵylymyndaǵy kategorııa, onyń máni men jiktelýi týraly máseleler lıngvıstıkadaǵy kategorııa uǵymynyń, túrleriniń paıda bolýyna túrtki bolǵan. Uǵymdyq kategorııalardy jan-jaqty qarastyrý ár ǵylym salasyna tán jalpy túsinikterden, bolmystan bastaý alady. Platon zatty belgileıtin quraldy sózden izdeıdi, ıaǵnı qyzmetine júginedi. Demek antıkalyq dáýirdegi grek oıshyldarynan bastalǵan tildi zertteýdiń onomasıologııalyq baǵyty da tıisinshe fılosofııamen tyǵyz baılanysty.
Qadyrjanova J., Esenııazova J.,
ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ 1-kýrs magıstranttary;
Janataev D.,
Qazaqstannyń eńbek sińirgen qaıratkeri
