Qazaqstan Respýblıkasynyń Memlekettik keńesshisi Erlan Qarınniń Ulttyq dombyra kúnine oraı “Qazaq ádebıeti” gazetine maqalasy jarııalandy. “Adyrna” ulttyq portaly ataýly maqalanyń tolyq nusqasyn nazarlaryńyzǵa usynady.
Dombyra – ulttyq biregeıliktiń basty atrıbýttarynyń biri jáne eń qadirli qundylyǵy. Sebebi, halqymyzdyń taǵdyr joly men tańbaly tarıhynda dombyranyń alar orny erekshe.
Erge qýat bergen de – dombyra. Ulysty uıytyp, eldi biriktirgen de – dombyra. Ár zamannyń talaı taǵdyrsheshti sátterinde qara dombyra eńsemizdi kóterip, aıbarymyzdy asyrǵan.
Búginde Ulttyq dombyra kúni dástúrli túrde atalyp ótedi. Mektepterge dombyra sabaǵy engizilip, óskeleń urpaqtyń ulttyq sanasyn qalyptastyrýǵa baýlyp kelemiz. Dombyraǵa qandaı da bir qurmetsizdik baıqalsa, ol kúlli qoǵamnyń qatań aıyptaýy men qarsylyǵyn týdyrady. Sońǵy kezderi bizdiń mádenı qundylyqtarymyzǵa shabýyldar bolyp jatqany jasyryn emes. Dombyrany «haram» dep uǵyndyrýǵa talpynǵan áreketter de bar. Biraq mundaı teris tendenııalarǵa qoǵam laıyqty toıtarys berip, tanym tutastyǵy men ulttyq bolmystyń beriktigin kórsetti.
Demek, qara dombyra ulttyń qasıetti boıtumary ǵana bolyp qoımaı, barsha halyqty biriktiretin ortaq qundylyqqa aınalypty. Memleket basshysy atap kórsetkendeı, «biz ulttyq biregeıligimizdi saqtaǵymyz kelse, qasterli aspapty qadir tutýymyz qajet».
Bul rette Prezıdent ulttyq qundylyqtarymyzdy ulyqtaıtyn bastamalardy barynsha dáripteý qajet ekenin aıtyp, mereıli merekeniń tutastyǵymyzdy nyǵaıta túsetinin erekshe atap ótti.
Dombyrany kózqarashyǵymyzdaı qorǵap, aıalap saqtap, júıeli negizde nasıhattaýymyz kerek. Óıtkeni, materıaldyq tarıhı muralarymyz ulttyń jolyn urpaqqa uqtyratyn naqty derek bolsa, dombyra san ǵasyr boıy qalyptasqan dala fılosofııasy men mádenı-rýhanı qazynalarymyzdy jetkizedi. Akademık Ahmet Jubanovtyń «Dombyra – kóshpeli eldiń kónekóz shejiresi, kópti kórgen qarııanyń kókirek kúıi» deıtini sondyqtan bolsa kerek. Sebebi, ulttyq ónerdiń negizi osy aspaptan bastaý alady. Dombyraǵa qurmet – ulttyń tutastyǵyna taıanysh, baı mádenıetimizge izet, jarqyn bolashaqqa degen senim ekenin uǵyný kerek.
Elimizde qalyptasqan jaqsy úrdiske saı, balasy mýzykant bolǵanyn qalaıtyn ata-analar aldymen ul-qyzyn dombyra úırenýge berip jatady. Bala keıingi ómir jolynda dombyrany serik etpegen kúnniń ózinde, bul bizdiń qara dombyraǵa degen shynaıy qurmetimizdiń bir aıǵaǵy. Qazir qala kóshelerinde de dombyra asynyp bara jatqan jas óskinderdi jıi kóremin. Kóptegen otbasylardyń tórinde ilýli turǵan dombyra urpaq sanasyna ulttyq maqtanysh sezimin uıalatady.
Adam sanasy áý bastan-aq óziniń túp-tamyryn izdeýge, ilki bastaýlarǵa oralýǵa beıim. Sondyqtan ıntellektýaldyq órisi keńeıgen saıyn, árbir azamat óziniń mádenıeti jaıly kóbirek bilgisi keledi. Sebebi, árbir ulttyń álemnen óz orynyn tabýǵa umtylysy qashanda áýelgi negizdi tııanaq etedi. Bul turǵydan qaraǵanda, ulttyq ónerdi jastarǵa úıretý olardyń rýhanı kemeldenýi men mádenıetimizge qyzyǵýshylyǵyn oıatýǵa negiz bolady. Osy arqyly baı muramyzdy saqtap, urpaqtan-urpaqqa amanattap, qasıetti paryzymyzdy oryndaýǵa bolady.
Ulttyń qalyptasý kezeńderindegi ańyzdardyń kóbi dombyra tóńireginde órbıdi. Shanaqtaǵy eki ishektiń birine Muńlyq, birine Zarlyq dep at qoıyp, ony mıftegi úsh dúnıeniń joly, ómir aǵashy – báıterekpen baılanystyrǵan halyq ańyzy, osyny aıǵaqtaıdy. Halqymyz asa aýyr syndarda til jetpeıtin sózdi, úkili dombyraǵa aıtqyzǵan.
Arheologııalyq qazba jumystary, tasqa túsken tańbalar dombyranyń ejelgi dáýirde paıda bolǵanyn kórsetedi.
Mine, osydan-aq baıyrǵy mýzykalyq aspaptyń mádenıetimizde qanshalyqty tereń iz qaldyrǵanyn baǵamdaýǵa bolady. Qasıetti qara dombyra qashanda eldiń muńdasy, erdiń syrlasy bolyp keledi. Qysqasy, eńkeıgen káriden eńbektegen balaǵa deıin ulttyq aspapty qadir tutady. Bul aınalyp kelgende, qazaq halqynyń salt-dástúri men ádet-ǵurpyn, san ǵasyr ardaqtaǵan rýhanı qazynasyn baǵalaý ekeni belgili.
«Qazaqstan» teleradıokorporaııasynda qyzmet etken kezimizde tól ónerimizdi nasıhattaýǵa arnalǵan kóptegen aýqymdy jobalardy júzege asyrdyq. «Uly dala sazy» atty arnaıy baǵdarlama ashyp, dalanyń ár aımaǵyndaǵy kúıshilik-oryndaýshylyq dástúrdiń jalǵastyrýshysy sanalatyn ónerpazdardy beınetaspaǵa jazdyq. Án, jyr, kúı baǵyttaryn qamtyǵan jobada Aıgúl Úlkenbaeva, Janǵalı Júzbaı, Almas Almatov qatarly belgili ónerpazdar bar. Munda biz úlken ónerdiń buıdasyn ustaǵan belgili sheberlerdi taspaǵa tartyp, bolashaq urpaqqa qaldyrý maqsatyn alǵa qoıdyq.
Sol kezeńdegi kóp kóńilinen shyǵyp, jalpyhalyqtyq sıpat alǵan jobalardyń biri – eki jyl qatarynan ótken «Men qazaqpyn» megajobasy boldy. Jyl boıy aldymen aýdandyq, sosyn oblysyq irikteýlerden ótken ónerpazdardy Astanaǵa aldyrttyq. Myrzataı Joldasbek, Seken Turysbek syndy ulttyq ónerdiń maıtalmandary men bilgirleri jobanyń basy-qasynda júrdi. Ulttyq ónerdiń jańa, jas talanttaryna jol ashýdy maqsat etken halyqaralyq jobada talaı jas ánshininiń baǵy jandy. Tyńdarman taýyp, ulttyq ónerdi nasıhattaýǵa múmkindik aldy.
Biz bul iske kórshiles elderde turatyn qandastarymyzdy da tartyp, shetelderde irikteý ótkizdik. Qytaı, Reseı, Mońǵolııa elderine saparladyq. Qytaıdaǵy qandastarymyzǵa barǵan saparda baıqaǵanym, Ile, Altaı, Tarbaǵataıdy qonystanǵan qazaqtar ózderiniń jergilikti án-kúıimen qatar, qazaq dalasynyń batysy men Arqanyń, Syr men Qarataýdyń da muralaryn bıik deńgeıde oryndaıdy eken. Arǵy bette otyrǵan qazaq óz aýylynan úsh myń shaqyrym shalǵaıdaǵy óńirlerdiń kúıine erkin qulash uryp otyrǵanyn kórdim. Bul ulttyq bolmystyń tutastyǵy, minez ben rýhtyń tutastyǵy edi. Qara dombyranyń qýaty osydan kórinse kerek.
Sondyqtan ulttyq qundylyqtardy jetkilikti deńgeıde nasıhattap, zamana týdyrǵan múmkindikterdi tıimdi paıdalanýǵa tıispiz. Qazirgi túrli ınternet platformalarda qazaq kúıleri, halyq ánderi men jyrlary, ertegilerin qoljetimdi etýge baǵyttalǵan kóptegen jumys atqaryldy. Alaıda ol jetkiliksiz bolyp otyr. Vırtýaldy álemde kóp otyratyn jańa zaman jastaryna ulttyq qundylyqtardy sińirýdiń bir tetigi osy ekenin qashanda nazarda ustaý kerek. Sondyqtan byltyr mańyzdy jobany qolǵa aldyq. Búginde mádenıetimizdiń altyn ustyndaryna aınalǵan Dına Nurpeıisovadan keshegi Qalı Jantileýov, Ábiken Qasenov sııaqty eski dombyrashylardyń oryndaýyndaǵy 250 kúı, Ámire Qashaýbaevtan Ramazan Stamǵazıevke deıingi 250 án jaýhary, 250 jyr-terme men ertegilerdi qamtyǵan «Asyl muralar» jobasyn aıaqtap qaldyq. Bul «Altyn qorda» saqtalǵan qundy dúnıe, qymbat qazyna. Aldaǵy ýaqytta olardy zamanaýı platformalarda kúlli jurtqa qoljetimdi etý josparlanyp otyr.
Qoryta kelgende aıtparym: baǵzydan jetken baba murasy bizge ótkenniń mánin, babalar jadyn uqtyryp qana qoımaı, bolashaqta da ulttyq biregeıliktiń ustyny, tutastyqtyń týy bola beredi. Sebebi, dombyra – ulttyq biregeıliktiń boıtumary.
