Bıylǵy jyldyń 26 qazanynda Elbasy qazaq álipbıin latyn grafıkasyna kóshirý jónindegi Jarlyǵyna qol qoıdy. Jańa álipbı tarıhqa ulttyq álipbı bolyp enedi. Bul núkte emes. Qyrýar jumystyń basy ǵana.
Álipbı nusqasy bekitilgenge deıin júrgizilgen jumystar negizinen latyn qarpine kóshý qajettiligin negizdeıtin aqparattyq-túsindirý sıpatynda boldy. Ol úshin quramynda til mamandary, sarapshylyq qaýymdastyq, múddeli uıym ókilderi qamtylǵan jumysshy top quryldy. Is-sharalar jospary bekitilip, toptyń jumysshy keńesteri ótkizildi. Aqtóbe qalasynda, aýdandarda qoǵamdyq ómirdiń ártúrli salalarynda, maqsatty aýdıtorııalarda túsindirý sharalary ótti.
Taqyryptyq aqparattyq stendter, kórme, fotogalereıalar, pikirtalastar, basqosýlar, kezdesýler, dóńgelek ústelder uıymdastyrylyp, reformany ótkizý jóninde mańyzdy suraqtar men olarǵa jaýaptary qamtylǵan kitapshalar, býkletter ázirlendi. «Latyn álipbıi – zaman talaby» atty slaıd-shoý, rolıkter áleýmettik jeliler arqyly rotaııalandy. Halyqtyń pikirin zerdeleý maqsatynda oblys turǵyndary arasynda áleýmettik zertteý júrgizildi.
Oblys turǵyndary arasynda júrgizilgen áleýmettik zertteý nátıjesinde oblys turǵyndarynyń 91,7%-y latyn grafıkasyna kóshý týraly habardarmyz dep jaýap berdi. Onyń ishinde 53,6%-y – BAQ, 24,4% – ınternet, 13,7% – aqparattyq-túsindirý jumystary arqyly tanys ekenin aıtty. Bul jaıt, birinshiden aqparattyq-túsindirý jumystary barysynda negizinen aqparattyq resýrstardyń áleýetin paıdalanýdyń tıimdiligin, ekinshiden, júrgizilgen jumystar pármendiligin kórsetedi.
Turǵyndardyń 71,6 %-y qabyldanǵan sheshimdi álemdik qaýymdastyqqa ený úrdisin jedeldetý sharasy retinde qoldasa, 11%-y qoldaıdy, alaıda reformany asyqpaı júzege asyrý qajet dep esepteıdi.
Áleýmettik jelide bıylǵy jyldyń qyrkúıeginen bastap arnaıy «AktobeLatyn» aqparattyq paraqshasy, 1 maýsymynan «#latyngrafıkasy» heshtegi qurylyp, olardyń kontenti taqyryptyq materıaldarmen tolyqtyrylyp otyrady. Osy kezeń ishinde heshteg arqyly 15000-ǵa jýyq adam reformanyń barysy týraly aqparattandyryldy. Bul – aqparat taratýdyń jańa qoljetimdi tehnologııalaryn qoldanýdyń tıimdiligine túsindirý kezeńiniń mańyzdylyǵy – aıǵaq. Alǵashqy kezeńde ózekti sıpattaǵy halyqty tolǵandyratyn birqatar máselelerdiń tolyqtaı kún tártibinen túsýi talqylandy. Atap aıtqanda, osy kezge deıin qalyptasqan mádenı, ádebı muranyń saqtalýy, qazaq álipbıiniń latyn qarpine kóshýi, orys tili men orystildi ortanyń múmkindikterin shekteýi, oqytý sharalary, júıesi qalaı bolady degen suraqtar boıynsha tolyqqandy jaýaptar berilýde. Búgingi tańda pikirtalastar negizinen latyn álipbıine kóshý nemese kóshpeý emes, álipbıdiń qandaı nusqasyn tańdaǵan tıimdi jáne ony jetildirý baǵytynda órbip otyr.
Bir jarym aıǵa sozylǵan álipbıdiń alǵashqy nusqasyn talqylaý kezeńinde basqarmanyń mindeti til mamandary, zııaly jáne sarapshylyq qaýym, oqytýshy, tilshi, qoǵamdyq uıymdardyń usynystaryn jınaqtap, ádistemelik-úılestirý ortalyǵyna jetkizý. Al álipbıdiń ekinshi nusqasy bekitilgennen keıingi jumys – ony halyq arasynda jarııalaý, tanystyrý, ereksheligin túsindirý, sonymen birge latyn grafıkasyna negizdelgen qazaq tili álipbıin engizý baǵytyndaǵy aldaǵy mindetterdi jetkizý, jumystardy josparlaý baǵytynda júrgizildi. Bekitilgen álipbı nusqasyn tanystyrý maqsatynda 45 mekeme-kásiporynda úsh myńnan astam adamdy qamtyǵan kezdesýler uıymdastyryldy. Birqatar aýdan ortalyqtarynda taqyryptyq semınarlar ótti.
Endigi kezekte jańa álipbı nusqasymen egjeı-tegjeıli jumys júrgiziledi. Qajet bolǵan jaǵdaıda jetildirýdi talap etetin tustar aıqyndalady. Jazý, aıtý erejeleri jasalady, ár dybystyń býyn quramynda, sóz quramynda, sóılem quramynda oqylym, estilim, jazylymda qoldanylý tártibi aıqyndalady. Qysqasha aıtqanda, ǵylymı turǵyda qazaq tiliniń basty erejeleri bekitiledi. Bul lıngvıst, til mamandarynyń, jalpy til ǵylymyna qatysty kópshiliktiń mindeti. Sodan keıin sol erejelerge negizdelgen oqý quraldary, ádistemeleri ázirlenedi. Qazaq tilin latyn grafıkasynda oqytatyn kadrlar iriktelinip, biliktiligin arttyrý sharalarymen qamtamasyz etiledi. Qazaq tilin oqytýdyń memlekettik standarttary bekitiledi. Bul keminde úsh-tórt jyldy qamtıdy. Sondyqtan da tolyqtaı latyn grafıkasyna kóshý merzimi 2025 jyl bolyp otyr.
Osy rette nazar aýdaratyn jaılar bar. Sońǵy ýaqytta buqaralyq aqparat quraldarynda mekeme-kásiporyndardyń, kásipkerlik nysandardyń mańdaıshalaryn, kórneki quraldaryn latyn qarpinde jazyp, ornalastyrý jaǵdaılarynyń oryn alýy týraly aqparattar jarııalanyp júr. Árbir tarap latyn qarpinde jazýǵa ózin daıyn, beıimdelgen dep esepteýiniń negizi de bolar, degenmen, teris tildik úlgi qalyptastyryp, túptep kelgende saýatsyzdyqqa ıtermeleıtin qadamdarǵa baryp, joǵaryda kórsetilgendeı belgili bir tildik tujyrymǵa kelmeı asyǵystyq kórsetýdiń jóni joq.
Jergilikti memlekettik atqarýshy organdardyń osy kezeńdegi mindeti halyq arasynda túsindirý, sonymen birge latyn grafıkasyna negizdelgen qazaq tili álipbıin engizý baǵytyndaǵy jumystardy josparlaý. Osy rette latyn qarpine kóshý jónindegi oblystyq jumysshy tobynyń, basqarmanyń, basqarma janyndaǵy tilderdi oqytý ortalyǵynyń ádistemelik, praktıkalyq áleýetin paıdalana otyryp, Aqtóbe qalasy, aýdandarda, eńbek ujymdarynda, kásipkerlik nysandarynda, ujym, mekeme, kásiporyndarda túsindirý sharalary ótýde. Qarasha aıynda oblys ákimdiginde oblys ákiminiń tóraǵalyǵymen latyn grafıkasyna kóshý máselesi qaralyp, múddeli mekemelerdiń atqarylǵan jumystary jónindegi esebi tyńdaldy, tıisti tujyrymdar jasaldy.
Statıstıkalyq derekterge sáıkes, oblysta alty jastan asqan 669 myńǵa jýyq turǵyn bar. Bul – jańa álipbıde oqytýmen qamtylatyndardyń jalpy sany. Eger 6-21 jas aralyǵyndaǵy azamattar, ıaǵnı ulttyq bilim júıesi arqyly qamtylatynyn eskersek, qalǵan 400 myńdaı adamnyń maqsatty aýdıtorııasyn oqytý qajet bolady. Bul mindetti júzege asyrý úshin bilikti oqytýshy kadrlary qajet. Osyǵan baılanysty qazaq tili oqytýshylarynyń bilikti mamandar pýlyn qalyptastyrý, qazaq álipbıin latyn grafıkasynda oqytý úıirmelerin ashý jóninde materıaldyq-tehnıkalyq, kadrlyq uıymdastyrýshylyq sharalaryn alý mindetteri tur. Mysaly, oblys ortalyǵynda S.Báıishev atyndaǵy kitaphanada oqytý buryshy ashyldy.
Basqarmanyń is-áreketine keletin bolsaq, aldaǵy jyly «Qosh keldiń, jańa álipbı» jobasy aıasynda tusaýkeserlik saǵattardy ótkizý jalǵastyrylady.
Júrgizilgen zertteýlerde latyn grafıkasyna: «Qıyndyqsyz aýysý úshin qandaı sharalardyń júzege asqany jón bolady?» degen saýalǵa halyqtyń basym bóligi: «Turǵyndardyń barlyq sanattaryna latyn qarpin tegin oqytý kýrstarynyń qajet ekenin» alǵa tartty. Sonymen birge olardyń basym bóligi (62%) arnaıy tilderdi oqytý nemese jumys oryndarynda (27%) uıymdastyrylǵan oqytý kýrstarynda úıretýdi qalaıtynyn jetkizdi. Osyǵan baılanysty «Til jańǵyrýy – jańa álipbı» latyn grafıkasyna negizdelgen qazaq tilinde saýat ashý paraqshalary, kómekshi kórneki ónimder ázirlep shyǵarý, Aqtóbe qalasynda, aýdandarda, eńbek ujymdarynda, kásipkerlik nysandarda, bilim, mádenıet mekemelerinde latyn grafıkasyna negizdelgen qazaq álipbıin sapaly oqytý maqsatynda oqytýshylardyń kásibı biliktiligin arttyrý sharalaryn qolǵa alý, qazaq álipbıin ınternet resýrstary arqyly qashyqtyqtan oqytýdy uıymdastyrý mindeti tur. Sonymen birge arnaıy josparǵa sáıkes reformanyń saıası mańyzdylyǵyn arttyrý maqsatynda «Tiltaný jáne tilshi» taqyrybynda áleýmettik akııalar, «Qazaqstannyń bolashaǵy – qazaq tilinde» jobasy, «Meniń tilim – ǵajap til» patrıottyq jobasy aıasynda ashyq dıktant uıymdastyrý, aqparattyq súıemeldeý maqsatynda «Latyn álipbıi – órkenıet joly» telehabaryn, «Jańa álipbıdi birge úıreneıik» lıngvıstıka saǵaty telejobasyn, baspa ónimderi men buqaralyq aqparat quraldarynda «Qazaq tiliniń jańa álipbıi: qyzyqty sabaqtar» aıdaryn ashý, maqalalar, sabaqtar ıklin jarııalaý kózdelip otyr. Halyqpen «keri baılanysty» ári qaraı qamtamasyz etý maqsatynda #latyngrafıkasy heshtegin, «AktobeLatyn» aqparattyq paraqshasyn ózektendirý, ahýalǵa qatysty áleýmettik zertteý júrgizý, atqarylyp jatqan jumystarǵa monıtorıngtik taldaý, saraptama jasaý jalǵasatyn bolady.
Gúlaıym TÓLEBAEVA,
Aqtóbe oblystyq Tilderdi damytý basqarmasynyń basshysy
