Qazirgi qoǵamda kórkem ádebıet oqıtyndar azaıyp ketti dep dabyl qaǵatynymyz ras. Ásirese, jastar arasynda kitap oqyp, bilimin jetildiretinder az. Tipti osy oraıda Bilim jáne ǵylym mınıstrligi orta bilim beretin mektepterde "Oqýǵa qushtar mektep" jobasyn júzege asyrýda. Al mańǵystaýlyq munaıshy Qazbek Tajbenov mundaı joba mektepterde ǵana emes, ár otbasynda júzege asyrylýy kerektigin aıtady. Búginge deıin 4 myńǵa jýyq kitap oqyp, janyna qazaqtyń ádebıetin, onyń ishinde poezııa men prozany serik etken munaıshy qazir óz zamandastaryna úlgi bolyp otyr.
"Kóshpendilerdi" jaıma bazarda oqyp, aıaqtadym"
Qazbek Tajbenovtiń otbasy Túrkmenstannan Mańǵystaý oblysyna 1991 jyly kóship kelgen. Otbasynda eki balanyń úlkeni Qazbek ata-anasyna kishkentaı kezinen qolǵabys bolyp, úıdiń jumysyna erte aralasqan. Keıin mektepke barǵan soń ádebıetke, kitap oqýǵa degen qyzyǵýshylyǵy artady. Muǵalimderiniń baǵyt berýimen qazaq jáne shetel ádebıetin oqyp bastaıdy.
Osylaısha ol alǵash ret 3-synypta Ilııas Esenberlınniń "Kóshpendiler" trılogııasyn oqyp aıaqtaıdy.
— Meniń kitap oqýǵa degen qushtarlyǵym bala kezden bastaldy. Kórkem ádebıet oqý meniń kúndelikti "jumysyma" aınaldy. Qolym qalt etse, kitaptan basymdy almaı, únsiz shuqshıyp otyratynmyn. 1997-98 jyldary el ishinde joqshylyq, toqyraý bolyp, ata-anamda turaqty jumys bolmaı, bárimiz bazarǵa shyǵyp kettik. Sol kezeńde men Aqtaýdaǵy jaıma bazarda anamnyń tikken taqııalaryn sattym. Anam ulttyq bas kıimder, onyń ishinde er adamdarǵa arnalǵan taqııa tigip satatyn. Sodan jaıma bazarda saýda jasap júrip, kitap satatyn sórelerge baryp kórkem ádebıetter oqydym. Meniń osylaısha alǵash oqyǵan tarıhı romanym — "Kóshpendiler" bolatyn. Kitap satyp alýǵa aqsham bolmaǵan soń, satýshydan az ýaqytqa surap, bazarda kúnine sol romannyń 10-15 betin oqyp ketetinmin.
Aqyry birneshe aptada álgi roman-epopeıany aıaqtadym. Sodan bir kúni qasynan shyqpaǵan soń álgi kitap satatyn satýshy menen "Kóshpendilerdiń" mazmunyn aıtyp berýimdi surady. Men bar oqyǵanymdy sol kúıinde baıandap berdim. Meniń kitapqa degen yntam men ádebıet oqýǵa degen qyzyǵýshylyǵyma súısingen satýshy maǵan sol "Kóshpendilerdi" syılaǵan edi. Mine, sol kezden bastap men barǵan jerimnen kitap satyp nemese surap alýdy ádetke aınaldyrdym. Osylaısha búginge deıin prozasy, poezııasy bar, barlyǵy 4 myńǵa jýyq kitap oqydym, — deıdi munaıshy.
Qazbek Tajbenov 2008 jyly Taraz memlekettik ýnıversıtetin ınjener-qurylysshy mamandyǵy boıynsha bitirgen. Búgingi kúni Mańǵystaý oblysyndaǵy "Qarajanbas Munaı" AQ-da qurylysty qadaǵalaý bóliminde aǵa ınjener bolyp jumys isteıdi. Ol óndiris ornyndaǵy ishki aralyq joldardyń tegistelýin, munaı uńǵymalaryn qalpyna keltirý jumystaryn qadaǵalaıdy. Ózi óndiris ornynda eńbek etse de, qazaqtyń ádebıeti men rýhanııatyn erekshe baǵalaıtyn ol bul jerde de qoly qalt etse kitap oqıtynyn aıtady.
— Bul óndiris ornynda eńbek etkenime 13 jyl boldy. Jumysym ózime unaıdy. Árıne ádebıet dese búıregim buryp turady. Qazaqtyń, sheteldiń talaı aqyn-jazýshylarynyń ómirimen, shyǵarmashylyǵymen tanystym. Muqaǵalı, Tólegen, Farıza sııaqty aqyndardyń shyǵarmalarynyń kóbin jatqa aıta alamyn. Bul meniń ádebıetke degen qushtarlyǵymnyń bir kórinisi shyǵar. Jalpy osy kúnge deıin talaı óńirdi aralap, tarıhty, shejireni de zerttedim. Atap aıtsam, Janqoja, Eset, Aqtan batyrlar týraly málimetter jınap, sol kisilerdiń jatqan jerlerine táý ettim.
Kitap adamnyń oı-órisin, bilim kókjıegin keńeıtip qana qoımaı, ulttyq rýhty kóteredi. Sondyqtan ózim kóp jaǵdaıda tanymal tulǵalar týraly oqyp qana qoımaı, olar týraly jaqynyraq bilýdi jón sanaımyn. Sondyqtan tarıhta bolǵan tanymal tulǵalardyń jatqan jerlerin, ómir súrgen aýyl-aımaqtaryn da aralaǵandy unatamyn, — deıdi ol.
"Muqaǵalı men Tólegendi súıip oqımyn"
Sońǵy kezde Qazbek detektıv janryn oqýdy qolǵa alypty. Qazir ol D.Jıenbaevtyń "Týla mafııasynyń múshesi" kitabynyń ekinshi tomyn oqyp júr. Al jýyrda Shoıbek Orynbaıdyń "O dúnıeden soǵylǵan telefon" atty shyǵarmasyn oqyp aıaqtapty.
Munaıshy áńgime arasynda súıikti aqyn-jazýshylary týraly da aıtyp qaldy. Ol qazaqtyń aqıyq aqyny Muqaǵalı Maqataev, syrshyl aqyn Tólegen Aıbergenov jáne halyq jazýshysy Sherhan Murtazany súıip oqıdy eken.
— Men bala kezimnen Muqaǵalıdy súıip oqımyn. Onyń birneshe óleńin jatqa bilemin. Jýyrda Almaty oblysynda aqıyq aqynǵa arnap ornatylǵan eskertkishti kórip, qatty "qarnym ashty". Qazaqtyń "Hantáńiri" atanǵan aqynnyń eskertkishine osynshama nemquraılylyqpen qaraýǵa bola ma? Bul bizdiń uly tulǵalarymyzdy qurmettep, qadirleı almaı jatqanymyzdyń bir kórinisi dep bilemin. Muqaǵalı ózi aıtyp ketkendeı:
"...Toılanbasa toılanbasyn, ne eteıin?
Toı kórmeı-aq, syı kórmeı-aq óteıin.
Qalamymdy bershi maǵan, báıbishe,
Bolashaqqa aryz jazyp keteıin", — demekshi, bizdiń mundaı isimiz aqynnyń rýhyna degen ádiletsizdik dep túsinemin. Jalpy meniń oıymsha, kez kelgen qalada, oblysta aqyn-jazýshylarǵa arnap eskertkish jasaıtyn músinshilerdiń ádebıetten habary bolǵany durys. Árbir músinshi Muqaǵalıdy, Tólegendi, taǵy basqa aqyndardy bilýge tıis. Mine, ádebıetke degen qurmet osydan bastalady, — deıdi Qazbek.
Aıta ketý kerek, búginde Qazbek Tajbenovtiń jeke kitaphanasynda 3052 kitap bar. Jýyrda jumys saparymen Shymkent qalasyna barǵan ol 70 kitap satyp alypty. Árkez ádebıettiń janashyry bolyp júretin munaıshy osylaısha óz zamandastaryna úlgi kórsetip keledi.
Tipti ol óndiris ornynda ótetin qoǵamdyq jumystarǵa da atsalysady. Keıde ómirden kórgen-túıgenin qaǵaz betine túsirip, ishki tolǵanystary men oılaryn óleń qylyp jazady.
Bir sózben aıtqanda, segiz qyry, bir syrly munaıshy osylaısha mańǵystaýlyqtardyń maqtanyshyna aınalyp úlgergen.
Otbasynda Ańsar esimdi ul ósirip otyrǵan Qazbek Tajbenov elimizdegi barlyq ata-analar balalaryn ultjandy, patrıot etip tárbıelep, qazaqtyń ulttyq qundylyqtaryn, mádenıeti men ádebıetin boılaryna sińirip ósirse degen tilegin jetkizdi.
— Qazaqtyń ár balasy óz ana tilin bilýi, qurmetteýi kerek. Qazir jastar Eýropaǵa elikteıdi. Elikteý kerek, biraq qazaqy tárbıeni umytpaý kerek. Tárbıe otbasynan bastalady. Sondyqtan ata-analar óz balalaryna otbasynda qazaqy tárbıe berip, óz ana tilin, dinin, ádep-ǵurpyn qurmettep, ony saqtaý, nasıhattaýǵa atsalysýy kerek, — deıdi munaıshy.
Danagúl BAIMUQASh,
"Adyrna" ulttyq portaly.
