Búgin Almaty qalasyndaǵy Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdentiniń muraǵatynda «Alashorda isi» dep atalatyn 12 tomdyq zertteý eńbeginiń alǵashqy 6 tomy kópshilikke tanystyryldy.
Bul eńbek HH ǵasyrdaǵy saıası qýǵyn-súrgin materıaldaryn zertteýge arnalǵan jáne buǵan deıin ǵylymı aınalymǵa túspegen qundy derekterdi qamtıdy. Tanystyrylym barysynda joba jetekshisi, tarıhshy ǵalym Mámbet Qoıgeldi men Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdenti arhıvi HH ǵasyrdaǵy saıası qýǵyn-súrgin materıaldaryn zerdeleý ortalyǵynyń basshysy, professor Gúlshat Nurymbetova kóptomdyqtyń mańyzdylyǵyn atap ótti.
Gúlshat Nurymbetova óz sózinde 12 tomdyqtyń qalǵan bóliginiń de jaqyn arada jaryq kóretinin habarlady.
«Qujattardy irikteýdiń ózi kúrdeli másele. Jınaqqa engen qujattardy qupııasyzdandyrý jumystaryn da júrgizdik. Eń aldymen qupııasyzdandyryldy, sodan keıin ǵana ǵylymı aınalymǵa engizý usynyldy. Eńbekte Alash qaıratkerleriniń qýǵyn-súrginge ushyraǵan alǵashqy jyldarynan bastap barlyq qujat qamtyldy. Bul qujattardy jarııalaýdy jańalyq dese de bolady. Buǵan deıin mundaı taqyryppen qujattar toptastyrylyp berilmegen. Ár tom kirispemen bastalady. Qazirgi tańda 6 tomdyq jaryq kórdi. Osy jyldyń aıaǵyna deıin tolyq 12 tom shyǵady. 12 tomnyń árqaısysy 2 myń tırajben taralady. Ár tom 500 betten asady. 12 tomdyq kitapty bir jylda shyǵarý kóp jumysty talap etti», – dedi Gúlshat Ramazanqyzy. Alash qozǵalysyna qatysty buǵan deıin de qujattar jarııalanǵan.
Eńbekke engen qujattardyń arasynda buryn jarııalanbaǵan tyń derekter men fotosýretter bar ekenin aıtyp, bul zertteý Qazaqstandaǵy saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn tolyq aqtaýǵa baǵyttalǵan mańyzdy qadam ekenin atap ótti.
«Biz eki jyldyń ishinde IIM, Ulttyq qaýipsizdik komıtetiniń arnaıy arhıvinde saqtalǵan qujattardy óz qoımamyzǵa ornalastyrdyq. Kez kelgen arhıvterdiń mindeti - qujattardy ǵylymı aınalymǵa engizý.
Jobanyń ǵylymı jetekshisi – Mámbet Qoıgeldi. Bul taqyrypqa búkil ómirin arnaǵan ǵalymymyz.Jumys tobyna 35 adam endi. Onyń ishinde 6 ǵylym doktory, 8 ǵylym kandıdaty jáne belgili arheograftar osy jumysqa tartyldy. Bul úlken jumystyń nátıjesin kúnnen-kúnge kútýdemiz», - dedi Gúlshat Ramazanqyzy.
Odan bólek, 12 tomdyq eńbektiń aldaǵy tomdarynda qandaı máseleler kórsetiletini de baıandaldy.
«Alǵashqy tórt tomdyq Alash qaıratkerleriniń qýǵyn-súrginge alǵash ushyraǵan kezeńderindegi qujattar engizildi. Al besinshi jáne altynshy tomǵa 1937-1938 jylǵy quujattar bekitildi. Osy Alashorda úkimeti jaqtastarynyń qujattary besinshi men altynshy tomǵa endi. Al endi jetinshi tomda jer máselesine qatysty týyndaǵan pikirtalastar, segizinshi tom áýletterge jasalǵan qııanattar, máselelerdiń sheshimi, alǵashqy geologtardyń qýdalanýy jınaqtalǵan. Toǵyzynshy tom Alashordadaǵy dáýlettilerge qatysty, onynshy tom din basylary týraly, sot operaııa, Ishandar ınstıtýtynyń joıylýy bolǵan. On birinshi tom «Halyq kóterilisterine» arnalǵan», - dedi Gúlzat Ramazanqyzy.
Mámbet Qoıgeldi Alash qozǵalysyn qazaq jerindegi alǵashqy ult-azattyq qozǵalys dep sıpattap, Alashorda jetekshileriniń Keńes úkimeti tarapynan qýǵyn-súrginge ushyraǵanyn aıtty. Tarıhshy bul eńbektiń mańyzyn, Alash qaıratkerleriniń asyl murattary búgingi urpaqqa rýhanı kúsh beretinin erekshe atap ótti.
«Kitapta jarııalanǵan qujattardyń barlyǵy Ult azattyq qozǵalystyń bolǵanyna dálel. Munda óte mańyzdy materıaldar bar. Olardyń barlyǵy osy ýaqytqa deıin jasyryn arhıvte jatyp, endi jaryqqa shyǵyp jatyr. Ol ulttyq múddege, ultqa jumys isteýi tıis. Arhıvti sarǵaıǵan, ıisi shyqqan qaǵaz dep oılamaý kerek. Alash zııalylaryna qatysty qujattardyń arhıvte jatqany jón emes. Ult azattyq kóterilisine qatysty basylym buǵan deıin jaryq kórmegen. Buǵan memleket qoldaý kórsetip otyr. Sondyqtan memleketke, Prezıdentke jáne osy jumysqa tikeleı basshylyq jasaǵan Memlekettik keńesshi Erlan Qarınge rahmet aıtamyz», – dedi Mámbet Qoıgeldıev.
Jalpy alǵanda, kóptomdyqqa 3 myńǵa jýyq jańa qujattar engizilgen. Bul qujattar Alash qozǵalysynyń saıası mańyzyn dáleldeı otyryp, totalıtarlyq kezeńniń tarıhı ádiletsizdikterin qalpyna keltirýde mańyzdy ról atqarady. Jınaqtalǵan qujattar arasynda ámirshil-ákimshil júıe qurbandaryna aınalǵan dinı jáne dáýletti adamdar týraly tyń derekter de bar.
Bul zertteý jumystary úsh jyldan astam ýaqyt boıy júrgizilip, Qazaqstannyń ár aımaǵynan qýǵyn-súrginge ushyraǵan tulǵalardyń tizimderi jasalǵan. Memlekettik deńgeıde qolǵa alynǵan bul jobaǵa Prezıdent Qasym-Jomart Toqaevtyń qoldaýymen jáne Memlekettik keńesshi Erlan Qarınniń jetekshiligimen úlken mán berilip, totalıtarlyq kezeńniń zardaptaryn joıýǵa arnalǵan zertteýler jalǵasýda.
«Adyrna» ulttyq portaly
