Bügın Almaty qalasyndaǧy Qazaqstan Respublikasy Prezidentınıŋ mūraǧatynda «Alaşorda ısı» dep atalatyn 12 tomdyq zertteu eŋbegınıŋ alǧaşqy 6 tomy köpşılıkke tanystyryldy.
Būl eŋbek HH ǧasyrdaǧy saiasi quǧyn-sürgın materialdaryn zertteuge arnalǧan jäne būǧan deiın ǧylymi ainalymǧa tüspegen qūndy derekterdı qamtidy. Tanystyrylym barysynda joba jetekşısı, tarihşy ǧalym Mämbet Qoigeldı men Qazaqstan Respublikasy Prezidentı arhivı HH ǧasyrdaǧy saiasi quǧyn-sürgın materialdaryn zerdeleu ortalyǧynyŋ basşysy, professor Gülşat Nūrymbetova köptomdyqtyŋ maŋyzdylyǧyn atap öttı.
Gülşat Nūrymbetova öz sözınde 12 tomdyqtyŋ qalǧan bölıgınıŋ de jaqyn arada jaryq köretının habarlady.
«Qūjattardy ırıkteudıŋ özı kürdelı mäsele. Jinaqqa engen qūjattardy qūpiiasyzdandyru jūmystaryn da jürgızdık. Eŋ aldymen qūpiiasyzdandyryldy, sodan keiın ǧana ǧylymi ainalymǧa engızu ūsynyldy. Eŋbekte Alaş qairatkerlerınıŋ quǧyn-sürgınge ūşyraǧan alǧaşqy jyldarynan bastap barlyq qūjat qamtyldy. Būl qūjattardy jariialaudy jaŋalyq dese de bolady. Būǧan deiın mūndai taqyryppen qūjattar toptastyrylyp berılmegen. Är tom kırıspemen bastalady. Qazırgı taŋda 6 tomdyq jaryq kördı. Osy jyldyŋ aiaǧyna deiın tolyq 12 tom şyǧady. 12 tomnyŋ ärqaisysy 2 myŋ tirajben taralady. Är tom 500 betten asady. 12 tomdyq kıtapty bır jylda şyǧaru köp jūmysty talap ettı», – dedı Gülşat Ramazanqyzy. Alaş qozǧalysyna qatysty būǧan deiın de qūjattar jariialanǧan.
Eŋbekke engen qūjattardyŋ arasynda būryn jariialanbaǧan tyŋ derekter men fotosuretter bar ekenın aityp, būl zertteu Qazaqstandaǧy saiasi quǧyn-sürgın qūrbandaryn tolyq aqtauǧa baǧyttalǧan maŋyzdy qadam ekenın atap öttı.
«Bız ekı jyldyŋ ışınde IIM, Ūlttyq qauıpsızdık komitetınıŋ arnaiy arhivınde saqtalǧan qūjattardy öz qoimamyzǧa ornalastyrdyq. Kez kelgen arhivterdıŋ mındetı - qūjattardy ǧylymi ainalymǧa engızu.
Jobanyŋ ǧylymi jetekşısı – Mämbet Qoigeldı. Būl taqyrypqa bükıl ömırın arnaǧan ǧalymymyz.Jūmys tobyna 35 adam endı. Onyŋ ışınde 6 ǧylym doktory, 8 ǧylym kandidaty jäne belgılı arheograftar osy jūmysqa tartyldy. Būl ülken jūmystyŋ nätijesın künnen-künge kütudemız», - dedı Gülşat Ramazanqyzy.
Odan bölek, 12 tomdyq eŋbektıŋ aldaǧy tomdarynda qandai mäseleler körsetıletını de baiandaldy.
«Alǧaşqy tört tomdyq Alaş qairatkerlerınıŋ quǧyn-sürgınge alǧaş ūşyraǧan kezeŋderındegı qūjattar engızıldı. Al besınşı jäne altynşy tomǧa 1937-1938 jylǧy qūūjattar bekıtıldı. Osy Alaşorda ükımetı jaqtastarynyŋ qūjattary besınşı men altynşy tomǧa endı. Al endı jetınşı tomda jer mäselesıne qatysty tuyndaǧan pıkırtalastar, segızınşı tom äuletterge jasalǧan qiianattar, mäselelerdıŋ şeşımı, alǧaşqy geologtardyŋ qudalanuy jinaqtalǧan. Toǧyzynşy tom Alaşordadaǧy däulettılerge qatysty, onynşy tom dın basylary turaly, sot operasiia, İşandar institutynyŋ joiyluy bolǧan. On bırınşı tom «Halyq köterılısterıne» arnalǧan», - dedı Gülzat Ramazanqyzy.
Mämbet Qoigeldı Alaş qozǧalysyn qazaq jerındegı alǧaşqy ūlt-azattyq qozǧalys dep sipattap, Alaşorda jetekşılerınıŋ Keŋes ükımetı tarapynan quǧyn-sürgınge ūşyraǧanyn aitty. Tarihşy būl eŋbektıŋ maŋyzyn, Alaş qairatkerlerınıŋ asyl mūrattary bügıngı ūrpaqqa ruhani küş beretının erekşe atap öttı.
«Kıtapta jariialanǧan qūjattardyŋ barlyǧy Ūlt azattyq qozǧalystyŋ bolǧanyna dälel. Mūnda öte maŋyzdy materialdar bar. Olardyŋ barlyǧy osy uaqytqa deiın jasyryn arhivte jatyp, endı jaryqqa şyǧyp jatyr. Ol ūlttyq müddege, ūltqa jūmys ısteuı tiıs. Arhivtı sarǧaiǧan, iısı şyqqan qaǧaz dep oilamau kerek. Alaş ziialylaryna qatysty qūjattardyŋ arhivte jatqany jön emes. Ūlt azattyq köterılısıne qatysty basylym būǧan deiın jaryq körmegen. Būǧan memleket qoldau körsetıp otyr. Sondyqtan memleketke, Prezidentke jäne osy jūmysqa tıkelei basşylyq jasaǧan Memlekettık keŋesşı Erlan Qaringe rahmet aitamyz», – dedı Mämbet Qoigeldiev.
Jalpy alǧanda, köptomdyqqa 3 myŋǧa juyq jaŋa qūjattar engızılgen. Būl qūjattar Alaş qozǧalysynyŋ saiasi maŋyzyn däleldei otyryp, totalitarlyq kezeŋnıŋ tarihi ädıletsızdıkterın qalpyna keltırude maŋyzdy röl atqarady. Jinaqtalǧan qūjattar arasynda ämırşıl-äkımşıl jüie qūrbandaryna ainalǧan dıni jäne däulettı adamdar turaly tyŋ derekter de bar.
Būl zertteu jūmystary üş jyldan astam uaqyt boiy jürgızılıp, Qazaqstannyŋ är aimaǧynan quǧyn-sürgınge ūşyraǧan tūlǧalardyŋ tızımderı jasalǧan. Memlekettık deŋgeide qolǧa alynǧan būl jobaǧa Prezident Qasym-Jomart Toqaevtyŋ qoldauymen jäne Memlekettık keŋesşı Erlan Qarinnıŋ jetekşılıgımen ülken män berılıp, totalitarlyq kezeŋnıŋ zardaptaryn joiuǧa arnalǧan zertteuler jalǧasuda.
«Adyrna» ūlttyq portaly
Ūqsas jaŋalyqtar
