Qazaq kınosynyń búgingi háli qalaı? Tarıhı kartına túsirýde neden aqsap otyrmyz? Tarıhı kınony Qazaqfılmniń emes, telearnanyń bıýdjetine túsirý qanshalyqty qısyndy dúnıe? Osy suraqtarǵa jaýap alý úshin belgili senarıst, «Qazaq handyǵy» tarıhı serıalynyń redaktory Erlan Tóleýtaımen áńgimelesken edik. Kınoóner týraly áńgimemiz biraz máseleniń basyn qaıyrdy.
Jas qazaq: Erlan myrza, jýyrda ǵana «Qazaqstan» telearnasy «Qozy Kórpesh – Baıan sulý» fılmin nazarymyzǵa usyndy. Keıinnen bul otandyq týyndyny synaýshylar da, aqtaýshylar da kóbeıip ketti. Jalpy mundaı tarıhı fılmdi túsirýge bir telearnanyń nemese kınostýdııanyń múmkindigi jete me?
E.Tóleýtaı: Durys suraq. Jetpeıdi. Óıtkeni tarıhı fılm túsirý – óte kúrdeli proess. Ol keń kólemdi óndiris aýqymyn talap etedi. Jyl saıyn jańaryp, túrlenip otyratyn shetel asyp keletin kınotehnıka men kınotehnologııalar qymbattaý ústinde. Onyń ústine, tarıhı serıal túsiretindeı bizdiń telearnalardyń eshqandaı tájirıbesi, mashyǵy joq, tipti materıaldyq-tehnıkalyq bazasy da saı emes.Telearnalar tarıhı serıal túsirmek túgili, keńes úkimeti kezinde qalyptasqan jýrnalıstik mektepti joıyp aldy. Aýtsorsıng degen jut shyqty. Aýtsorsıng – qazaq telearnasyna kelgen tikeleı náýbet, zaýal. Men aýtsorsıng aınalasynda qandaı adamdardyń júrgenin bilemin. «Qozy Qórpesh – Baıan sulý» da osy aýtsorsıng aferasynyń qurbanyna aınaldy. Taǵy da aıtamyn, telearnalar men aýtsorsıngtik kompanııalarǵa esh ýaqytta tarıhı fılmderdiń taǵdyryn senip tapsyrýǵa bolmaıdy. Tarıhı fılmder túsirý jaýapkershiligin tek «Qazaqfılm» kınostýdııasyna júktegen jón. Biraq onyń da jaǵdaıy qazir máz emes. Sońǵy jyldary Sháken Aımanov atyndaǵy «Qazaqfılm» kınostýdııasynyń 18 gektar jerine kóz alartqan ártúrli lobbı jasaýshylar olaı-bulaı shabýyldap «Qazaqfılmniń» de keteýin ketire bastady. Degenmen «Qazaqfılmde» Sháken Aımanov salǵan sara dástúr, aıqyn jol bar. Materıaldyq-tehnıkalyq bazasy da telearnalarǵa qaraǵanda oq boıy ozyq. Sonyń ózinde tarıhı fılm túsirý kóp jaǵdaıda sátti bola bermeıdi. Sonaý qazaq kınosynyń korıfeıleri kózi tiri ýaǵynda da sátsiz túsirilgen tarıhı fılmder bolǵan. Sondyqtan tarıhı fılm túsirý isin oıynshyq kórip, ony eshqashan kommerııalyq jobaǵa aınaldyrmaǵan jón.
Jas qazaq: Sonda tarıhı fılmdi «Qazaqfılmge» ǵana bergen jón deısiz ǵoı.
E.Tóleýtaı: Árıne. Budan bólek, tarıhı fılmdi túsire alatyn maman qajet. Elimizde tarıhı kartına túsire alatyn sheber rejısser men kásibı maman saýsaqpen sanarlyqtaı az qaldy. Ony da eskergen jón. Tarıhı hám ulttyq fılm túsire alatyn rejısserler dep bul kúnde Satybaldy Narymbetov, Doshan Joljaqsynov, Rústem Ábdirashev, Aqan Sataev jáne Sábıt Qurmanbekov, Danııar Salamatty aıtýǵa bolady. Jyl sońyndaǵy «Qozy Kórpesh – Baıan sulý» serıaly týraly bolǵan jaǵdaı tarıhı fılm túsirý máselesine baıyppen qarap, abaılap barý kerektigin meńzegendeı. Tipti keleshekte tarıhı fılmdi arnaýly lıenzııasy bar rejısser ǵana túsirýi kerek shyǵar. Olaı bolmaǵan jaǵdaıda jaýhar epostarymyz ben tarıhı taqyryptarymyz birinen soń biri osyndaı masqaraǵa ushyraı bermek. Qazaq – epıkalyq sanaǵa ıe ult. Qazaqtyń jadynda sonaý kóshpendiler saltanat qurǵan jarqyn zaman óshken joq. Ár qazaqtyń sanasynda Baıan sulýdyń, Qozynyń, Alpamystyń, Edige men Er Tarǵynnyń beınesi ǵajaıyp obraz retinde saqtalǵan. Ásirese, halyq jadyndaǵy sulýlar galereıasy ǵajap. Sondyqtan epostarymyzdy túsirgende, basty róldi somdaıtyn sulýdy tańdaǵanda, asa saq bolý kerek. «Han burylyp qaraǵandaı» sulýlyǵy óz aldyna, «mańdaıyna kún, etegine jel tımegen» kirshiksiz, pák bolýy shart. Árıne, talanty óz aldyna. Mundaı arýdy el ishinen izdep tabý kerek. Ol úshin kastıng máselesi jolǵa qoıylýy kerek. Qazir qastıng máselesi de qazaqtyń qasıetin tanymaıtyn orys tildiler men akter tańdaýda barmaq basty, kóz qystyǵa baratyn pysyqaılardyń qolyna kóshýde. Osy másele de nazardan tys qalmaýy tıis.
Jas qazaq: Óz tájirıbeńizden aıtyńyzshy, tarıhı fılm túsirgende nege mán bergen durys: tarıhı derekke me, álde oqıǵaǵa nemese dıalogqa ma? Qaısysynyń júgi aýyr?
E.Tóleýtaı: Jalpy kıno óneri úsh kıttiń ústinde tur. Áýeli senarıı, sosyn rejısser jáne akter. Osy úsheýiniń biri aqsasa, bitti – kıno bolmaıdy. Daýly serıalda osy úsheýi de joq. Jurttyń bári sátsiz túsirilgen fılm úshin prodıýserdi kinálaýda. Óıtkeni ol ataǵy shyqqan adam. Ataǵy shyqqan adam dattaýǵa jaqsy, kim synasa da qyby qanady. Shyntýaıtynda, túsirilgen fılmge rejısser jaýap beredi. Fılmdi tanymal rejısser túsirmegendikten, ol tasada qalyp qoıdy. Taıaqtyń bárin serıaldyń prodıýseri jedi. Tarıhı fılmge rejısser úlken daıyndyqpen kelýi kerek. Tarıhı fılmniń rejısseri halyq dúnıetanymynan mol habardar, kem degende eki-úsh kórkem fılm túsirgen tájirıbeli rejısser bolýy kerek. Al mundaǵy rejısser baýyrymyzdyń buryn eshqandaı fılm túsirmegeni, kıno túsirýdiń qyr-syryn áli meńgermegeni kórinip-aq tur. Al endi tarıhı fılmderde nege mán bergen jón degen suraqqa aldynda aıtqan úsheýinen basqa tarıhı shyndyq pen kórkemdik shyndyqtyń arajigin ajyrata bilý kerek der edim. Iaǵnı rejısser tarıhı shyndyqtan kórkem shyndyq jasaı bilý kerek. Kıno – aldymen óner. Óner, onyń ishinde kıno óneri – kórkem qııaldyń jemisi. «Qazaqtyń ulttyq romany tabıǵı jolmen bizdiń uly eposymyzdan ósip shyǵý kerek» degen eken bir sózinde degdar jazýshy Asqar Súleımenov. Tarıhı fılm týrasynda da osylaı aıtýǵa bolady. Ókinishke qaraı, olaı bolmaı otyr. Kıno, onyń ishinde ulttyq fılm, tarıhı kıno túsirý – ulttyq sanasy bıik sýretkerdiń enshisi. Bizde kınoǵa shoý ındýstrııanyń kózimen qaraıdy. Kıno ol – óner! Oryssha aıtqanda – ıskýsstvo. Osy ıskýsstvoǵa qazirgi sanasy ábden kommerııalanǵan prodıýserler men rejısserler saýdagerdiń, alypsatardyń kózimen qaraıdy. Al kıno óner óte názik dúnıe, onyń náziktigin kıiktiń laǵyna teńeýge bolady. Shoý-bıznes ókilderiniń qolyna túskende ol qolǵa úıretýge kónbeıtin kıiktiń laǵy sııaqty birden ólip qalady. Sondyqtan memleket shoý-bıznes ókilderin kıno ónerdiń mańaıyna jolatpaýdyń bir tetigin qarastyrǵany abzal.
Jas qazaq: Osydan bes-on jyl buryn «Qazaq kınosyndaǵy olqylyqqa asfaltta ósken qazaq balalary kináli» deýshi edi…
E.Tóleýtaı: Kez kelgen problemanyń túp-tamyry bolady. Qazaq kınosynyń búgingi túıtkilderi ótken ǵasyrdyń 70-jyldarynda bastalǵan. Dálirek aıtqanda, qazaq kınosynyń korıfeıleri: Sháken Aımanov, Sultan Qojyqov, Abdolla Qarsaqbaev, Májıt Begalınder dúnıeden ozǵan soń, qazaq kınosy keri kete bastady. Onyń birneshe sebebi boldy. Men bireýin aıtaıyn. Máskeýde VGIK dep atalatyn úlken kıno ınstıtýty bar. Jetpisinshi jyldardan bastap, osy ınstıtýtta tek elıtanyń balalary oqydy. Óıtkeni ákeleri joǵary laýazymdy qyzmetin paıdalanyp, ózderiniń bir aýyz qazaqsha bilmeıtin balalaryn VGIK-ke jiberip jatty. Partokrattar men baıdyń balalary qaıbir oqyp jarytsyn, olarmen birge oqyǵan sırek te bolsa qazaq tildi aǵalarymyzdyń aıtýynsha, ekinshi kýrska kelgende jigitter jaǵy ishimdikke úıir bolyp, qyzdar jaǵy kóbinese aıaǵy aýyr bop qalyp, oqýyn tastap ketip jatady eken. Árıne, ishinde bitirip shyǵatyndary bolady. Olar «VGIK bitirip keldi» degen atpen «Qazaqfılmde» kıno túsiredi. Biraq bir aýyz qazaqsha bilmeıtin rejısser ulttyq kınony qaıtip túsirmek. Osylaısha, ulttyq kınomyz Sháken men Sultan Qojyqovtardan keıin birden toqyrady. Sháken aǵalar ulttyq fılm túsire alatyn shákirt tárbıelep úlgermedi. Keıin «toqsanynshy jylǵylar» dep atalatyn rejısserlerdiń jańa legi kelip, ulttyq kınony múldem tuqyrtyp tastady. Sóıtip dástúr úzildi. Osydan úsh jyl buryn Eýrazııa kınofestıvaline VGIK-tiń professory, ataqty Solovev keldi. Sonda Respýblıka saraıynyń sahnasynda sóılegen sózinde áıgili professor zaldaǵy shákirtterine qarata: «Men bularǵa ulttyq kıno túsirińder degenmin» dedi. Osy sózimen ol qazaq kınosyndaǵy toqsanynshy jylǵylar tolqynyna kóńiliniń tolmaıtynyn bildirdi.
Jas qazaq: Qazir kınoda júrgen jastar kimder?
E.Tóleýtaı: Qazirgi jaǵdaıǵa keletin bolsaq, kıno salasynda jastar kóp. Biraq deni – orystildi jastar. Bulardan ulttyq rejısser shyǵa qoıýy ekitalaı. Demek áli jańa zaman Shákenderin uzaq kútetin túrimiz bar. Aıtpaqshy, joǵaryda aıtqan úsh kıttiń biri – akter jóninde de qazaq kınosynda problema jetip-artylady. Ásirese, qazirgi jas kıno akterler men aktrısalardyń qazaq tilinde sóıleýi syn kótermeıdi. Birde tarıhı fılmniń túsirilim alańynda bir akterdiń durys sóıleı almaǵanyna yza bop: – Óziń kınoǵa qaıdan kelgensiń, qaı salanyń mamany ediń, – desem, – Kásibı aktermin, joǵary oqý ornynda sahna tilinen sabaq beremin, – dep qarap tur. Jylaısyń ba, kúlesiń be? Jas akterlerdiń kóbi sahna tilinen maqurym, qazaqı sóz saptaı almaıdy. Tegis tobyrlyq mádenıettiń vırýsyn juqtyrǵan, mılaryn, sanasyn estrada, pop, rok mýzyka ábden jep qoıǵan. Boıyna rok mýzyka ótip ketkendikten tutyǵyp sóıleıdi. Bireýi Abaıdy, Mahambetti jatqa aıta almaıdy. Kóbiniń tilinde «asfalt defektisi» bar, ıaǵnı qazaq áripteri ń, q, ǵ, i, ó, u, ú, dybystaryn aıta almaıdy. Bul dybystarǵa tili kelmegen soń qazaq sóziniń jupary ańqymaıdy. Jattap alyp, jasandy sóılegendeı áser qaldyrady. Aıtpaqshy, kıno akterdiń sóz jattaýy jaıly birer sóz. Baıaǵyda qyrǵyzdyń ataqty akteri Beıshenalıev Máskeý pavılonynda bir rólge túsip jatyp, sózin umytyp qalypty. Bári ań-tań, velıkıı Beıshenalıev qalaısha umytyp qalady, bul ne degen masqara! Beıshenalıev túnimen qansha araq ishse de (keńes zamanynyń kınoakterleri qatty ishken) rólin jattap kelýge ýaqyt tabady eken. Sol joly qudaı uryp, bálkim, qatty mastyqtyń saldarynan Beıshenalıev álgindeı kepke ushyraıdy. Árıne, rejısserge de, redaktorǵa da akterdiń rólin umytyp qalýy asa bir tragedııa emes. Shamaly ýaqyt berip, qaıta jattatqyzyp dýbl jasap qaıyra túsire beredi. Biraq bul Beıshenalıev syndy «ónerim – ómirim» dep uǵatyn, eshqashan jańylysyp kórmegen kásibı akterge aýyr soqqy bop tıedi. Qapy qalǵanyna, uıatqa qalǵanyna ómir boıy opynyp ótken eken. Sodan keıin Beıshenalıev eshqashan sózinen jańylmaǵan desedi. Al qazir she, akterler araq ishpeıdi, biraq kóp akterler túsirilim alańyna daıyndyqsyz keledi. Róline degen jaýapkershilik joq. Sondyqtan keleshekte Óner akademııasyna qabyldanatyn bolashaq kıno akterlerge talapty kúsheıtý kerek. Talantty, til biletin, eń bastysy «ń»-ǵa tili keletin, ult dúnıetanymnan habary barlardy ǵana qabyldaý kerek. Sahna tili sabaǵy akterlik sheberlik sabaǵymen birdeı basymdyqqa ıe bolýy qajet. Baıaǵyda Óner akademııasynyń aýlasynda basy salbyrap, muńaıyp ketip bara jatqan eńgezerdeı jas jigitti baıqap qalǵan Káýken Kenjetaev odan ne bolǵanyn surapty. Álgi jigit emtıhannan qulap qaldym depti. «Júr» dep qolynan jetelep alǵan Káýken aǵamyz emtıhan júrip jatqan klasqa kirip barypty da: – Qazaq kınosyna Qobylandy kerek pe? – depti. – Kerek! – depti álgiler. – Alpamys kerek emes pe? – depti. – Kerek, kerek, – dep shýlasypty taǵy da. – Endeshe nege qulatasyńdar, mine, tur ǵoı, Qobylandy, – degen eken. Sóıtip, álgi aýyldan kelgen eńgezer «tıpaj» jigit akterlik bólimge qabyldanyp ketken eken. Qazir «Tulpardy qý basynan tanıtyn» Káýken sııaqty úlken júrekti aǵalar joq. Esesine, qazaq kınosyna kelip jatqan jas akterlerdiń oıy da, boıy da kishireıip barady. Óner ilimin oqytatyn shańyraqtardyń «kommerııalanýyna»… baılanysty teatr men kıno bólimderine aýyl jastary – qazaq ısi ańqyǵan «tıpajdar» túse almaıtyn bolǵan. Naǵyz ónerdiń kedeıden, kedeıdiń balasynan shyǵatynyn umyttyq. Al betteri «Batys Qytaı – Shyǵys Eýropa» asfaltindeı jyp-jyltyr, júzderinde «bıografııa» izi joq – ómir kórmegen, boılary da, oılary da alasa, tobyrlyq mádenıet juldyzdaryn kýmır tutatyn qalanyń, ıakı baıdyń toq balasy eshqashan ulttyq akter bola almaıtynyn bilemiz. Bile tura oqytyp jatyrmyz. Atalmysh serıalda da jas akterlerimizdiń sózdi boıyna sińirmegeni, sińire almaǵany anyq baıqalyp tur. Qalaı sińiredi, qazaqsha kitap oqymasa, jyr, kúı, án tyńdamasa?! Jastardyń bar oıy – tezirek juldyz bolyp tanylý. Biraq olar naǵyz akter bolý úshin jankeshtilikpen eńbektený, úırený kerektigin aldymen kóp oqý-toqý kerektigin eskere bermeıdi. «Qotyr atqa soqyr at úıir» degendeı ulttyq dúnıetanymnan beıhabar orys tildi prodıýser men rejısserlerge endi orystildi saqaý akterler qosyldy. Oǵan senarıılerdiń kóbinese orys tilinde jazylatynyn qosyńyz. Osydan soń, ulttyq kıno qoıyrtpaq bolmaı qaıtsin?! Álgi úsh kıtińiz ıt bop qaldy emes pe? Keleshekte memleket ıdeologııasyna jaýapty mekemeler, kıno ónerin úıretetin óner ordalary osy olqylyqty joıýdyń jolyn tabýy kerek. Bıyl Parlamentte «Kıno týraly zań» qabyldaý úshin keń kólemde ázirlik jumystary júrip jatyr. Jańa zańda qazaq kınosynyń ulttyq máselesi zańmen qorǵalýy tıis! Áıtpese, ulttyq kınomyzdyń osy quldyraǵany – quldyraǵan.
Jas qazaq: Tarıhı kartınalarǵa keminde qansha qarjy bólinýi kerek?
E.Tóleýtaı: Aıtpaqshy, meni tańqaldyrǵany – arty daýǵa ulasqan álgi serıalǵa bólingen qarjynyń mardymsyzdyǵy. Bar bolǵany 54 mıllıon teńge. Aıtyńyzshy, onsyz da jartysyna jýyǵy salyqqa ustalatyn mundaı bolmashy qarjyǵa qalaı sapaly fılm túsirýge bolady? Bizdiń qoǵam, onyń ishinde bloger-kıno synshylarymyz qyzyq kıno túsirýdi bir op-ońaı dúnıe kóredi. Kıno degen aldymen – óndiris. Óndiris bolǵanda sońǵy tehnologııa jetistigimen jumys isteıtin óndiris. Al mundaı tehnologııalyq, ıntellektýaldyq óner óndirisine kóp qarjy jumsalady. Qazirgi ýaqytta ortasha gollıvýdtyq fılmge jumsalatyn qarjynyń ózi 100 mıllıon dollardan asty. Amerıkalyq kınogerler aqshasy kóptikten aqsha shashyp jatqan joq. Sapaly kıno túsirý mol qarjyny qajet etedi. Kıno degenimiz – óndiris proesteriniń kúshimen ónerge aınalatyn álemdegi jalǵyz erekshe óner túri. Serıaldy túsirýge tapsyrys berýshilerdiń osy qarapaıym qaǵıdaǵa saýaty jetpegen. Eger bul serıaldy Gollıvýd túsirse, kem degende 100 mıllıon dollar salar edi. Nátıjesinde, ekranǵa taǵy bir sony kınotýyndyny jarq etkizer edi. Biz áýeli kınonyń qarjysyn, materıaldyq-tehnıkalyq bazasyn saılap almaı, kıno túsirýdi bastap ketemiz. Sonan soń shýlaımyz-aı kep! Joq! Olaı bolmaıdy. Keleshekte tarıhı fılm túsirý isin belgili bir júıege keltirgenimiz jón. Túsirilim kezeńderiniń normatıvin bekitken abzal. Máselen, tarıhı fılmniń daıyndyq kezeńi kem degende bir jyl ne bir jarym jyl bolýy kerek. Túsirilim kezeńi kem degende 8 aıǵa (qys mezgili kórsetilýi úshin) sozylýy kerek, qalǵan montajdaý-dybystaý t.b kezeńderine jarty jyldaı ýaqyt berilýi qajet. Tarıhı fılm osylaısha kem degende eki, eki jarym jyl ishinde túsirilip, kórermenge jol tartqany jón. Sosyn tarıhı fılmniń bıýdjeti jóninde birer sóz. Máselen, «Qozy Kórpesh – Baıan sulý» sııaqty tarıhı serıaldyń bıýdjeti kem degende bir mıllıon dollar, al mysalǵa, Kenesary han jaıynda kórkem fılm túsirer bolsaq, bıýdjeti 10 mıllıon dollardan kem bolmaýy kerek. Eger osyndaı túsirilim normatıvin saqtaı otyryp, osyndaı kólemdegi qarjyǵa tarıhı fılm túsirer bolsaq, rejısserden, fılmdi túsirgen kınokompanııadan jaqsy fılm talap etýge bolady. Kórip otyrǵanymyzdaı, 54 mıllıon teńgege serıal túsirý «arzannyń jiligi tatymaıdynyń» keri bolyp shyqqan. Meniń «Qazaqstan» telearnasy basshylaryna bir aıtarym, «Qozy Kórpesh – Baıan sulý» serıalyn sórege tastamaı, osy serıaldy qaıyra montajdap ejelgi ǵashyqtyq epos jaıynda syr shertetin «Qozy Kórpesh – Baıan sulý» atty derekti fılmge aınaldyrǵan jón. Sonda jumsalǵan qarjy jelge ushpaıdy. Ótinerim, keleshekte elimizdiń telearnalary mundaı az qarjyǵa fılm, ıakı serıal túsirip áýre bolmasa eken. Taǵy da bir qubyjyq kıno dúnıege kelmes úshin, taǵy da bir tarıhı jádiger-jaýharlarymyzdy qorlamas úshin, ulttyq qundylyǵy qorlanǵan jurtty búgingideı ulardaı shýlatyp, ashyndyrmas úshin…
Jas qazaq: Áńgimeńizge rahmet!
Jaras KEMELJAN!
