قازىرگى قوعامدا كوركەم ادەبيەت وقيتىندار ازايىپ كەتتى دەپ دابىل قاعاتىنىمىز راس. اسىرەسە، جاستار اراسىندا كىتاپ وقىپ، ءبىلىمىن جەتىلدىرەتىندەر از. ءتىپتى وسى ورايدا ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى ورتا ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتەردە "وقۋعا قۇشتار مەكتەپ" جوباسىن جۇزەگە اسىرۋدا. ال ماڭعىستاۋلىق مۇنايشى قازبەك تاجبەنوۆ مۇنداي جوبا مەكتەپتەردە عانا ەمەس، ءار وتباسىندا جۇزەگە اسىرىلۋى كەرەكتىگىن ايتادى. بۇگىنگە دەيىن 4 مىڭعا جۋىق كىتاپ وقىپ، جانىنا قازاقتىڭ ادەبيەتىن، ونىڭ ىشىندە پوەزيا مەن پروزانى سەرىك ەتكەن مۇنايشى قازىر ءوز زامانداستارىنا ۇلگى بولىپ وتىر.
"كوشپەندىلەردى" جايما بازاردا وقىپ، اياقتادىم"
قازبەك تاجبەنوۆتىڭ وتباسى تۇركمەنستاننان ماڭعىستاۋ وبلىسىنا 1991 جىلى كوشىپ كەلگەن. وتباسىندا ەكى بالانىڭ ۇلكەنى قازبەك اتا-اناسىنا كىشكەنتاي كەزىنەن قولعابىس بولىپ، ءۇيدىڭ جۇمىسىنا ەرتە ارالاسقان. كەيىن مەكتەپكە بارعان سوڭ ادەبيەتكە، كىتاپ وقۋعا دەگەن قىزىعۋشىلىعى ارتادى. مۇعالىمدەرىنىڭ باعىت بەرۋىمەن قازاق جانە شەتەل ادەبيەتىن وقىپ باستايدى.
وسىلايشا ول العاش رەت 3-سىنىپتا ءىلياس ەسەنبەرليننىڭ "كوشپەندىلەر" تريلوگياسىن وقىپ اياقتايدى.
— مەنىڭ كىتاپ وقۋعا دەگەن قۇشتارلىعىم بالا كەزدەن باستالدى. كوركەم ادەبيەت وقۋ مەنىڭ كۇندەلىكتى "جۇمىسىما" اينالدى. قولىم قالت ەتسە، كىتاپتان باسىمدى الماي، ءۇنسىز شۇقشيىپ وتىراتىنمىن. 1997-98 جىلدارى ەل ىشىندە جوقشىلىق، توقىراۋ بولىپ، اتا-انامدا تۇراقتى جۇمىس بولماي، ءبارىمىز بازارعا شىعىپ كەتتىك. سول كەزەڭدە مەن اقتاۋداعى جايما بازاردا انامنىڭ تىككەن تاقيالارىن ساتتىم. انام ۇلتتىق باس كيىمدەر، ونىڭ ىشىندە ەر ادامدارعا ارنالعان تاقيا تىگىپ ساتاتىن. سودان جايما بازاردا ساۋدا جاساپ ءجۇرىپ، كىتاپ ساتاتىن سورەلەرگە بارىپ كوركەم ادەبيەتتەر وقىدىم. مەنىڭ وسىلايشا العاش وقىعان تاريحي رومانىم — "كوشپەندىلەر" بولاتىن. كىتاپ ساتىپ الۋعا اقشام بولماعان سوڭ، ساتۋشىدان از ۋاقىتقا سۇراپ، بازاردا كۇنىنە سول روماننىڭ 10-15 بەتىن وقىپ كەتەتىنمىن.
اقىرى بىرنەشە اپتادا الگى رومان-ەپوپەيانى اياقتادىم. سودان ءبىر كۇنى قاسىنان شىقپاعان سوڭ الگى كىتاپ ساتاتىن ساتۋشى مەنەن "كوشپەندىلەردىڭ" مازمۇنىن ايتىپ بەرۋىمدى سۇرادى. مەن بار وقىعانىمدى سول كۇيىندە بايانداپ بەردىم. مەنىڭ كىتاپقا دەگەن ىنتام مەن ادەبيەت وقۋعا دەگەن قىزىعۋشىلىعىما سۇيسىنگەن ساتۋشى ماعان سول "كوشپەندىلەردى" سىيلاعان ەدى. مىنە، سول كەزدەن باستاپ مەن بارعان جەرىمنەن كىتاپ ساتىپ نەمەسە سۇراپ الۋدى ادەتكە اينالدىردىم. وسىلايشا بۇگىنگە دەيىن پروزاسى، پوەزياسى بار، بارلىعى 4 مىڭعا جۋىق كىتاپ وقىدىم، — دەيدى مۇنايشى.
قازبەك تاجبەنوۆ 2008 جىلى تاراز مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىن ينجەنەر-قۇرىلىسشى ماماندىعى بويىنشا بىتىرگەن. بۇگىنگى كۇنى ماڭعىستاۋ وبلىسىنداعى "قاراجانباس مۇناي" اق-دا قۇرىلىستى قاداعالاۋ بولىمىندە اعا ينجەنەر بولىپ جۇمىس ىستەيدى. ول ءوندىرىس ورنىنداعى ىشكى ارالىق جولداردىڭ تەگىستەلۋىن، مۇناي ۇڭعىمالارىن قالپىنا كەلتىرۋ جۇمىستارىن قاداعالايدى. ءوزى ءوندىرىس ورنىندا ەڭبەك ەتسە دە، قازاقتىڭ ادەبيەتى مەن رۋحانياتىن ەرەكشە باعالايتىن ول بۇل جەردە دە قولى قالت ەتسە كىتاپ وقيتىنىن ايتادى.
— بۇل ءوندىرىس ورنىندا ەڭبەك ەتكەنىمە 13 جىل بولدى. جۇمىسىم وزىمە ۇنايدى. ارينە ادەبيەت دەسە بۇيرەگىم بۇرىپ تۇرادى. قازاقتىڭ، شەتەلدىڭ تالاي اقىن-جازۋشىلارىنىڭ ومىرىمەن، شىعارماشىلىعىمەن تانىستىم. مۇقاعالي، تولەگەن، فاريزا سياقتى اقىنداردىڭ شىعارمالارىنىڭ كوبىن جاتقا ايتا الامىن. بۇل مەنىڭ ادەبيەتكە دەگەن قۇشتارلىعىمنىڭ ءبىر كورىنىسى شىعار. جالپى وسى كۇنگە دەيىن تالاي ءوڭىردى ارالاپ، تاريحتى، شەجىرەنى دە زەرتتەدىم. اتاپ ايتسام، جانقوجا، ەسەت، اقتان باتىرلار تۋرالى مالىمەتتەر جيناپ، سول كىسىلەردىڭ جاتقان جەرلەرىنە ءتاۋ ەتتىم.
كىتاپ ادامنىڭ وي-ءورىسىن، ءبىلىم كوكجيەگىن كەڭەيتىپ قانا قويماي، ۇلتتىق رۋحتى كوتەرەدى. سوندىقتان ءوزىم كوپ جاعدايدا تانىمال تۇلعالار تۋرالى وقىپ قانا قويماي، ولار تۋرالى جاقىنىراق ءبىلۋدى ءجون سانايمىن. سوندىقتان تاريحتا بولعان تانىمال تۇلعالاردىڭ جاتقان جەرلەرىن، ءومىر سۇرگەن اۋىل-ايماقتارىن دا ارالاعاندى ۇناتامىن، — دەيدى ول.
"مۇقاعالي مەن تولەگەندى ءسۇيىپ وقيمىن"
سوڭعى كەزدە قازبەك دەتەكتيۆ جانرىن وقۋدى قولعا الىپتى. قازىر ول د.جيەنباەۆتىڭ "تۋلا مافياسىنىڭ مۇشەسى" كىتابىنىڭ ەكىنشى تومىن وقىپ ءجۇر. ال جۋىردا شويبەك ورىنبايدىڭ "و دۇنيەدەن سوعىلعان تەلەفون" اتتى شىعارماسىن وقىپ اياقتاپتى.
مۇنايشى اڭگىمە اراسىندا سۇيىكتى اقىن-جازۋشىلارى تۋرالى دا ايتىپ قالدى. ول قازاقتىڭ اقيىق اقىنى مۇقاعالي ماقاتاەۆ، سىرشىل اقىن تولەگەن ايبەرگەنوۆ جانە حالىق جازۋشىسى شەرحان مۇرتازانى ءسۇيىپ وقيدى ەكەن.
— مەن بالا كەزىمنەن مۇقاعاليدى ءسۇيىپ وقيمىن. ونىڭ بىرنەشە ولەڭىن جاتقا بىلەمىن. جۋىردا الماتى وبلىسىندا اقيىق اقىنعا ارناپ ورناتىلعان ەسكەرتكىشتى كورىپ، قاتتى "قارنىم اشتى". قازاقتىڭ ء"حانتاڭىرى" اتانعان اقىننىڭ ەسكەرتكىشىنە وسىنشاما نەمقۇرايلىلىقپەن قاراۋعا بولا ما؟ بۇل ءبىزدىڭ ۇلى تۇلعالارىمىزدى قۇرمەتتەپ، قادىرلەي الماي جاتقانىمىزدىڭ ءبىر كورىنىسى دەپ بىلەمىن. مۇقاعالي ءوزى ايتىپ كەتكەندەي:
"...تويلانباسا تويلانباسىن، نe ەتەيىن؟
توي كورمەي-اق، سىي كورمەي-اق وتەيىن.
قالامىمدى بەرشى ماعان، بايبىشە،
بولاشاققا ارىز جازىپ كەتەيىن", — دەمەكشى، ءبىزدىڭ مۇنداي ءىسىمىز اقىننىڭ رۋحىنا دەگەن ادىلەتسىزدىك دەپ تۇسىنەمىن. جالپى مەنىڭ ويىمشا، كەز كەلگەن قالادا، وبلىستا اقىن-جازۋشىلارعا ارناپ ەسكەرتكىش جاسايتىن مۇسىنشىلەردىڭ ادەبيەتتەن حابارى بولعانى دۇرىس. ءاربىر ءمۇسىنشى مۇقاعاليدى، تولەگەندى، تاعى باسقا اقىنداردى بىلۋگە ءتيىس. مىنە، ادەبيەتكە دەگەن قۇرمەت وسىدان باستالادى، — دەيدى قازبەك.
ايتا كەتۋ كەرەك، بۇگىندە قازبەك تاجبەنوۆتىڭ جەكە كىتاپحاناسىندا 3052 كىتاپ بار. جۋىردا جۇمىس ساپارىمەن شىمكەنت قالاسىنا بارعان ول 70 كىتاپ ساتىپ الىپتى. اركەز ادەبيەتتىڭ جاناشىرى بولىپ جۇرەتىن مۇنايشى وسىلايشا ءوز زامانداستارىنا ۇلگى كورسەتىپ كەلەدى.
ءتىپتى ول ءوندىرىس ورنىندا وتەتىن قوعامدىق جۇمىستارعا دا اتسالىسادى. كەيدە ومىردەن كورگەن-تۇيگەنىن قاعاز بەتىنە ءتۇسىرىپ، ىشكى تولعانىستارى مەن ويلارىن ولەڭ قىلىپ جازادى.
ءبىر سوزبەن ايتقاندا، سەگىز قىرى، ءبىر سىرلى مۇنايشى وسىلايشا ماڭعىستاۋلىقتاردىڭ ماقتانىشىنا اينالىپ ۇلگەرگەن.
وتباسىندا اڭسار ەسىمدى ۇل ءوسىرىپ وتىرعان قازبەك تاجبەنوۆ ەلىمىزدەگى بارلىق اتا-انالار بالالارىن ۇلتجاندى، پاتريوت ەتىپ تاربيەلەپ، قازاقتىڭ ۇلتتىق قۇندىلىقتارىن، مادەنيەتى مەن ادەبيەتىن بويلارىنا ءسىڭىرىپ وسىرسە دەگەن تىلەگىن جەتكىزدى.
— قازاقتىڭ ءار بالاسى ءوز انا ءتىلىن ءبىلۋى، قۇرمەتتەۋى كەرەك. قازىر جاستار ەۋروپاعا ەلىكتەيدى. ەلىكتەۋ كەرەك، بىراق قازاقى تاربيەنى ۇمىتپاۋ كەرەك. تاربيە وتباسىنان باستالادى. سوندىقتان اتا-انالار ءوز بالالارىنا وتباسىندا قازاقى تاربيە بەرىپ، ءوز انا ءتىلىن، ءدىنىن، ادەپ-عۇرپىن قۇرمەتتەپ، ونى ساقتاۋ، ناسيحاتتاۋعا اتسالىسۋى كەرەك، — دەيدى مۇنايشى.
داناگۇل بايمۇقاش،
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى.
