Keńes odaǵynyń qýaty men dáýreni asqaqtap turǵan kezde elimizdiń táýelsizdigi úshin kúresip, bir emes, úsh márte temir tordyń arǵy jaǵyna qamalǵan adamdy keıingi jastar bile me eken?
«Qazaqstan Keńes odaǵynyń quramynan shyǵyp, bólek el bolýy tıis» dep alǵash uran kótergen tulǵany she? Jeltoqsan oqıǵasy kezinde «drýjınnık» belgisin taǵynyp alyp, jastarǵa jol kórsetip, topalań kezinde kóterilistiń belsendi uıymdastyrýshylardyń birine aınalyp, japa shekkenderdi qutqarýǵa umtylǵan, qamalǵan adamdardy bosatýǵa sol kezdegi bılikti májbúr etpek bolǵan azamatty she?
Munyń bári – bir ǵana kisi. Bul ańyz adamdyń esimi – Hasen Qoja-Ahmet. Qoǵam qaıratkeri, kompozıtor, Qazaqstannyń jazýshylar odaǵynyń múshesi, bir sózben aıtqanda, segiz qyrly, bir syrly jan.
Alǵash ret áskerı túrmege ne úshin jabyldy?
«Keńes odaǵynyń tusynda halyqtar tatý tátti turdy» degen sózdi jıi estımiz. Biraq bul shyndyqqa múlde janaspaıdy. Olaı bolýy múmkin de emes. Bir ǵana ádiletsizdik Hasen Qoja-Ahmettiń kúres jolyna túsine túrtki boldy, desek qatelespeımiz.
Ol kezde jas jigit Hasenniń Baıqońyrda áskerı boryshyn Baıqońyrda ótep júrgen kezi edi. Qurylys batalony.
«Sol jerde maǵan eki-úsh synypty áreń bitirgen, Máskeý tóńiregindegi ormandarynan, derevnıalardan shyqqan áperbaqan soldattar álimjettik jasamaq boldy. «Kalbıt», «chernozadyı», «azııat» dep keleke ete bastady», - dep áskerdegi ádiletsizdikti esine túsirip.
Bir kúni ofıerler shaqyryp, nege ózgelermen syıyspaı júrgenin suraıdy. Mán-jaıǵa kóz jetkizgen soń, Keńes áskerinde ultaralyq máseleni jasyrýdy kózdep, Hasen Qoja-Ahmetti eki jyl áskerı abaqtyǵa jappaq bolǵan.
«Jazyqsyzdan jazyqsyz túrmede otyrýym kerek pe? Meni «túrkisiń», «azııatsyń» dep balaǵattaǵany, kemsitkeni úshin túrmede nege men otyrýym kerek? Ol jerden tiri shyǵamyn ba, joq pa?» – dep uzaq oılanyp, aqyry bir toqtamǵa keledi.
Mundaı ádiletsizdikke tózbeı, Almatyǵa baryp, basshylyqqa aryzdanýǵa bel býady. Basqa salǵandy sosyn kóre jatady.
1970 aqpan aıynyń 13 kúni abaqtyǵa jabylaıyn dep turǵan jerinen, qashyp shyǵyp, áýpirimdep Almatyǵa jetedi.
Baýyrjan Momyshuly qalaı qutqaryp qaldy?
Almatyǵa jetken soń, qazaqtyń batyry Baýyrjan Momyshulyna jazyqsyz isti bolǵanyn aıtýdy uıǵarady. Rashıd degen bala kúngi dosy onyń adresin taýyp beredi. Baýyrjan Momyshuly sol kezde qazirgi Tólebı men Bógenbaı batyr kósheleriniń ortasyndaǵy Nazarbaev kóshesindegi sary úılerdiń birinde turady eken.
«Qas qaraıyp ketken kez edi, esigin qaqtym. Áıeli shyǵyp, demalyp jatqanyn aıtty.
Arǵy jaǵanyn:
– Kim eı? Kirsin! - degen zor daýys shyqty. Kirdim. Bólmeniń ortasynda dóńgelek ústel tur. Buryshta pıanına, kreslodan basqa eshteńe joq. Baýyrjan Momyshuly murty edireıip kresloda otyr. Azdap qyzyp alǵan tárizdi.
– Otyr! Ne sharýa?
– Chaıkovskııde oqyp júr edim. Áskerge alyp ketti.
Basynda túsinbeı qaldy.
– Mýzykalyq oqýǵa túskiń kelip júr me? – dep surady.
– Joq, áskerden qashyp kelip otyrmyn.
– Á, dezertırmin deseńshi.
– Qashý nıetim joq. Jaǵdaıdy basshylarǵa aıtqym keldi.
Áńgimemdi bastan aıaq tyńdaǵan soń:
– Áı, balam, jaǵdaıyn qıyn. Men pensııadaǵy adammyn. Qolymnan ne keledi deısiń? Men saǵan general-maıor Baıkenovke hat jazyp bereıin, – dedi.
Úıinde júrgen qyzdy shaqyryp, dóńgelek ústeldegi máshınkasymen hat jazǵyzdy.
– Myna hatty al da, bar! Kómektesýi kerek saǵan, - dedi».
Jyndyhana tutqyny
Hatty alyp, Taldyqorǵan oblysy, Aqsý aýdanyna – aýylyna barady. Ondaǵy oıy – qamalardyń aldynda týystarymdy bir kórip, qoshtasyp qalý.
Týystarynyń biri hatty alyp, Almatyǵa kelip, Ortalyq Azııalyq áskerı okrýgtiń komendatýrasyna barǵan.
«Kelsin, izdep jatyrmyz depti. Bardym. Qamady. Tergeý bastaldy. Tergeý 18 kúnge sozyldy. Olar meni sottaı almady. Bir aı qashyp júrgen joqpyn. Qaıta áskerge jibereıin dese, másele jańaǵydaı. Ultshyldyq kórinip qaldy. Olar menen qutylǵysy keldi», – deıdi keıipkerimiz.
Tergeýshiler Baıqońyrǵa baryp tergese, ofıerler bar jaıtty tolyq moıyndapty.
«Sottaıtyn bolsa, sovet áskerinde ultyna qaraı kemsitýshilik bar degen sóz shyǵady. Menen qutylǵysy kelip, aqyry meni jyndyhanaǵa tyqty. Bir jarym aı sonda boldym. Neshe túrli dárisin saldy. Qaýipti aýrýlarǵa salatyn dárisin de ekti. 45 kúnnen keıin tergeýshi kelip alyp ketti. Komıssııa qarady. Meni ásker qataryna jaramsyz dep bosatty», – deıdi Qasen Qoja-Ahmet.
Qyrkúıek aıynda oqýyn qaıta jalǵastyrǵan.
Kúres joly qalaı bastaldy?
Áskerde birge bolǵan, jaramsyz bolyp qaıtqan bir jigitpen sóılesken. Ol qylmys jasaǵan adamdardyń jazaǵa tartylmaq túgili, qyzmeti ósip jatqanyn aıtqan. Sonda: «Sovet ókimetiniń túri mynaý eken! Eshqandaı zań joq eken! Meniń ulttyq namysyma tıdi. Bulardan qutylmasa, bolmaıdy eken» degen uıǵarymǵa kelipti. Bul 1970 jyly edi.
Sodan «Oıan qazaq! Oıan elim!» dep úndeý jaza bastaǵan. «Bir ultqa tabyndyrý, orystandyrý saıasaty toqtatylsyn! Qazaqstandaǵy oqý mekemeleri qazaqsha bilim bersin!» «Qazaqstanǵa basqa respýblıkalardan halyqty ákep, qonystandyrý toqtatylsyn!» dep másele kóteredi.
Ótkir maqalalaryn kóbeıtip, qalaǵa ákep, qazaq jastaryna tarata bastaıdy.
«Munaı, et, basqa da taýarlar ózimizden artylmaıynsha, eshqaıda shyǵarylmasyn. Ol kezde bizdiń dúkenderde araq pen sabynnan basqa eshteńe joq bolatyn. Aýdan ortalyqtarynda da sol. Etti Almatyǵa kelip alatynbyz», - deıdi Hasen Qoja-Ahmet.
Konstıtýııa boıynsha, KSRO quramynan respýblıkalardyń shyǵý quqyǵy bar ekenin umytpaýǵa shaqyrady. «Jas qazaq» uıymyn qurýǵa úgitteý jumystaryna kirisedi.
«1977 jyly 20 maqala-úndeý jazyppyn. Odaq pen otardyń aıyrmashylyǵyn Marks pen Lenınniń sózderimen salystyryp jazdym. Óz kósemderiniń sózderi ózderine keltirdim:
«Marks pen Lenınniń aıtqany mynaý, al senderdiń istep jatqandaryń mynaý, bul qalaı? Kommýnıster dep júrgender – Marksshil de, Lenınshil de emes, mánsapqorlar. Lenınniń kitaptarynyń betin de ashyp qaramaǵan. Bulardyń maqsaty – basqa halyqtardy assımılıaııalap, túbinde joq qylý» dep jazdym.
Sol kezde Qazaqstannyń Reseıge «óz erkimen» qosylǵanynyń 250 jyldyǵyn toılamaq bolyp jatqan edi. Men eshqandaı óz erkimen qosylýdyń bolmaǵanyn ashyq kórsettim.
«Ábilqaıyr hatqa qol qoımaı turyp, Reseı ımperııasy basyp kirip, krepost salyp, zeńbirekterin qazaq dalasyna qaratyp qoıǵan. Dúnıejúzilik jandarm bolýǵa umtylǵan», – dep shyndyqty aıttym. Basqa aımaqtardy qalaı basyp alǵanyn, Kavkaz ben Ortalyq Azııa halyqtaryn qalaı qyrǵanyn kórsettim. Kamchatka men Amýrdaǵy halyqtarǵa qandaı náýbet kelgenin de jazdym.
1975 jyly «Ult máselesiniń tarıhı sheshimi» degen maqalam dúmpý týdyrdy. «Úlken ımperııalar túbi ydyraıdy. Tarıhtaǵy barlyq ımperııalardyń kebin KSRO-da kıedi. Quramyndaǵy Qazaqstan, Ýkraına jáne Grýzııa sekildi elder táýelsiz el bolady» degen oıdy aıttym. Mashınkamen terip, kóbeıtip, joǵary oqý oryndaryna jáne dostaryma tarattym», - dep esine alady Hasen Qoja-Ahmet.
KGB dıssıdentti qalaı ustady?
1977 jyl. Almatynyń joǵary oqý oryndarynyń aldynda kelip udaıy úgit-nasıhat jasaıtyn, kózine qara kózildirik taqqan adam KGB-nyń nazaryna aýdarmaýy múmkin emes. Ásirese, Keńes Odaǵyn áshkereleıtin, sol kezdegi qoǵamdyq qurylysqa qarsy úndeý-maqalalar taratyp júrse. Biraq onyń qarajaıaý bireý emes, bildeı bir qyzmeti bar – Esik qalasynyń mýzyka mektebiniń dırektory ekenin eshkim oılamaǵan da edi.
«Zovet ınstıtýtyna túnde kelip, bir stýdentke úndeý paraqshalardy qolyna ustatyp, dostaryna tartýdy tapsyrdym. Týysymnyń úıine baraıyn dep, ózim aıaldamada turǵanymda, úsh jigit kelip, portfelime jarmasty. Qalǵany bas salyp, qolymdy qaıyrdy. Uzyny – stýdsovettiń basshysy eken. KGB meni ustap bergeni úshin magnıtofon syılapty.
Meni ustap bergen taǵy bir stýdenttiń biri – biraz jyl Uzynaǵashtyń, qazir Fabrıchnyıdyń ákimi eken dep estidim. Úshinshisin bilmedim. Óıtkeni, sotqa kelmedi.
Keıin bildim, stýdentterdiń keıbiri KGB-nyń agentteri bolyp shyqty. KGB-nyń qara volgasyna otyrǵyzyp, sur úıge ákeldi.
– Halqymnyń táýelsizdigi úshin sendermen kúrestim. Ustaldym. Endi ne isteısińder óz erikteriń. Aty-jónimdi aıtpaımyn, – dep qasarystym.
Partfelimdi ashyp qarady. Shopen týraly jazylǵan kitap shyqty. Onda Hasen Qoja-Ahmettiń jeke kitaphanasynan dep jazylyp tur. Sosyn pikirles dosyma jazǵan hatym shyqty. Ony joldap úlgermegen edim. Onda adresim jazylǵan. Olar meniń kim ekenimdi bilip qoıdy. Túngi úshke deıin tergedi» Baıaǵy Baıtursynovtar men Seıfýllınder jatqan ishki túrmege aparyp qamady».
Qazaq ofıeri ne úshin kómektesti?
Bes saýsaq birdeı emes. Atynan at úrketin KGB-da da laıyqty ofıerler bolǵan kórinedi. Sonyń biri – Hasen Qojahmettiń jeńil jazaǵa kesilýine muryndyq bolǵan. Jany ashyǵany ma, álde, qaısarlyǵy tánti etkeni me? Ol jaǵy áli de jumbaq. Ári qaraı keıipkerimiz sózin bylaı jalǵady:
«Ishki túrmede segiz aı jattym.
– «Jas qazaqta» neshe adam bar? – deıdi tergeýshi.
– Bárin jalǵyz ózim jazdym.
Úıdegi Lenın men Markstyń shyǵarmalarynyń tomdary úıde turǵanyn, mátinderdiń astyn syzǵanymdy aıtyp, úndeýlerdi ózim jazǵanymdy dáleldedim. Olar mýzykanttyń qolynan mundaı jazý keledi dep senińkiremegen edi. «Mamandyǵyńyz sáıkes kelmeıdi. Sizge keminde tarıh ǵylymynyń doktory kómektesken. Tarıhty munsha tereń bilýińiz múmkin emes» deıtin tergeýshiler.
Muqanov degen tergeýshi aqsaqal «nege óıttiń?» dep bastaıdy.
– Óıtpesem, qazaq joq bolaıyn dep tur.
– Neń bar edi? Bárimiz de shydap júrmiz ǵoı. Óı, sende. Byltyr ólgen ákeńdi bıyl joqtap... – dep arasynda ursyp qoıady.
Pikirlerimdi ashyq aıtyp edim:
– Sen ómir boıy túrmeden shyqpaıtyn balasyń ǵoı, – dep kúledi.
Meniń túsindirmemdi jumsartyp, protokoldardyń tigisin jatqyzyp qoıdy. Meni qorǵap qaldy. Maǵan «Keńes Odaǵyna qarsy úgit-nasıhat, astyrtyn uıym qurý» aıyby taǵyldy. Ol boıynsha jeti jylǵa sottalýym kerek edi. Meni dıssıdenttik babqa iliktirdi. «Keńestik qoǵamdyq qurylymdy dattaıtyn jalǵan oılardy taratty» degen bapqa aýystyrǵan. Ol bab boıynsha úsh jylǵa deıin sottaıdy.
Ol kisi soǵys aıaqtalǵan jyldary Baltyq jaǵalaýy elderi ultshyldarynyń isimen aınalysypty.
– Keńes úkimetine qarsy soǵysqan «orman baýyrlary» legıondaryn tergep edim. «Osyndaı adamdar bizdiń qazaqtan shyǵar ma eken?» dep oılaýshy edim. Endi, mine, kórip otyrmyn seni, – degeni bar birde.
Tergeýge elý aldy adamdy shaqyrypty. Ishinde Shámshi Qaldaıaqov ta bar. Murat Áýezovke tıispepti. Ol kezde ánderim respýblıkaǵa taraı bastaǵan kez. Shyǵarmashylyq zııalylarmen aralasa bastaǵanmyn. Tumanbaı aǵa alǵashqy mátin jazyp bergen edi. Qınalyp júrgen kezinde Shámshimen de aralastym. Murat Áýezovpen uıym jaıly sóılesip júrgenmin.
1979 jyly eki jyl túrme otyryp, merzimimdi bitirip, bostandyqqa shyqtym».
Jeltoqsan: Hasenniń úshinshi ret sottalýy
Hasen Qoja-Ahmet Jeltoqsan oqıǵasyna deıin ustazdyq qyzmetke, shyǵarmashylyqqa den qoıady. 1985 jyly kúı tabaǵy shyǵyp, dúńgirshikterde satylyp jatty. Qazaqstan arnasynda júrgizetin 45 mınýttyq habary da boldy. Ótkir ıdeıalaryn satıra arqyly aıtýǵa umtyldy. Osy aralyqta seksenge jýyq satıra jazypty.
1986 jyl. Jeltoqsan kóterilisi burq etti.
«Tańerteń jumysqa kelsem, bir top adam alańǵa jınalypty. Bular ne ǵyp júr dep surasam, jurt «Kolbınniń taǵaıyndalýyna qarsy shyqty» deıdi.
«Oıpyrmaı, qazaq shynymen de oıandy ma?» - dep qýandym. Biraq anyq qanyǵyna kózimdi jetkizgim keldi. Alańǵa áriptesterimmen birge bardym. 17 jeltoqsan. Minber bos. «Ár halyqqa óz kósemi!», «Ult saıasaty burmalanbasyn!» degen talaptar jazylypty», – esine túsiredi kompozıtor.
Hasen Qoja-Ahmet sekildi qaıratkerdiń halyq tuıaq serpigen tusta qol qýsyryp qarap otyrýy múmkin de emes edi. Narazylyq akııalarynyń belsendi uıymdastyrýshylarynyń birine aınalady. «Drýjınnıktiń» belgisin ádeıi taǵyp alyp, alańǵa aǵylǵan jastarǵa mılıııa kordondarynan aınalyp ótýdiń joldaryn kórsetedi. Taıaq jegen qyzdardy qutqaryp, mılıııamen alysady. Qamalǵan jastardy túrmeden shyǵarý týraly talap qoıýǵa shaqyrady.
Mundaı áreket KGB-nyń qyraǵy nazarynan tys qalsyn ba, aqyry tórt jylǵa sottaıdy. Biraq eki jyl eki aıyn túrmede ótkizgen soń, merzimin qysqartyp bosatyp jibergen.
«Keıin 2008 jyly esime tústi. Ana turǵandardyń ishinde jastar joq edi. Transparant ustap turǵandar – 45-50 degi adamdar edi. Ol kezde kompartııa men komsomoldan basqa qoǵamdyq uıym joq. Sonda, «úkimettiń ózi uıymdastyrmasa, kim uıymdastyrdy?» degen oı keldi. Jeltoqsan oqıǵasyn zertteı kele, osyǵan anyq kózim jetti.
«Metel» operaııasyn synaqtan ótkizý úshin Máskeý synaq ótkizbek bolǵan. Alǵashqy topty sol kezdegi bıliktiń ózi shyǵarǵan. «Qaıta qurý kezinde halyq sherýge shyqsa, ne isteımiz? Buryn atatyn edik, endi qalaı basamyz?» dep baıqap kórmek bolǵan. Iaǵnı, alǵash alańǵa shyqqan eki júz adamdy ózderi uıymdastyrǵan. Óıtkeni, muny uıymdastyrý, transparanttar jasaý múmkin emes. Jastardyń arasynda KGB agentteri kóp. Birden habar berýshi edi. Biraq Keńes bıligi ashynyp júrgen qazaq alańǵa lap qoıady dep oılamaǵan edi», - dep tujyrymdaıdy Hasen Qoja-Ahmet.
Shadııar JARQYMBEKOV,
“Adyrna” ulttyq portaly
