Alash qaıratkerleriniń egemendilik týraly ıdeıalarynyń mańyzy: retrospektıvti saıasattanýlyq taldaý

XIXǵasyrdyń aıaǵy men XX ǵasyrdyń basynda Reseı ımperııasynyń otarshyl saıasaty qazaq halqynyń táýelsiz memleket qurý ıdeıasyn oryndalmas qııalǵa aınaldyrýǵa bar kúsh-jigerin jumsady. Elbasymyz N.Á. Nazarbaev "Tarıh tolqynynda" atty eńbeginde: "Syrym Datov, Kenesary Qasymov jáne basqalar bastaǵan kóterilister qazaqtyń ulttyq rýhyn ornyqtyrýǵa, ortaq jaý - Reseı patshalyǵyna qarsy kúreste qazaqtardyń barlyq kúshin biriktirýge talpynǵan áreketter edi", - dep kórsetýi tarıhı aqıqatqa negizdelgen[1].

Otarlaý saıasaty jazalaý sharalarynan bastap, túrli quıturqy zańdar arqyly qazaqtardyń quqyqtary men bostandyqtaryn shekteıtin is-áreketterge deıin baryp, ulttyq memlekettilik ınstıtýtynyń kez kelgen kórinisin joıýǵa tyrysty. Sonyń saldarynan qazaq dalasynda handyq bılik ınstıtýtynyń belgileri birjolata joǵalyp, onyń ornyna otarlaý apparatynyń ıerarhııalyq satyǵa baǵyndyrylǵan sheneýnikter júıesi basqaratyn ımperııalyq ákimshilik bılik ornady. Dástúrli bıler soty, sheshendik sóz ben salıqaly ádil sheshimge júginý birtindep kelmeske ketip, onyń ornyna paraqorlyq, bılik ókilderimen jeń ushynan jalǵasyp aýyz jalasý, saılaý naýqandaryndaǵy saıası talas-tartys, aramza úgit-nasıhat sııaqty keleńsiz kórinister týyndap qana qoımaı, úırenshikti qubylysqa aınaldy. Bir sózben aıtsaq, sol kezeńde qoldanysqa engen zańnama qazaq halqyn qanaýǵa baǵyttaldy.

Patshalyq Reseı qazaqtyń keń jazıra dalasyn memleket menshigi dep jarııalap, «paıdalanylmaıtyn bos jer» degen jeleńmen ozbyrlyqpen tartyp alyp, qonys aýdarýshylarǵa bólip berý oryn aldy. Áleýmettik-saıası jaǵynan alǵanda, bul kezeń patshalyq Reseı ımperııasynyń qazaq dalasyndaǵy otarlaý saıasatynyń kúsheıýimen erekshelendi.Kez kelgen áreket óziniń qarsy áreketin týǵazatyn tabıǵat zańdylyǵy bul jerde de óziniń aınymastyǵyn dáleldedi. Otarlaý saıasaty óristegen saıyn, qazaq halqynyń ult azattyq kúresi, ulttyq memlekettilik qurý ıdeıasy da quryshtaı shyńdalyp, damı berdi. Samoderjavıege, otarshyldyqqa, jergilikti sheneýnikterdiń ozbyrlyǵyna qarsy halyq narazylyǵy órshidi. Osylaısha, qazaqtardyń jańasha saıası sanasy qalyptasa bastady. Qazaqstandaǵy ult-azattyq qozǵalysy din tazalyǵyn, til tazalyǵyn qorǵaýdan, oqý-aǵartý, ulttyq salt-dástúrlerdi qoldaýdan bastalyp, birtindep jer daýy, el daýyna ulasty.  Iaǵnı, akademık M.Qozybaev kórsetkendeı, “Alashtyń ult azattyq qozǵalysy ıdeologııasynyń ózegi – otarshyldyq narazylyq, otarshyldyqqa qarsy ultshyldyq. Olar zańmen shektelgen pravolyq qoǵam, konstıtýııada anyqtalǵan keıbir saıası bostandyqtar, ǵylym men mádenı damý kóleminde kúresip baqty”[2].

Qazaq halqy ult retinde ómir súrý qasıetin saqtap qalý úshin tyrysty: aımaqtardaǵy narazylyq bas kóterýlerden bastap, Memlekettik Dýmadaǵy depýtattyq orynǵa deıin saıası kúres isine tartylyp, azattyq qozǵalysynyń arnaly aǵysyna ilesti. Qazaqtar ólke ómirindegi ózgeristerge, otarshyldyq ákimshilik oılaǵandaı, syrttaı baqylaýshy ǵana bolyp qalmaı, oǵan belsene aralasty. Olar bolys saılaý, partııaǵa jiktelý, daýys jınaý, kandıdattyqqa usyný, laýazymdy qyzmet atqarý, Dýmaǵa saılaný t.b. qoǵamdyq-saıası isterge belsene aralasty. Jergilikti memlekettik basqarý otarlaý ákimshiliginiń basqarýymen, al saılaýlar shalaǵaılyqpen júzege assa da, keń baıtaq qazaq dalasyndaǵy saıası proesterge halqymyz qyzý qatysyp otyrdy. Saıası qatysý qazaqy dala ólkesinde ózgeshe mánge ıe boldy. Mundaı ádiletsizdik  sol kezeńdegi kózi ashyq, ulttyq sana-sezimi oıanǵan qazaqtyń zııaly azamattaryna serpilis berdi.

M. Qul-Muhammed jańa zamandaǵy qazaq tarıhyn, onyń ult-azattyq qozǵalystarynan týyndaıtyn saıası jáne quqyqtyq tarıhyn tómendegideı kezeńderge bólip qarastyrýǵa bolady dep tujyrymdaıdy:

- Birinshi kezeń - XIX ǵasyrdyń aıaǵy men XX ǵasyr basyndaǵy Reseıdegi revolıýııalyq qozǵalystyń óristeýinen týyndaǵan kezeń. Bul 1905 jylǵa deıingi aralyqty qamtıdy.

- Ekinshi kezeń - Qazaqstanda otarshyldyq ezgi, patsha ókimetiniń qazaq halqyn qanaýdy odan ári kúsheıtýi negizinde týyndaǵan ár túrli bas kóterý, narazylyq akııalarynan bastap, saıası kúshterdiń «Qazaq» gazeti tóńiregine toptasýyna deıingi aralyqty qamtıdy. Bul – 1905-1912 jyldar arasy.

- Úshinshi kezeń - «Qazaq» gazeti shyǵýymen ulttyq zııaly qaýymnyń birtutas saıası kúshke aınalyp, onyń Aqpan (1917) revolıýııasyna deıingi azattyq jolyndaǵy kúresin qamtıtyn kezeń.

- Tórtinshi kezeń - Aqpan revolıýııasynan bastap, Alashorda úkimetiniń qurylýymen aıaqtalatyn (1917 jyl, jeltoqsan) - saıası táýelsizdik jolyndaǵy kúres kezeńi.

- Besinshi kezeń - qazaq qaýymynyń saıası jetekshi kúshin quraıtyn Alashorda qozǵalysy qaıratkerleriniń qýǵyndalyp, qozǵalystyń taratylý kezeńi (bul 1919-1920 jyldardy qamtıdy)[3].

Bizdiń qarastyrǵaly otyrǵan taqyrybymyz da osy hronologııalyq aýqymda bolmaq. Alashtyń zııaly qaýymy qazaq halqynyń qamyn oılap, eldi órkenıet kóshinen qaldyrmaý joldaryn izdedi. Onyń birden-bir joly ǵylym-bilim men mádenıetti ıgerý ekendigin halyqqa nasıhattaǵan zııalylardyń aldyńǵy qatarynda Alash zııalylary júrdi. Olar jan-jaqty qoǵamdyq-saıası qyzmetter atqara otyryp, ámbebap maman retinde de elge tanyldy. Oqý-aǵartý men ǵylymı-zertteýdi, qazaq tilinde tuńǵysh gazet-jýrnal shyǵarý men ádebı shyǵarmashylyqty qatar alyp júrdi. Bul HH ǵasyrdyń basyndaǵy qazaq dalasynda saıası belsendiliktiń qyzǵan tusy edi.

1905-1907 jyldardaǵy  I-shi orys tóńkerisi óz kezeginde qazaq jerindegi ulttyq qozǵalystyń ósýine de áserin tıgizdi. 1905 jylǵy 25 shilde kúni Qarqaraly mańyndaǵy Qoıandy jármeńkesinde qazaq zııalylarynyń uıymdastyrýymen mıtıng ótip, ol ózindik qazaq sezi ispetti boldy. Jıyn nátıjesinde Reseı Mınıstrler keńesiniń tóraǵasyna arnalǵan áıgili “Qarqaraly petıııasy” qabyldandy. Onda qoıylǵan talaptar 11 tarmaqtan turdy: qazaqtarǵa ar-ojdan bostandyǵyn berý, turǵylyqty halyqty ana tilinde oqytýdy uıymdastyrý, qonystandyrý saıasatynan bas tartý, jer qoryn baıyrǵy qazaq ultynyń úlesine quqyqtyq túrde tıesili etetin arnaıy zańdy qabyldaý, azamattyq jáne sot is-qaǵazdaryn qazaq tilinde júrgizýge quqyq berý, aýdarmashylyqqa qazaq tilin biletin jáne qazaqsha saýatty adamdardy alý, qazaqtar óz quqyqtaryna nuqsan kelse, aryzdy ana tilinde bere alýy, sýdıalardyń qazaq tilin bilýin shart etý jáne qazaq dalasyna prısıajnoı sot júıesin engizý, otarlaýshy apparattyń sheneýnikter sanyn qysqartý, general-gýbernatorlardy ortalyqtan taǵaıyndaý tájirıbesin toqtatyp, basshylyqqa jergilikti jerden laıyqty tulǵany saılaý, krestıan bastyqtary men ýrıadnık qyzmetin joıý, qylmys jasaǵandar tek sot aldynda ǵana jaýap beretindeı tártip ornatý, bıliktiń joǵary satylarynan bodandyq shetkeri aımaqtardan ókilder saılanýyna kvota berý sııaqty kókeıkesti máselelerdi qamtydy.

Al petıııaǵa qol qoıǵan adamdar sany jóninde ortaq pikir joq. Mysaly, Qazaqstan enıklopedııalyq sózdigi men Qazaqstan tarıhy oqýlyqtarynda oǵan 14 500 adam qol qoıǵan dep kórsetiledi. Al zertteýshi Z. Taıshybaıdyń keltirgen derekterine súıensek, Qarqaraly petıııasyna 12 767 adam qol qoıady[4].

Alash qaıratkerleri týraly jazǵan eńbeginde M. Qoıgeldıev HH ǵasyrdyń basyndaǵy qazaq dalasynda bolǵan saıası oqıǵalarǵa sholý jasaı kelip, patsha úkimetiniń basqarý organyna joldaǵan Qarqaraly petıııasy erekshe ekendigin atap ótedi: «naqty Qarqaraly petıııasynyń tarıhı ornyna kelsek, ol qujat avtorlarynyń sapaly jańa damý satysyna aıaq basqan qazaq azattyq qozǵalysynyń eń negizgi talap-tilekterin tuńǵysh ret tujyrymdap, qalypqa salyp, patshalyq bılik aldyna qoıyp, sol arqyly qazaq eliniń óz erkindigi úshin kúres jolyna túskendigin ashyq-anyq bildirýinde edi. Bul, árıne, sol tarıhı kezeńdegi qazaq qoǵamy úshin qatardaǵy oqıǵa emes-tin. Derektik materıaldardyń kórsetýine qaraǵanda, Qarqaraly petıııasyn daıyndaýda Á.Bókeıhanov, A.Baıtursynov, J.Aqbaev jáne basqa sol kezeńdegi belsendi qazaq ıntellıgentteri jetekshilik ról atqarǵan[5].

Á. Bókeıhanov, M. Dýlatov, J. Aqpaev, A. Baıtursynov sııaqty zııaly qaýym ókilderiniń birikken is-qımyly nátıjesinde jazylǵan petıııa Qazaq konstıtýııalyq-demokratııalyq partııasynyń qurylýyna serpin berdi. 1905 jyldyń aıaǵynda “Qaraqaraly petıııasynyń” avtorlary qazaq ólkesiniń bes oblysynyń ókiletti ókilderiniń sezin ótkizýge bastamashy boldy.

Qazaq halqy Á. Bókeıhanovty ulttyń lıderi retinde usynyp, ol Máskeýde 1905 jyly qarasha aıynda ótken Reseı jergilikti jáne qalalyq qaıratkerleriniń sezine qatysady. Sezge Reseı ımperııasynyń quramyna kiretin barlyq ulttar men ulystardyń ókilderi qatysady. Kún tártibindegi máseleler: barlyq ulttardyń teńdigi, teń saılaý quqyǵy, ana tilin qoldanýda bostandyqtyń bolýy. Sezde Á. Bókeıhanov baıandama jasap, ózin 4 mln. qazaq halqynyń ókili ekenin, qazaq jeri Oraldan Altaıǵa deıingi, Sibir temir jolynan Ombyǵa deıingi, bir sheti Reseı, bir sheti Qytaı, bir sheti Kaspıı teńizine deıingi atyrapty alyp jatqanyn aıtady. Sezd delegattaryna qazaqtardyń muqtaj bolyp otyrǵan bir máselesi – ana tilin qoldaný aıasy ekenin kórsetip, jergilikti tilderdi qoldanýǵa qoıylatyn shekteýlerdi joıý  týraly usynystardy tolyq qoldaıtynyn jetkizedi.

Kóp uzamaı Á. Bókeıhanov 1906 jyly naýryzda I Reseı memlekettik Dýmasyna Semeı qazaqtary atynan depýtat bolyp saılanady. Osy kezde “Semıpalatınskıı lıstok” gazeti “Á.Bókeıhanov Memlekettik Dýmada ult múddesin qorǵaı alatyn, qazaqtyń joǵyn joqtap, tilegin jetkizetin birden-bir adam ekenine halqy sense kerek” – dep jazdy. Ol depýtat retinde Eýropadaǵy, Reseıdegi saılaý erekshelikterin, olardaǵy zańdylyqtardy, ádilettilik pen túrli partııalardyń saıası kúresin taldaı kele, mynadaı oı túıedi: “…qazaq ishindegi saılaý paraǵa, malǵa satylǵan, aramdyqpen ótetini aıqyn. Saılanǵan adam ádilet, birlik, adaldyq jolynda kúresse ǵana shyn maqsat oryndalmaq”[6].

Depýtat retinde Á. Bókeıhanov ulttyq múddege qatysty oılaryn jalpy memlekettik deńgeıde aıtýǵa múmkindik aldy. Onyń Memlekettik Dýmadaǵy baıandamalary qonystandyrý saıasatyna, jer máselesine qatysty bolatyn, sonymen qatar dalaly aımaqtarda bilim berý jáne áleýmettik-mádenı ınfraqurylymdy damytý máselelerine de kóp kóńil aýdardy. Orys sharýalaryna sý jaǵalaýyndaǵy qunarly jerden 15 desıatınadan jer bólý, al qazaqtarǵa týra sondaı kólemdegi jerdi sýsyz taqyrdan berýdiń ádiletsiz sheshim ekenin aıtyp shyryldady. Iaǵnı, Á.Bókeıhanov sol kezdegi ózge de qoǵamdyq qaıratkerler sııaqty patsha ókimetiniń saıasatyn synady. “Qazaq ” gazetiniń 1913 j. 30 qyrkúıektegi 28-sanynda jarııalanǵan   “Jaýap  hat”  atty maqalalarynda “Stepnoe  polojenıeniń” 120-babyna qosymshasynda: “Qazaqtan artyq jerdi almaq. Bulaı bolǵanda, áýeli qazaqty ornyqtyrý kerek emes pe? “15-ten alsań, jer belgileımin, qazaq bolyp otyrsań, jerden kúnde kóshiremin”, - dep, qazaqty kúnde kóshirip otyr. Osylaı jurtty bılegen patshalyq bar ma eken? Bizdiń qazaq jerinen kúnde kóshiretin ne jazyp edi?” – dep qynjylyp turyp synaıdy[7].

1911 jyly 10 qańtarynan bastap 1915 jyldyń qyrkúıek aıyna deıin Troık qalasyndaǵy "Energııa" baspahanasynan qazaq tilinde úzbeı shyǵyp turǵan qazaq halqynyń tuńǵysh jýrnaly - "Aıqap" HH ǵasyrdyń basyndaǵy halqymyzdyń áleýmettik, saıası ómirinde, eleýli rol atqardy. Onyń negizin salýshy da, avtory da, ıdeıalyq qoldaýshysy da M. Seralın boldy. Basylym arab árpimen terilip, basynda aıyna bir ret, keıin eki ret shyǵyp turǵan.

Jýrnaldyń “Aıqap” atalýyn M.Seralın jýrnaldyń1911 jylǵy № 1 sanynda bylaısha túsindirdi: “Bizdiń qazaqtyń “Áı, qap” demeı tuǵyn isi bar ma? Gazet shyǵarmaqshy boldyq, qolymyzdan kelmedi. Puly barlarymyz yntymaqtasa almadyq. Puly barlarymyz yntymaqtassaq ta, aqshasyz istiń jóni tabylmady. “Qap, puldyń joqtyǵy, qoldyń qysqalyǵy-aı” dedik. Jaqsy jerlerimizdi qolda saqtar úshin qala salmaq boldyq. Basymyz qosylmady. “Qap, yntymaqsyzdyǵymyz-aı” dedik. Bolys, bı, aýylnaı bolamyz dep talastyq, qyrylystyq. Jeńilgenimiz jeńgen jaǵymyzǵa “endigi saılaýda kóremiz, qap, bálem-aı” dedik. Osyndaı bizdiń qazaqtyń neshe jerde “qap” dep qapy qalǵan isteri kóp. “Qap” degen qapııada ótken isterimiz kóp bolǵan soń jýrnalymyz ókinishimizge ylaıyq “Aıqap” boldy”.

Professor B. Kenjebaev "Aıqap" jýrnalynyń betinde shyqqan    materıaldardy taqyryby men mazmuny jaǵynan mynadaı bólimderge bóledi:

$11.Saıası-áleýmettik maqalalar.

$12.Ádebı shyǵarmalar, ádebıet móseleleri.

3. Qazaq arasyndaǵy oqý-aǵartý isiniń jaı-kúıi jánemańyzdy máseleleri.

4.Ana tili, álippe, emle máseleleri.

5. Qazaq áıelderiniń jaıy, bostandyq, teńdik máseleleri.

6.Dárigerlik, agrotehnıkalyq keńester, ǵylym tabystary.

$17.  Ishki-syrtqy habarlar.

$18.  Kitap syndary.

9. Tilshi hattary, jaýap hattar[8].

Taqyryp aýqymynan kórip otyrǵanymyzdaı, qazaq tilinde tuńǵysh shyqqan "Aıqap" jýrnalynda elimizdiń saıası, áleýmettik, ekonomıkalyq, mádenı, rýhanı ómirine qatysty túrli maqalalar, bostandyq pen teńdik máselelerine arnalǵan materıaldar jarııalanyp otyrǵan. Atap aıtqanda, Ahmet Baıtursynovtyń “Qazaq ólkesi”, M.Seralınniń “Qazaq qaı zamanda Rossııaǵa qaosylǵan”, Q. Bátishulynyń “Qazaq shejiresi”, M. Dýlatovtyń “Jer máselesi”, “Eki qyzdyń muńy” jáne taǵy basqa da maqalalar, áńgimeler men óleńder únemi basylyp otyrǵan.

Al M. Seralın redaktor retinde “Qazaq halqy otyryqshy bolý kerek pe, álde kóship-qonyp júrgeni oryndy ma?” - degen suraqqa jaýap izdeý barysynda jýrnal betinde pikirtalastar uıymdastyryp otyrǵan. Óıtkeni atalǵan másele boıynsha halyq arasynda eki túrli pikir qalyptasqan edi.  Biri qazaqtardy otyryqshylyqqa  shaqyryp,  birigip  mal,  egin  sharýashylyǵyn órkendetýge, ol úshin jetkilikti mólsherde jer alýyna úgittese, ekinshileri - qazaq elin jappaı otyryqshy etýge bolmaıdy dep bura tartty. Bul eki pikir de jýrnal betinde keńinen taldanyp talqylandy. Qazaq eli otyryqshylyqqa kóship, eginshilikpen shuǵyldansa óner-bilimge jol ashylyp, mektep salýǵa, emhana ashýǵa múmkindik týatyny jan-jaqty sóz bolady. Sol kezdiń ózinde 20-30 úıden birigip, olardyń eginshilikpen aınalysa bastaǵandyǵy, kún ótken saıyn mundaı aýyldar sanynyń kóbeıe túskendigi qalyń jurtqa habarlanyp otyrdy.

HH ǵasyrdyń ekinshi onjyldyǵynda zııaly qaýymnyń arasyna jik túsirýge tyldyń qara jumysyna qazaq jastaryn shaqyrýǵa baılanysty patshanyń 1916 jylǵy maýsym jarlyǵyna kózkaras pen 1917 jylǵy aqpan býrjýazııalyq-demokratııalyq revolıýııasynyń nátıjesinde oryn alǵan jańa saıası ahýal yqpal etti. 1916 jylǵy Reseıdiń áskerge elden jigitterdi jınaý týraly jarlyǵy shyqqanda Á.Bókeıhanov, A.Baıtursynov, M.Dýlatov “Qazaq” gazetiniń 1916 jylǵy № 192 sanynda “Alashtyń azamattaryna” degen atpen óz oılaryn halqyna ashyq aıtty. Olar jaǵdaıdy taldaı kele, áskerge barýdy, tyl jumysyn isteýdi qoldady. Olaı bolmasa el ishine patshanyń jazalaýshy áskeri shyǵyp, er-azamattardy qyryp-joıatyndyǵyn boljaı bildi. Keıinirek Á.Bókeıhanov 1916 jylǵy dúrbeleńge arnalǵan “1916-1926” degen maqalasynda patsha jarlyǵyn moıyndamaı, ereýilge shyqqan qazaqtardyń qanshasy qyrylǵanyn naqty qujattarmen kórsetip berdi.

Al 1911-1915 jyldar aralyǵynda Á. Bókeıhanov A.F. Kerenskıımen úsh márte kezdesip (1916 j. Ýaqytsha Úkimettiń basshysy bolǵan), saıası máselelerdi talqylaıdy, onymen saıası bılikke ıe bolǵan jaǵdaıynda Reseı quramyndaǵy Qazaqstan avtonomııasyn jasaqtaý týraly kelissóz júrgizedi.

Aqpan tóńkerisinen keıin Alash qaıratkerleriniń saıası belsendiligi arta tústi.  1917 jyly 20 naýryzda Ýaqytsha úkimet reseılik azamattardyń qandaı da bir dinge, ultqa qatysty shekteýlerin joıý týraly saıası sheshim shyǵardy. Sol jyly 7 sáýirde burynǵy Túrkistan general-gýbernatorlyǵyn basqaratyn Túrkistan komıtetin qurý týraly qaýly shyǵardy. Komıet quramyna Á.Bókeıhanov, N.N. epkına, M. Tynyshpaev, A.A. Daýletshına t.b. kirdi. Osylaısha, alǵash ret eserlik-kadetter partııalyq blogyna kiretin, kózqarastary úndes qazaq zııaly qaýymynyń ókilderi Qazaqstandy basqarý organynyń quramyna kirdi. Á.Bókeıhanov, M.Dýlatov jáne M.Shoqaev birigip, Petrogradtan 1917 jyldyń 12 sáýirinde jazǵan “Alash ulyna” (Qazaq gazeti, 1917. № 87) maqalasynda aqpan revolıýııasynyń ıdeıalaryn qoldap, jańa ózgeristerge saı qazaq halqyna paıdasy tıetin naqty saıası qadamdar jasaý qajettiligin kóteredi.

Alaıda, 1917 jyldyń shilde aıynda qazaq zııalylary jerdiń satylýyn qoldap, ult avtonomııasyn moıyndamaıtyn, dinniń saıasattan bólinýin quptamaǵan kadet partııasynan shyǵyp, Alash partııasyn qurýǵa kirisedi. Á.Bókeıhanov jerge jeke menshik quqyǵyn berý úlken qatelik ekenin atap aıtady, sebebi bul qazaqtar úshin tıimsiz, ultqa kesirin tıgizetin, qazaqtardyń jerden aıyrylýyna ákelip soǵady. Sonymen qatar memlekettik qurylysqa qatysty máseleler boıynsha da jańa úkimetpen kelispeıtinin kórsetedi.  “Men nege kadet partııasynan shyqtym?” atty maqalasynda osyndaı jáıtter jazylǵan[9]. Bul kezeńde Á.Bókeıhanov memleket formasy, jergilikti bostandyq negizi, quqyq, din isi, bılik jáne sot, el qorǵaý, salyq, jumysshylar jaǵdaıy, ǵylym-bilim, jer máselesi degen on túrli qoǵamdyq másele boıynsha naqty konepııany demokratııalyq úlgide ázirleıdi. Bul konepııa qazaq avtonomııasyn jarııalaǵan, eldi prezıdenttiń bıleýin qoldaǵan, jerdiń satylmaý prınıpin ustanǵan Alash partııasy baǵdarlamasyna negiz bolady. 1917 jyldyń 21-26 shildesi aralyǵynda Orynborda ótken birinshi Jalpyqazaq sezinde “Alash” saıası partııasy qurylady, onyń atqarýshy komıteti saılanady. Onyń jumysyna 6 oblystan – Aqmola, Semeı, Torǵaı, Oral, Jetisý, Ferǵana oblystary men Bókeı ordasynan ókilder qatysady.

Sezde A.Baıtursynov pen M.Dýlatov "avtonomııaly táýelsiz qazaq memleketin qurý" ıdeıasyn usynsa, Á.Bókeıhanov "demokratııalyq, federatıvtik jáne parlamenttik Rossııa respýblıkasynyń quramyndaǵy" qazaqtyń ulttyq-terrıtorııalyq avtonomııasy bolýyn qoldady. Basym kópshilik Á.Bókeıhanovtyń usynysyn qoldaıdy.

Sondaı-aq, osy sezde burynnan aıtylyp kele jatqan saıası uıym - "Alash" partııasy qurylyp, onyń baǵdarlamasyn jasaý jóninde qaýly qabyldandy. Partııanyń baǵdarlama jobasyn Álıhan Bókeıhanov, Ahmet Baıtursynov, Mirjaqyp Dýlatov, Eldes Ǵumarov, Esenǵalı Turmuhamedov, Ǵabdolhamıt Júndibaev, Ǵazymbek Birimjanov birigip jasady. Memleket qalpy, jergilikti bostandyq, negizgi quqyq, din isi, bılik hám sot, el qorǵaý, salyq, jumysshylar, ǵylym-bilim úıretý, jer máselesi degen on bólimnen turatyn baǵdarlama jobasy 1917 jyly 21 qarashada "Qazaq" gazetinde jarııalandy[10].

"Alash" partııasy baǵdarlamasy jobasynyń negizgi maqsaty – Reseı federatıvtik demokratııalyq respýblıkasynyń quramyndaǵy qazaq avtonomııasyn qurý boldy. Sebebi sol kezeńdegi qalyptasqan jaǵdaı boıynsha Qazaqstannyń táýelsiz el bolýy úshin qajetti sharttar áli qalyptaspaǵan edi. Máni jaǵynan “Alash” reakııalyq ultshyl emes, evolıýııalyq otanshyl partııa edi, ol qazaq qoǵamyn birte-birte ózgertý jolyn ustandy. Al din saıasattan ajyratylyp, memleket zaıyrly prınıpke súıenetin bolýy tıis degen saıası ustanym negizdeldi.

Baǵdarlama jobasyna qysqasha toqtalatyn bolsaq, onyń birinshi bólimi "Memleket qalpy" dep ataldy. Onda Reseı demokratııalyq, federatıvti respýblıka bolýy tıis dep atap kórsetiledi jáne demokratııa men federaııa uǵymdaryna túsinik beriledi. Demokratııa - halyq bıligi, al federaııa ózara teń memleketterge birlesý. Árqaısysy óz tizginin ózi alyp júredi. Iaǵnı, ózin-ózi basqaratyn teń quqyqty memleketter odaǵy."Alash" partııasy usynǵan bul ıdeıada irgesi bólek, yntymaǵy bir derbes basqarylatyn avtonomııalardan turatyn federatıvti ári demokratııalyq Reseı týraly qaǵıda engizildi.

Memlekettik qurylys máselesinde Úkimet basynda - Quryltaı jınalysy, onyń aralyǵynda Quryltaı men Memlekettik Dýma belgili bir merzimge saılaǵan Prezıdent turdy. Quryltaı jınalysy sessııa túrinde jumys istep, onyń sessııalary arasynda bılik turaqty organ Prezıdenttiń qolynda bolady. Ol halyqty Quryltaı jınalysy men Memlekettik Dýma aldynda jaýapty Mınıstrler Keńesi arqyly basqarady. Joǵary ókildi organnyń eki palataly qurylymy - parlamenttik respýblıka usynyldy, memlekettik qurylys úshin bılik bólinisi ıdeıasy engizildi. Zań shyǵarý Memlekettik Dýma quzyrynda jáne atqarýshy organ qyzmetine baqylaý jasaý úshin depýtattyq saýal salý quqyǵy bar. Joba avtorlary demokratııalyq saılaý júıesin usyndy. Depýtattar tegis, teń, tóte jáne qupııa saılaýmen bolady. Azamattardyń saılaý quqyǵy qan, din, jynys aıyrmashylyǵyna qaramaı, barlyǵynyń saılaý quqyǵyn júzege asyrý arqyly bekitiledi. Osy bólimde bekitilgen salyqtyń ókildi organ - Memlekettik Dýmanyń kelisiminsiz salynbaýy da Alash qaıratkerleriniń zańsyzdyq pen ozbyrlyqqa jol bermeýge umtylysynan kórsetedi.

Baǵdarlama jobasynyń "Jergilikti bostandyq" dep atalatyn ekinshi bóliminde qazaqtar mekendeıtin oblystarda turatyn barlyq ulttar úshin avtonomııa qurý týraly másele eń birinshi kezekke qoıylady. Munda "Alash" partııasynyń qazaqtyń bı, bolys, aýylnaılary sııaqty oryndarda qyzmet etetin adamdarynyń halyqqa paıdaly da, adal qyzmet etetin mehanızm jasaý jóninde jáne ony ómirge engizý úshin kúresetindigi týraly da sóz bolady. Zańdy quqyqtar men bostandyqtardy qatań saqtaýdy maqsat tutqan "Alash" partııasy áleýmettik-ádilettilik saıasatyn júrgizýge umtyldy.

"Negizgi quqyq" dep atalǵan úshinshi bólim demokratııa men adamgershilikke negizdeldi. Respýblıkada dinge, qanǵa qaramaı, bar adam teń quqyly bolýy, jıylys pen qaýym jasaýǵa, jarııalyqqa, gazet pen kitap bastyrýǵa erkindik berilýin qoldady. Zańsyz jolmen eshkimdi ókimet adamdarynyń ustamaýy, sot suramaı, bılik aıtylmaı, tutqyn qylmaýy, qylmysty bolǵan adamǵa sýdıa bar jerde 24 saǵat ishinde, sýdıasyz jerde bir aptadan qalmaı qamaýǵa alý týraly sankııa usyný adam quqyǵynyń kepili. Ári tergeý oryndarynyń ozbyrlyq áreketterine qarsy baǵyttalǵan quqyqtyq kepildigi. Azamattardyń tabıǵı jáne saıası quqyqtaryn qamtamasyz etetin mundaı tarmaqtar buryn-sońdy Reseıdiń zańnamasynda bolmaǵan eken. "Alash" qaıratkerleri tujyrymdaǵan lıberaldy demokratııalyq ustanymdar  óz ýaqytynan ozyq boldy. Táýelsizdik jyldary ǵana olardyń asqaq armandary qoldanys taýyp, 1995 jylǵy Qazaqstan Respýblıkasynyń Konstıtýııasynda óz ornyn myqtap turyp aldy.

"Din isi" atty tórtinshi tarmaqta memlekettiń zaıyrlyq negizin bekitýdiń qajettigi bekitilgen. Ar-ojdan bostandyǵy moıyndalyp, árkim dinı senimi boıynsha teń jáne erkin, dinı senimi boıynsha astamshylyq nemese dıskrımınaııaǵa jol berilmeıtini aıtylǵan. Áıelderge kúıeýge shyǵý quqyǵy berý, qalyń maldy joıý, moldalarǵa 16 jasqa tolmaǵan qyzdar men 18 jasqa tolmaǵan er balalardyń nekesin qııýyna tıym salyndy. Jesir daýy da sotta qaralýy tıis boldy. Musylmandyq neke quqyǵynyń ozyq jaqtary eskerile otyryp neke qııý men ajyrasý, balaǵa at qoıý máselelerin moldalarǵa berý engizildi.

"Bılik hám sot" dep atalatyn besinshi bólimde sot bıligi jáne onyń ishinde bıler soty týraly aıtylady. Bılik pen sottyń ár halyqtyń turmysy men ádet-ǵuryp erekshelikterine qaraı júrgizilýine basty nazar aýdarǵan joba avtorlary halyqqa jat quqyqtyq normalardy engizýge qarsy. Quqyqtyq normalar halyqtyń turmysy men deńgeıine sáıkes bolýy kerek. Qala men aýyl arasyndaǵy aıyrmashylyqty eskergen alash qaıratkerleri aýyl, bolys ishinde bılik pen sot qazaq bıleriniń túrli jıyndarda sot isterin sheshý kezinde basshylyqqa alǵan dástúrli ereje jolymen atqarylǵany jón dep bekitedi.

Sonymen qatar, bı men sýdıanyń jergilikti halyq tilin bilýi, aralas halyq turatyn jerlerde sottyń tergeý-tekserýi men sheshimi sol jerdegi kópshilik bolyp tabylatyn halyq tilinde júrgizilýi, bıler men sýdıanyń tergeýsiz ornynan túspeýi, zań men sot aldynda barlyq adamdardyń teń bolýy, qudaıdan keıingi eń kúshti bı men sýdıa bolyp tanylyp, barlyq adam solardyń úkimin moıyndaýy, sot sheshiminiń dereý oryndalýy, aýyr qylmystardyń prısıajnyı sotta qaralýy, olardyń qazaqtan alynýy jáne t.b. adam quqyqtaryn qurmetteýdiń naǵyz demokratııalyq ıdeıalary bolyp tabylady.

Jobanyń altynshy tarmaǵy el qorǵaý máselesine arnalǵan. Ásker jasyna jetkenderdi jergilikti jerlerde ásker isine úıretý jáne qyzmet etkizý usynyldy. Egemen el bolý úshin ásker jasaqtaý qajettigin, áskerlik jasyna jetken jastar jerinde úıretilip, jerinde qyzmet etý, ásker tabyna bólgende týysqan tabyna qaraı bólý, áskerlik mindetin qazaq atty mılıııa túrinde atqarý aıtylady.

Jobanyń jetinshi bólimi salyqqa arnaldy. Salyq salýdyń proporıonaldy júıesin engizý usynyldy: "Salyq mal-aýqat, tabysqa qaraı baıǵa-baısha, kedeıge-kedeıshe ǵadil jolmen taratylý". Bul izgi demokratııalyq qaǵıda bolatyn. Kórip otyrǵanymyzdaı, áleýmettik ádilettilik máselesin alash zııalylary tý etip kóterdi.

“Jumysshylar” dep atalatyn segizinshi tarmaqta eńbekshilerdiń quqyǵyn zańmen  qorǵaý qarastyrylǵan. Qazaq jerinde zavod-fabrıkalardyń az bolýy sebepti jumysshylar da az, sondyqtan «Alash» partııasy jumysshylarǵa qatysty soıal-demokrattardyń menshevık tabynyń programmasyn jaqtaıtyny aıtylǵan.

Toǵyzynshy "Ǵylym-bilim úıretý" dep atalatyn bólimde tegin bilim alýǵa barshanyń quqyǵy bolýy basty nazarda. Mektepterde ana tilinde oqytý, qazaq mektepteri men ýnıversıtet ashý, úkimettiń oqý úrdisine aralaspaýy, oqytýshylardyń saılanbaly bolýy, kitaphanalar ashý týraly usynystar bar. Bilim men ǵylym isi qaı zamanda bolmasyn ózekti, qajetti, bolashaqqa baǵyttalǵan jaýapty mindet. Muny alash qaıratkerleri jete túsinip, keleshektegi ulttyq memlekettiń rýhanı negizi dep bildi. Olardyń ótken ǵasyrda aıtqan usynystary búgingi kúngi ótkir máselelerdiń de ústinen dóp túsip tur.

Sońǵy, onynshy bólimde qarastyrylatyny “Jer máselesi”. Quryltaı negizgi zań qabyldaǵanda jerden tıesili úlesin aldymen jergilikti jurtqa berilýin, ólsheý normasy jerdiń topyraǵy men sharýashylyq túrine qaraı jasalý máselesi qoıyldy. Jerdi qazaqtar jeke úı basyna ıelenbeı, aýyl-aımaq, týysqan tabyna menshiktep alý, jer zańynda jer satý degen bolmaý, árkim ózi paıdalanýkerektigi de eskerildi. Al buryn qazaqtardan alynyp, biraq mujyq qonystanbaǵan jerdi qazaqtarǵa qaıtarý kerektigi jáne ornalasqan qazaq jerine mujyq kelmeýin eskerý basa aıtyldy. Úlestirýden artylǵan jer zemstva qolynda bolyp, artyq jerden halyq sany ósken saıyn tıisti sybaǵa berý, eginshilikpen aınalysatyn Túrkistanda jermen birge sý sybaǵasy da kesilip, ózara ádildik jolmen paıdalaný qarastyryldy.

Jer baılyǵy, ken-qazynasy, astyǵy, ózen-kólder men ózge de tabıǵat baılyǵy memleket menshiginde,  bıligi zemstva qolynda bolýy tıis ekendigi aıryqsha atap kórsetilgen.

Birinshi jalpyqazaq sezinde Alash partııasyn tuńǵysh ulttyq saıası uıym retinde quryldy dep jarııalaý qazaq halqy úshin eleýli oqıǵa boldy. Alashtyqtar halyq taǵdyryna tike qatysty jalpyulttyq máselelerdi saıası kúrestiń kún tártibine qoıdy. Saıası kúrestiń túpki maqsaty - qazaq halqyn otarlyq ezgiden qutqarý, jalpyulttyq maqsat-múddeler negizinde táýelsiz elge, ulttyq memleketke qol jetkizý boldy. Atalǵan maqsat oqyǵan qazaq zııalylarynan turatyn jańa saıası kúsh - Alash qozǵalysyn ult-azattyq kúrestiń saıası sahnasyna shyǵaryp, ony qazaq dalasyndaǵy eń beldi saıası partııaǵa aınaldyrdy.

1917 jyly jeltoqsannyń 5-13 aralyǵynda Orynborda ekinshi Jalpyqazaq sezi ótti. Onda biraýyzdan maquldaý nátıjesinde jańa ulttyq-terrıtorııalyq birlik – “Alash” qurylatyndyǵy jarııalanyp, onyń quramyna Bókeı ordasy, Oral, Torǵaı, Aqmola, Semeı, Jetisý, Ámýdarııa, Kaspıı oblystary men Altaı gýbernııasy kiretin boldy. Alash Ordanyń úkimeti qurylyp, onyń Ortalyq komıtetin Á. Bókeıhanov basqaratyny biraýyzdan maquldandy. Ekinshi  Jalpyqazaq seziniń basty qorytyndysy Ýaqytsha halyq keńesi qurylyp, onyń quramyndaǵy 25 adamnyń 10-y qazaq emes ult ókilderinen saılanatyn bolyp kelisiledi. Keńes búkil qazaq qoǵamyndaǵy atqarý bıligin qolyna alatyn boldy. Arnaıy tarmaq boıynsha sezd qaýly qabyldap, onda qazaqtardyń arasynda turatyn basqa ult ókilderine azshylyq quqyǵy beriletindigi  bekitildi. Alashtyń barlyq mekemelerinde barlyq ulttar men ulystardyń ókilderi proporıonaldy túrde qyzmet etetindigi jarııalanady. “Alash” memleketiniń “Alash Orda” memleketi zań shyǵarýshy bılik tarmaǵyna táýeldi boldy.

Alaıda avtonomııanyń deklaraııasyn qabyldaý máselesine kelgende zııaly qaýymnyń kózqarasynda eki baǵyt týyndady. Biri Jahansha jáne Halel Dosmuhamedovter bastaǵan top avtonomııany birden jarııalaý qajettigin usyndy. Al Á. Bókeıhanov, M. Dýlatov, A. Baıtursynov bastaǵan top qazaqy emes turǵylyqty halyqtyń pikirin anyqtamaıynsha avtonomııa jarııalaýdy qoıa turý kerektigin kórsetedi. Sonymen qatar, olardyń oıynsha, avtonomııany jarııalaý quqyǵy avtonomııanyń quryltaı jınalysynda bolyp tabylady. Osy máseleler boıynsha daýys berýde qalys qalǵandar da boldy, solardyń biri -  M. Shoqaı edi. Oryn alǵan pikirtalastyń nátıjesinde Batys jáne Shyǵys Alash Orda týyndap, sáıkesinshe olardyń basynda J.Dosmuhamedov pen Á.Bókeıhanov turdy.

1917 jyldyń sońynda Búkilreseılik Quryltaı jınalysyna kazaq qoǵamynan depýtattar usyný sátinde “Úsh júz” atty soıalıstik partııa týyndady. M. Qoıgeldıevtiń zerteýlerine súıensek, ol óziniń negizgi qarsylasy “Alashty” saıası arenadan yǵystyrý úshin túrik-tatar kaýymdastyǵyna, musylman qozǵalysyna súıengen Sh.Áljanov, M.Áıtpenov, K. Toǵysov sııaqty qazaq azamattarynyń qurǵan saıası uıymy. Partııany qurýshylardyń biri M. Áıtpenov: “Belgili kadet Bókeıhanov ashqan “Alash”partııasynyń programmasyna qanaǵattanbaı qazaqtar óz aldyna “Úsh júz” atty soıalıst partııasyn ashty. Partııanyń maqsaty federaııany jaqtaý hám túrik-tatar qaýymdaryn biriktirý, Ýchredıtelnoe sobranıege jeke spısok kirgizý” dep gazetterge jedelhat jibergen eken[11].

Túrik-tatar qaýymdastyǵy men musylman kozǵalysy basshylyǵynan qoldaý taba almaǵan “Úsh júz” endi “Alashtyń” shyn mánindegi baqtalasy bolshevıkter jaǵyna shyǵady. 1918 jylǵy 21 sáýirde V.I.Lenın men I.V.Stalın atyna joldaǵan jedelhatynda K. Toǵysov Batys Sibir men Dala ólkesinde “Sovet úkimetiniń platformasynda turǵan jáne onymen qol ustasyp kele jatqan” “Úsh júz” degen qazaq soıal-partııasy baryn» jáne onyń “Kadet Bókeıhanov basqaratyn býrjýazııalyq “Alash” partııasyna qarsy” ekendigin bildiredi. K. Toǵysov jedelhattyń artyn ala Stalınmen telegraf arqyly sóılesip, “Alashpen” kúreste ózderin qoldaýdy ótingen.

Taptyq emes, ulttyq negizde memleket qurý nıetindegi “Alash” partııasyna qarsy I. Stalındi K.Toǵysov usynysy   qyzyqtyrady. I.Stalın tez arada Á.Janeldınmen telefon arqyly sóılesip, “Úsh júz” partııasyna qoldaý jasaýdy tapsyrady. Alaıda, Quryltaı saılaýyna qatysqan kezde eshbir áleýmettik negizi joq, baǵdarlamasy halyqqa túsiniksiz, soıalıstik ıdeologııaǵa bas urǵan “Úsh júz” partııasy halyqtyń daýysyna ıe bola almaı,  oısyraı jeńiledi. Bul saıası tartysqa toqtalyp otyrǵan sebebimiz, sol kezeńdegi qazaq zııalylarynyń ulttyq memleket qurý isinde ekige jarylyp, bir jaǵadan bas, bir jeńnen qol shyǵara almaýyn kórsetý, ótken tarıhtan sabaq ala bilý. Ideologııalar men túrli aǵymdar kóp, al ult muraty, táýelsiz el bolý maqsaty bireý ǵana.

1918 jylǵy 5 qańtarda Búkilreseılik Quryltaı jınalysynyń kúshpen taratylýy “Alash”avtonomııasyn qurý isiniń bolashaǵy bulyńǵyr ekenin kórsetti.  Quryltaı taratylǵan soń Alashordashylar menbolshevıkter arasyndaǵy qaıshylyq ýshyqty. “Alash” partııasyna birikken ult zııalylary bolshevıkterdi qazaqqa jat saıası ıdeologııany ákelýshi syrtqy kúsh dep qarasa, bolshevıkter Alashty ultshyl, feodaldar men býrjýazııanyń taptyq múddesin qorǵaǵan kontrrevolıýııalyq kúsh dep sanady. Sol jyly kóktemde bastalǵan azamat soǵysy qazaq qoǵamyn ekige jarǵan syna ispetti boldy, ult zııalylary memlekettik qurylys túrin tańdaýda ulttyq jáne keńestik baǵyt ustandy.

1917 jyldyń kúzine qaraı Batys maıdan, Baltyq floty, Qazan, Sibir jáne Túrkistan áskerı okrýgynyń áskerleri bolshevıkterdiń  yqpalyna ushyraıdy, sonymen birge “jer - sharýalarǵa, zavod-fabrıkalar - jumysshylarǵa, ezilgen halyqtarǵa - ulttyq teńdik” sarynyndaǵy lenındik tóńkerisshil urandarǵa halyq qapydaı sendi, Ýaqytsha úkimettiń jergilikti ákimderine baǵynýdan, alym-salyq tóleýden bas tartty. Olar bılikti Keńesterdiń qolyna berýdi talap etip, ulttyq memleket qurý úshin kúresip júrgen alash zııalylaryna da alabóten qaraı bastady.

Osyǵan oraı Alash Orda úkimeti Sibirdegi Keńester bıligin qulatý nátıjesinde týyndaǵan Sibir avtonomııasymen qysqa ýaqyt baılanys ornatyp, odaqtasýǵa talpynady. Bul saıası qadamǵa Alash Ordanyń RSFSR ókimetimen kelissóz júrgizýge tyrysqan is-áreketteriniń de nátıjesizdigi yqpal etti. Sibirmen birigip avtonomııa qurýdyń tıimdi jaqtaryn Á. Bókeıhanov 1917 jylǵy 21 qarashada jazǵan “Jalpy Sibir sıezi” atty maqalasynda bylaı dep kórsetedi: “ Sibir avtonomııasyna qazaqtyń qosylý-qosylmaýy eki aıyrylǵan soń biz 9 ókil keńesip, Sibir sıezinde mynany aıttyq: «Sibir avtonomııa bolsyn, bizdiń qazaq ulty ýaqytsha Sibirge qosylady». Bizdiń bul pikirimizge ózge buratanalar da, býrıat, ıakýt qosyldy. Sonymen Sibir avtonomııasynyń negizgi zakonyna óz aldy bir bap jazylmaq. Qazaq ulty hám Sibirde qonys qylǵan jerli jurt. Sibir avtonomııasyna ýaqytsha qosylady. Ózderi biz endi bólinip, óz aldymyzǵa avtonomııa bolamyz degen kúni bosap, avtonomııa bolady dep.

Bıyl jazdaı bolǵan komıtet saılaýlary bizdiń qazaq ózin-ózi bılegende istegen isterin kórsetip tur: is atqaratyn azamattyń azdyǵyn, jalpy jurttyń qarańǵylyǵyn. Biz oıladyq, áýeli Sibirge súıenip, tasmaldap, jalǵasyp, kóship ketelik, jip jalǵap zor memleket kórmeýinen qutylyp-ap otaý bolyp, sońynan bólinelik dep.

Qazaq bolyp avtonomııa bolamyz desek, aldymyzda sheshýi qıyn bir jumbaq bar. Oral, Torǵaı, Aqmola, Semeıde kóp mujyq bizben qonystas. Bul oblystarda mujyq pen qazaq qym-qıǵash aralas. Mujyqpen aralas qazaqty tastap, ylǵı qazaq bolyp shyǵamyz desek, qazaq orysta qalady. Qazaqty bul jerden kóshirip alamyz desek, bul qazaq ata qonysynan kóshpes. Kóshse, aqylsyzdyq bolady. Qazaq jerinin eń jaqsysy osy mujyqpen aralas otyrǵan jer. Túbinde qazaq ulty bir avtonomııa bola qalsa, ishtegi orysty ala ketemiz be degen úmit. Bizdiń qazaq ultynyń avtonomııasy endi turmys halde týysqan avtonomııasy bolar emes, jerge baılaýly avtonomııa bolmaq”[12].

Al avtonomııany Túrkistanmen qosylýǵa qarsy bolýyn ol: "Avtonomııa bolý óz aldy memleket bolý. Memleket bolyp is atqarý ońaı emes. Bizdiń qazaq is atqaratyn azamatqa jutap otyrǵan bolsa, bizdiń jalpy qazaq qarańǵy soqyr bolsa, Túrkistan halqynyń qarańǵylyq hám jábir adamy joqtyǵy bizden on ese artyq. Qazaq Túrkistanmen birge avtonomııa bolsa, avtonomııa arbasyna túıemen esekti par jekken bolady. Bul arbaǵa minip, biz qaıda baramyz?"[13].

1917 jylǵy 7-15 jeltoqsan aralyǵynda Tomskide tótenshe jalpysibirlik sezd ótip, onda Sibir úkimeti G.N. Potanın basqarǵan Sibir oblystyq soveti quryldy. Oblystyq sovet ekinshi jalpyqazaq seziniń Alashordany qurý týraly sheshimin qoldap, Sovet ókimetin moıyndamaý jóninde qaýly qabyldaıdy. Biraq Sibir dýmasynyń ómiri uzaqqa sozylmady. 1918 jylǵy 26 qańtarda Tomsk soveti Prezıdıýmynyń jarlyǵymen Sibir dýmasy taratylyp, onyń basshylyǵynyń bir bóligi tutqyndalady.

Óz kezeginde Á. Bókeıhanov Qazan tóńkerisi nátıjesinde bılik basyna kelgen, Azamat soǵysyna túrtki bolǵan bolshevıkter partııasynyń saıasatyn, V.I. Lenınniń saıası kýrsyn qabyldamaıtyndyǵyn ashyq aıtty. Osyndaı qaıtpas qaısar minezi men berik saıası ustanymy úshin onyń ózi de, ulttyq memleket ıdeıasyn tý etken qasyndaǵy janyndaǵy úzeńgiles serikteri de Keńestik bılik tarapynan saıası qýǵyn-súrginge ushyraıdy.

A. Baıtursynov1917 jylǵy aqpanda Nıkolaı II patshany taqtan taıdyrǵan Aqpan tóńkerisi men onyń ornyna kelgen Ýaqytsha úkimetti qulatqan bolshevıkterdiń Qazan tóńkerisine qazaq halqynyń qatynasyn teorııalyq turǵydan dál tujyrymdap bergen edi: "Qazaqtarǵa aqpan revolıýııasy qanshalyqty túsinikti bolsa, Qazan (áleýmettik) revolıý­ııasy olarǵa sonshalyqty túsiniksiz kórindi. Olar alǵashqy revolıýııany qandaı qýanyshpen qabyl alsa, týra sondaı úreımen ekinshisin qarsy alýǵa májbúr boldy. Qazaq halqymen tanys adamdar úshin qazaqtardyń bul revolıýııaǵa degen mundaı qatynasy ábden tabıǵı jáne túsinikti bolatyn. Alǵashqy revolıýııany qazaqtar týra túsinip, qýanyshpen qarsy alsa, ol birinshiden, bul revolıýııanyń olardy patsha ókimetiniń qanaýy men zorlyǵynan qutqarýynda, ekinshiden, olardyń ózimizdi ózimiz basqarsaq degen eski úmitin nyǵaıta túsýinde edi", - dep jazdy[14].

Sonymen qatar,  “Qazaq” gazetin 1918 jylǵy 30-maýsymdaǵy№ 262 sanynda jarııalanǵan “Attan, alash azamaty” atty maqalada Qazan tóńkerisine qarsy ıdeıa aıqyn kórinedi: “...Jaýyń kim? Jaýyń bolshevık. Bolshevıktiń tuqymy qurymasa Reseı memleketinde tynyshtyq bolmaqshy emes. Óz tizginim ózime, jurt bolamyn deseń atqa min, qolyńa qarý-jaraq alyp, bolshevıkke qarsy shyǵyp, ózińniń erligińdi ispen kórset.

...Bolshevık degender keshegi baılardyń esiginde júrgen, shandyry sozylǵan óńsheń malaı... Ortaq jaý - bol­shevıkke qarsy joryqqa attaný keýdesinde jany, denesinde babalary túriktiń tıtteı qany bolǵan alash azamatyna paryz”[15].

Qazan tóńkerisine qazaqtardyń úrke qaraýyn alashtyqtar qazaq qoǵamynda kapıtalıstik qatynastardyń joqtyǵymen, soǵan saı taptyq jiktelýdiń álsizdigimen baılanystyrdy. Bul ulttyq erkindik, osy jolda ulttyq tutastyq ıdeologııasyn ustanǵan qaıratkerdiń kózqarasy edi jáne ol sol tarıhı kezeńdegi qoǵamdyq-saıası shynaıylyqtan alys emes edi. Sondaı-aq, osynaý qoǵamdyq pikirdi bildirý arqyly ol bolshevıktik bılik pen ult-azattyq qozǵalys arasyndaǵy aıyrmashylyqty dál belgilep bergen edi. Biraq V.I. Lenın bastaǵan bolshevıktik bılik Alash qaıratkerleriniń pikirimen eseptespedi.

K. Nurpeıisov óziniń zertteýinde Sovet ókimetiniń de Alashorda   jetekshilerimen kelissóz júrgizý barysynda ekijúzdilik tanytqanyn kórsetedi: “buǵan onyń atynan Dalalyq Qazaq ólkesiniń tótenshe komıssary bolyp taǵaıyndalǵan Á.Jankeldınge 1918 jyly mamyrdyń 14-inde  ult isteri jónindegi halyq komıssarıatynyń taptyq  negizdegi  Qazaq avtonomııasyn qurý   maqsatymen Búkilqazaqstandyq sovetter sezin shaqyrý mindetin   júkteýi   dálel. Qazan tóńkerisi qarsańynda bolshevıkter atynan  "Ulttardyń ózin ózi bıleý quqyn" ýaǵyzdap kelgen Lenınniń proletarıat  dıktatýrasy  ornaǵan  soń burynǵy aıtqanynan bas tartyp, ony "Eńbekshilerdiń ózin ózi bıleýi" uranymen almastyrǵanynyń, basqa sózben aıtqanda ulttyq-memlekettik qurylysta taptyq prınıpti birinshi kezekke  qoıǵandyǵynyń  kórinisi  boldy.   Sondyqtan  da Ortalyq Sovet úkimeti qazaq halqynyń uzaq jyldarǵa sozylǵan ult-azattyq kúresiniń nátıjesinde dúnıege kelgen   Alash   avtonomııasy   men   Alashorda  úkimetin is júzinde moıyndamady, sol sııaqty Orta Azııanyń jergilikti halyqtarynyń zańdy memlekettigi bolǵan, 1917jyly   jeltoqsannyń 10-da   Qoqan   qalasynda   ótken tórtinshi   jalpymusylmandyq   quryltaıda jarııalanǵan Túrkistan  (Qoqan) avtonomııasyn 1918 jyldyń aqpanynda qarýly kúsh jumsap talqandady[16].

Túrkistandaǵy saıası bılik pen áskerı kúsh Keńes úkimetiniń qolyna shoǵyrlandyryldy. Qarýly kúshpen talqandalǵan Túrkistan avtonomııasy ólkedegi eń ózekti másele – jergilikti halyqtardyń ózin-ózi bıleý quqyǵyn alǵa qoıyp, sheshýge tyrysqan saıası túzilim edi. Iaǵnı, M.Shoqaev syndy saıası qaıratkerdiń bastaýymen júrgizilip, baǵy baıansyz bolǵan Túrkistandaǵy qazaq jurtynyń saıası táýelsizdikke umtylýynyń jarqyn kórinisi boldy.

1918 jyldyń jazyna qaraı azamat soǵysy keń etek jaıdy. Oǵan sheteldik ımperıalıstik memleketterdiń Sovet ókimetin qulatý maqsatymen ıntervenııa jasap, revolıýııaǵa qarsy kúshtermen odaqtasýy sebep boldy. Kóp keshikpeı sovet ókimeti qulatylǵan Rossııanyń Qazakstanǵa jaqyn keıbir qalalarynda sovettik bılikke qarsy baǵyttalǵan jáne Antanta elderiniń qoldaýyna súıengen úkimetter quryldy. Olardyń qatarynda 1918 jylǵy maýsymda Samara qalasynda qurylǵan Quryltaı jınalysy músheleriniń komıteti, Ombyda qurylǵan ýaqytsha Sibir úkimeti, Ýaqytsha búkilrossııalyq úkimet sanalǵan "Ýfa dırektorııasy"  boldy.

Azamat soǵysynyń bastapqy úsh aıynda Alashorda úkimeti avtonomııany basqarý, jer paıdalaný tártibi, salyq, sot, din, ásker isteri jóninde kóptegen qaýly-qararlar qabyldady. Alashorda   qabyldaǵan   alǵashqy   zańdyq   máni   bar mańyzdy  qujat 1918  jyly  maýsymnyn 24-inde   Á.Bókeıhanov,   M.Tynyshbaev   jáne   H.Ǵabbasov qol   qoıǵan   "Alash   avtonomııasynyń   terrıtorııasynda ýaqytsha jer paıdalaný tártibi" degen qaýly boldy. Onda Búkilrossııalyq quryltaı jınalysy jer týraly zań qabyldanǵansha Qazaqstanda jerge degen jeke menshiktiń joıylatyny, jer-sý baılyqtaryn paıdalaný Alashordanyń ruqsatymen ǵana bolatyndyǵy, qazaqtar men orystar arasyndaǵy jer daýyn jergilikti ózin-ózi bıleıtin zemstvolyq organdar sheshetindigi aıtylyp, jer paıdalanýǵa baılanysty basqa máselelerdi sheshýdiń tártibi kórsetildi. Alaıda Sibir úkimeti tarapynan da, Orynbor men Oral qalalaryndaǵy áskerı úkimetter tarapynan da olardy qoldaýǵa baǵyttalǵan eshbir áreket jasalmady.

1918 jyly qyrkúıekte qurylǵan “Ýaqytsha jalpyreseılik úkimet” retinde tanylǵan Ýfa dırektorııasy 1918 jyly 4 qarashada Alash Ordany taratý týraly sheshim shyǵarady. Al aq gvardııashylardyń negizgi kúshiniń basshysy admıral Kolchak tarapynan Alashordaǵa senimsizdik bildirilip, jaý retinde karaý Alash qaıratkerleriniń óz odaqtastaryna degen   senimin   óshirip,  jańa kúres joldaryn izdestirýge ıtermeledi. Bul óz kezeginde Alash basshylarynyń bolshevıktermen ymyraǵa kelip, olarǵa qosylý týraly saıası sheshim qabyldaýyna yqpal etti. Biraq ta aýmaly tókpeli azamat soǵysy jyldary bul áreket te ońaıǵa túspedi. El ekige jarylyp, del-sal bolǵan shaqta túsinispeýshiliktiń saldarynan Torǵaı qazaqtarynyń ult-azattyq kóterilisi jetekshisi A. Imanov pen qyzyl kóterilisshiler basshysy, Qostanaı ýezdik keńesiniń tóraǵasy L. Tarannyń Torǵaıda óltirilýi Alashordashylardyń arandatýy dep kórsetildi. Aqtar men qyzyldardyń arasynda ymyra tappaǵan Alash qaıratkerlerin birese aqtar, birese qyzyldar tutqynǵa alyp, eki jaqqa da senimsiz saıası kúshke aınaldy.

1919 jyly 27 qazanda Qazrevkomnyń keńeıtilgen májilisi ótip, ol Qazaqstandaǵy azamat soǵysynyń aıaqtalýymen tuspa tus keldi, biraq qyzyldarǵa qarsy kúresken qazaqtar men Alash qaıratkerlerine keshirim jasaý máselesi qaralmady. Sol jyly 4 qarashada Túrkistan maıdanynyń revolıýııalyq soǵys keńesi Sovet ekimetine tikeleı jáne janama túrde qarsy kúresip kelgen barlyq qazaqtarǵa tıisti sharttar oryndalǵan jaǵdaıda tolyq keshirim jasaý týraly qaýly qabyldady. Al Qazrevkom  31 qarashada ǵana Túrkistan maıdanynyń revolıýııalyq soǵys  sovetine  Alashordaǵa keshirim   jasaý jáne ony júzege asyrý sharttary jóninde ótinish bildirý týraly qarar qabyldady.

Keshirim jasalǵanymen, Alash qaıratkerlerine degen senimsizdik joıylmady. 1920 jyly 5 naýryzda Qazrevkom Alashordany taratý týraly qaýly qabyldap, onda sovet ókimeti myqtap ornyqqansha Alashordanyń jaýapty jetekshilerin halyqtan oqshaýlaý, menshikterin esepke alý, olardy revkom músheligi men jaýapty keńestik qyzmetterge usynbaý týraly sheshim shyǵaryldy... Alashorda kezeńindegi atqarǵan qyzmetteri men ult-azattyq ıdeıalary úshin qazaq zııaly qaýymy keleshekte de qýǵyn-súrginge ushyrap, repressııa jyldary atylyp ketti...

Alashtyqtardyń ulttyq memlekettik qurý jolyndaǵy kúresin zertteýshi otandyq tarıhshylarmynadaı ǵylymı tujyrymdar jasaıdy: 1) Sovet  basshylyǵy qazaq halqyna 1918 jylǵy kóktemde ýáde etken sovettik negizdegi avtonomııadan basqa memlekettiktiń  ózge túrin berýden bas tartty. 2) Azamat soǵysynyń tájirıbesi Alashordanyń ulttyq-memlekettik qurylys máselesinde basqa sheshimge (sovettik avtonomııadan  basqa) qol  jetkizý  múmkin emestigin kórsetti. 3) Soǵys barysynda aqtar da, qyzyldar da Alashordamen qarym-qatynas máselesine tek qana soǵys taǵdyryn sheshýge áser etýi múmkin faktor retinde qarady[17].

Qoryta aıtsaq, Á. Bókeıhanov, M. Dýlatov,A. Baıtursynov bastaǵan qazaq ultynyń betke ustar saıası tulǵalarynyń qoǵamdyq qyzmetinsiz Alash partııasy men Alashorda úkimetiniń ómirge kelýi múmkin emes te edi. Alash qozǵalysy jetekshileriniń ózgelermen terezesi teń avtonomııa týraly ıdeıalary tar taptyq saıası sheńbermen shektelgen joq, olar ulttyq memleket qurý muratyn áıgili 1905 jylǵy patsha samoderjavıesine qarsy petıııany uıymdastyrýdan bastap, Alashtyń Jalpyqazaqtyq sezderine deıingi aralyqta qazaq jerin talaǵan reseılik otarshyldyq júıeni qurtý, patshalyq samoderjavıeni joıý, monarhııalyq basqarýdy respýblıkamen almastyrý, Reseı quramynda bolsa da ózgelermen terezesi teń avtonomııaǵa ıe bolý arqyly saıası júıeni túbirimen ózgertýge baǵyttalǵan asqaq saıası ıdeıany ustandy. Sol kezeńdegi qoǵamdyq sanada aqıqat jol bolyp kóringen tap kúresin múmkindiginshe qantógissiz, beıbit júzege asyrýdy usyndy.

Alash partııasy ulttyq saıası kúsh retinde Alashorda úkimetin quryp jáne Alash avtonomııasyn jarııalap, táýelsiz qazaq memleketin qurýdy kóksedi. Taǵdyrlary qaıǵyly aıaqtalǵanyna qaramastan, Alash qaıratkerleri eli men jeriniń, qazaq ultynyń qamyn jep, onyń jarqyn bolashaǵy úshin kúresti. Olardyń ıdeıalyq murasy saıası sanasy tolyqqan, táýelsizdik ıdeıasyn tý etken búgingi urpaqqa amanat, atqarǵan eren isteri ónegeli ósıet, al ardaqty Alash azamattarynyń esimderi halqymyzdyń jadynda máńgi saqtalady.

Ádebıet tizimi

1. Nazarbaev N. Tarıh tolqynynda. -Almaty: Atamura, 1999. -296 b.
2. Qozybaev M. Aqtańdaqtar aqıqaty. –Almaty, 1992. –B. 18.
3. Qul-Muhammed M. Alash qaıratkerleri saıası-quqyqtyq kózqarastarynyń evolıýııasy. -Almaty: Ata mura, 1998. -360 b. –B. 33.
4. Taıshybaı Z. “Qarqaraly petıııasy” týraly aqıqat // Aqıqat. -2003. -№ 8. –B. 80-82.
5. Qoıgeldıev M. Alash qozǵalysy. (Kómekshi oqý quraly). Almaty: Sanat, 1995. -368 b. –B. 98-99.
6. N.Áshkeeva. Álıhan Bókeıhanov saıasat sardary // Saıasat. 2002. № 3-4.
7. Alash qozǵalysy.Qujattar men materıaldar jınaǵy. Sáýir 1901 j. - jeltoqsan 1917 j.Qurastyrýshylar:Q.S. Aldajumanov, A.S. Zulqasheva, M.Q. Qoıgeldıev, K. Nurpeıis, S.K. Rústemov, E. Saılaýbaı, Sh.B. Tileýbaev, E.V. Chılıkova. -Almaty: «Alash», 2004. -T. 1. -552 bet. -B. 132-133
8. Kenjebaev B.   Qazaq baspasóziniń tarıhynan  málimetter. -Almaty, 1956, -B. 26-30.
9. Bókeıhanov   Á., Shyǵarmalar, A., 1994, 375 b.
10. Alash qozǵalysy.Qujattar men materıaldar jınaǵy. Sáýir 1901 j. - jeltoqsan 1917 j.Qurastyrýshylar:Q.S. Aldajumanov, A.S. Zulqasheva, M.Q. Qoıgeldıev, K. Nurpeıis, S.K. Rústemov, E. Saılaýbaı, Sh.B. Tileýbaev, E.V. Chılıkova. -Almaty: «Alash», 2004. -T. 1. -552 bet. -B. 438-441.
11. Qoıgeldıev M. Alash qozǵalysy. (Kómekshi oqý quraly). Almaty: Sanat, 1995. -368 b. –B. 319.
12. Alash qozǵalysy.Qujattar men materıaldar jınaǵy. Sáýir 1901 j. - jeltoqsan 1917 j.Qurastyrýshylar:Q.S. Aldajumanov, A.S. Zulqasheva, M.Q. Qoıgeldıev, K. Nurpeıis, S.K. Rústemov, E. Saılaýbaı, Sh.B. Tileýbaev, E.V. Chılıkova. -Almaty: «Alash», 2004. -T. 1. -552 bet. -B. 468-469.
13. Sonda, -B. 469.
14. Baıtursynov A. Aq jol. –A., 1991.
15. Qul-Muhammed M. Alash qaıratkerleri saıası-quqyqtyq kózqarastarynyń evolıýııasy. -Almaty: Ata mura, 1998. –B. 163
16. Nurpeıisov K. Alash hám Alashorda. –Almaty: Atatek, 1995. -256 b. -B. 162.
17. Nurpeıisov K. Alash hám Alashorda. -Almaty, 1995. -B. 209.

Facebook - парақшамызға жазылыңыз!

YouTube - арнамызға жазылыңыз!

Instagram - парақшамызға жазылыңыз!

VK - тобымызға жазылыңыз!

Telegram - арнамызға жазылыңыз!

OK - парақшамызға жазылыңыз!

Twitter - парақшамызға жазылыңыз!

LinkedIn - парақшамызға жазылыңыз!

Басқалармен бөлісе отырыңыз