XIXعاسىردىڭ اياعى مەن XX عاسىردىڭ باسىندا رەسەي يمپەرياسىنىڭ وتارشىل ساياساتى قازاق حالقىنىڭ تاۋەلسىز مەملەكەت قۇرۋ يدەياسىن ورىندالماس قيالعا اينالدىرۋعا بار كۇش-جىگەرىن جۇمسادى. ەلباسىمىز ن.ءا. نازارباەۆ "تاريح تولقىنىندا" اتتى ەڭبەگىندە: "سىرىم داتوۆ، كەنەسارى قاسىموۆ جانە باسقالار باستاعان كوتەرىلىستەر قازاقتىڭ ۇلتتىق رۋحىن ورنىقتىرۋعا، ورتاق جاۋ - رەسەي پاتشالىعىنا قارسى كۇرەستە قازاقتاردىڭ بارلىق كۇشىن بىرىكتىرۋگە تالپىنعان ارەكەتتەر ەدى", - دەپ كورسەتۋى تاريحي اقيقاتقا نەگىزدەلگەن[1].
وتارلاۋ ساياساتى جازالاۋ شارالارىنان باستاپ، ءتۇرلى قۇيتۇرقى زاڭدار ارقىلى قازاقتاردىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن شەكتەيتىن ءىس-ارەكەتتەرگە دەيىن بارىپ، ۇلتتىق مەملەكەتتىلىك ينستيتۋتىنىڭ كەز كەلگەن كورىنىسىن جويۋعا تىرىستى. سونىڭ سالدارىنان قازاق دالاسىندا حاندىق بيلىك ينستيتۋتىنىڭ بەلگىلەرى بىرجولاتا جوعالىپ، ونىڭ ورنىنا وتارلاۋ اپپاراتىنىڭ يەرارحيالىق ساتىعا باعىندىرىلعان شەنەۋنىكتەر جۇيەسى باسقاراتىن يمپەريالىق اكىمشىلىك بيلىك ورنادى. داستۇرلى بيلەر سوتى، شەشەندىك ءسوز بەن ساليقالى ءادىل شەشىمگە جۇگىنۋ بىرتىندەپ كەلمەسكە كەتىپ، ونىڭ ورنىنا پاراقورلىق، بيلىك وكىلدەرىمەن جەڭ ۇشىنان جالعاسىپ اۋىز جالاسۋ، سايلاۋ ناۋقاندارىنداعى ساياسي تالاس-تارتىس، ارامزا ۇگىت-ناسيحات سياقتى كەلەڭسىز كورىنىستەر تۋىنداپ قانا قويماي، ۇيرەنشىكتى قۇبىلىسقا اينالدى. بىر سوزبەن ايتساق، سول كەزەڭدە قولدانىسقا ەنگەن زاڭناما قازاق حالقىن قاناۋعا باعىتتالدى.
پاتشالىق رەسەي قازاقتىڭ كەڭ جازيرا دالاسىن مەملەكەت مەنشىگى دەپ جاريالاپ، «پايدالانىلمايتىن بوس جەر» دەگەن جەلەڭمەن وزبىرلىقپەن تارتىپ الىپ، قونىس اۋدارۋشىلارعا ءبولىپ بەرۋ ورىن الدى. الەۋمەتتىك-ساياسي جاعىنان العاندا، بۇل كەزەڭ پاتشالىق رەسەي يمپەرياسىنىڭ قازاق دالاسىنداعى وتارلاۋ ساياساتىنىڭ كۇشەيۋىمەن ەرەكشەلەندى.كەز كەلگەن ارەكەت ءوزىنىڭ قارسى ارەكەتىن تۋعازاتىن تابيعات زاڭدىلىعى بۇل جەردە دە ءوزىنىڭ اينىماستىعىن دالەلدەدى. وتارلاۋ ساياساتى ورىستەگەن سايىن، قازاق حالقىنىڭ ۇلت ازاتتىق كۇرەسى، ۇلتتىق مەملەكەتتىلىك قۇرۋ يدەياسى دا قۇرىشتاي شىڭدالىپ، دامي بەردى. سامودەرجاۆيەگە، وتارشىلدىققا، جەرگىلىكتى شەنەۋنىكتەردىڭ وزبىرلىعىنا قارسى حالىق نارازىلىعى ءورشىدى. وسىلايشا، قازاقتاردىڭ جاڭاشا ساياسي ساناسى قالىپتاسا باستادى. قازاقستانداعى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسى ءدىن تازالىعىن، ءتىل تازالىعىن قورعاۋدان، وقۋ-اعارتۋ، ۇلتتىق سالت-داستۇرلەردى قولداۋدان باستالىپ، بىرتىندەپ جەر داۋى، ەل داۋىنا ۇلاستى. ياعني، اكادەميك م.قوزىباەۆ كورسەتكەندەي، “الاشتىڭ ۇلت ازاتتىق قوزعالىسى يدەولوگياسىنىڭ وزەگى – وتارشىلدىق نارازىلىق، وتارشىلدىققا قارسى ۇلتشىلدىق. ولار زاڭمەن شەكتەلگەن پراۆولىق قوعام، كونستيتۋتسيادا انىقتالعان كەيبىر ساياسي بوستاندىقتار، عىلىم مەن مادەني دامۋ كولەمىندە كۇرەسىپ باقتى”[2].
قازاق حالقى ۇلت رەتىندە ءومىر ءسۇرۋ قاسيەتىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن تىرىستى: ايماقتارداعى نارازىلىق باس كوتەرۋلەردەن باستاپ، مەملەكەتتىك دۋماداعى دەپۋتاتتىق ورىنعا دەيىن ساياسي كۇرەس ىسىنە تارتىلىپ، ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ ارنالى اعىسىنا ىلەستى. قازاقتار ولكە ومىرىندەگى وزگەرىستەرگە، وتارشىلدىق اكىمشىلىك ويلاعانداي، سىرتتاي باقىلاۋشى عانا بولىپ قالماي، وعان بەلسەنە ارالاستى. ولار بولىس سايلاۋ، پارتياعا جىكتەلۋ، داۋىس جيناۋ، كانديداتتىققا ۇسىنۋ، لاۋازىمدى قىزمەت اتقارۋ، دۋماعا سايلانۋ ت.ب. قوعامدىق-ساياسي ىستەرگە بەلسەنە ارالاستى. جەرگىلىكتى مەملەكەتتىك باسقارۋ وتارلاۋ اكىمشىلىگىنىڭ باسقارۋىمەن، ال سايلاۋلار شالاعايلىقپەن جۇزەگە اسسا دا، كەڭ بايتاق قازاق دالاسىنداعى ساياسي پروتسەستەرگە حالقىمىز قىزۋ قاتىسىپ وتىردى. ساياسي قاتىسۋ قازاقى دالا ولكەسىندە وزگەشە مانگە يە بولدى. مۇنداي ادىلەتسىزدىك سول كەزەڭدەگى كوزى اشىق، ۇلتتىق سانا-سەزىمى ويانعان قازاقتىڭ زيالى ازاماتتارىنا سەرپىلىس بەردى.
م. قۇل-مۇحاممەد جاڭا زامانداعى قازاق تاريحىن، ونىڭ ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستارىنان تۋىندايتىن ساياسي جانە قۇقىقتىق تاريحىن تومەندەگىدەي كەزەڭدەرگە ءبولىپ قاراستىرۋعا بولادى دەپ تۇجىرىمدايدى:
- ءبىرىنشى كەزەڭ - XIX عاسىردىڭ اياعى مەن XX عاسىر باسىنداعى رەسەيدەگى رەۆوليۋتسيالىق قوزعالىستىڭ ورىستەۋىنەن تۋىنداعان كەزەڭ. بۇل 1905 جىلعا دەيىنگى ارالىقتى قامتيدى.
- ەكىنشى كەزەڭ - قازاقستاندا وتارشىلدىق ەزگى، پاتشا وكىمەتىنىڭ قازاق حالقىن قاناۋدى ودان ءارى كۇشەيتۋى نەگىزىندە تۋىنداعان ءار ءتۇرلى باس كوتەرۋ، نارازىلىق اكتسيالارىنان باستاپ، ساياسي كۇشتەردىڭ «قازاق» گازەتى توڭىرەگىنە توپتاسۋىنا دەيىنگى ارالىقتى قامتيدى. بۇل – 1905-1912 جىلدار اراسى.
- ءۇشىنشى كەزەڭ - «قازاق» گازەتى شىعۋىمەن ۇلتتىق زيالى قاۋىمنىڭ ءبىرتۇتاس ساياسي كۇشكە اينالىپ، ونىڭ اقپان (1917) رەۆوليۋتسياسىنا دەيىنگى ازاتتىق جولىنداعى كۇرەسىن قامتيتىن كەزەڭ.
- ءتورتىنشى كەزەڭ - اقپان رەۆوليۋتسياسىنان باستاپ، الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ قۇرىلۋىمەن اياقتالاتىن (1917 جىل، جەلتوقسان) - ساياسي تاۋەلسىزدىك جولىنداعى كۇرەس كەزەڭى.
- بەسىنشى كەزەڭ - قازاق قاۋىمىنىڭ ساياسي جەتەكشى كۇشىن قۇرايتىن الاشوردا قوزعالىسى قايراتكەرلەرىنىڭ قۋعىندالىپ، قوزعالىستىڭ تاراتىلۋ كەزەڭى (بۇل 1919-1920 جىلداردى قامتيدى)[3].
ءبىزدىڭ قاراستىرعالى وتىرعان تاقىرىبىمىز دا وسى حرونولوگيالىق اۋقىمدا بولماق. الاشتىڭ زيالى قاۋىمى قازاق حالقىنىڭ قامىن ويلاپ، ەلدى وركەنيەت كوشىنەن قالدىرماۋ جولدارىن ىزدەدى. ونىڭ بىردەن-ءبىر جولى عىلىم-ءبىلىم مەن مادەنيەتتى يگەرۋ ەكەندىگىن حالىققا ناسيحاتتاعان زيالىلاردىڭ الدىڭعى قاتارىندا الاش زيالىلارى ءجۇردى. ولار جان-جاقتى قوعامدىق-ساياسي قىزمەتتەر اتقارا وتىرىپ، امبەباپ مامان رەتىندە دە ەلگە تانىلدى. وقۋ-اعارتۋ مەن عىلىمي-زەرتتەۋدى، قازاق تىلىندە تۇڭعىش گازەت-جۋرنال شىعارۋ مەن ادەبي شىعارماشىلىقتى قاتار الىپ ءجۇردى. بۇل حح عاسىردىڭ باسىنداعى قازاق دالاسىندا ساياسي بەلسەندىلىكتىڭ قىزعان تۇسى ەدى.
1905-1907 جىلدارداعى I-ءشى ورىس توڭكەرىسى ءوز كەزەگىندە قازاق جەرىندەگى ۇلتتىق قوزعالىستىڭ وسۋىنە دە اسەرىن تيگىزدى. 1905 جىلعى 25 شىلدە كۇنى قارقارالى ماڭىنداعى قوياندى جارمەڭكەسىندە قازاق زيالىلارىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن ميتينگ ءوتىپ، ول وزىندىك قازاق سەزى ىسپەتتى بولدى. جيىن ناتيجەسىندە رەسەي مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسىنا ارنالعان ايگىلى “قارقارالى پەتيتسياسى” قابىلداندى. وندا قويىلعان تالاپتار 11 تارماقتان تۇردى: قازاقتارعا ار-وجدان بوستاندىعىن بەرۋ، تۇرعىلىقتى حالىقتى انا تىلىندە وقىتۋدى ۇيىمداستىرۋ، قونىستاندىرۋ ساياساتىنان باس تارتۋ، جەر قورىن بايىرعى قازاق ۇلتىنىڭ ۇلەسىنە قۇقىقتىق تۇردە تيەسىلى ەتەتىن ارنايى زاڭدى قابىلداۋ، ازاماتتىق جانە سوت ءىس-قاعازدارىن قازاق تىلىندە جۇرگىزۋگە قۇقىق بەرۋ، اۋدارماشىلىققا قازاق ءتىلىن بىلەتىن جانە قازاقشا ساۋاتتى ادامداردى الۋ، قازاقتار ءوز قۇقىقتارىنا نۇقسان كەلسە، ارىزدى انا تىلىندە بەرە الۋى، سۋديالاردىڭ قازاق ءتىلىن ءبىلۋىن شارت ەتۋ جانە قازاق دالاسىنا پريسياجنوي سوت جۇيەسىن ەنگىزۋ، وتارلاۋشى اپپاراتتىڭ شەنەۋنىكتەر سانىن قىسقارتۋ، گەنەرال-گۋبەرناتورلاردى ورتالىقتان تاعايىنداۋ تاجىريبەسىن توقتاتىپ، باسشىلىققا جەرگىلىكتى جەردەن لايىقتى تۇلعانى سايلاۋ، كرەستيان باستىقتارى مەن ۋريادنيك قىزمەتىن جويۋ، قىلمىس جاساعاندار تەك سوت الدىندا عانا جاۋاپ بەرەتىندەي ءتارتىپ ورناتۋ، بيلىكتىڭ جوعارى ساتىلارىنان بوداندىق شەتكەرى ايماقتاردان وكىلدەر سايلانۋىنا كۆوتا بەرۋ سياقتى كوكەيكەستى ماسەلەلەردى قامتىدى.
ال پەتيتسياعا قول قويعان ادامدار سانى جونىندە ورتاق پىكىر جوق. مىسالى، قازاقستان ەنتسيكلوپەديالىق سوزدىگى مەن قازاقستان تاريحى وقۋلىقتارىندا وعان 14 500 ادام قول قويعان دەپ كورسەتىلەدى. ال زەرتتەۋشى ز. تايشىبايدىڭ كەلتىرگەن دەرەكتەرىنە سۇيەنسەك، قارقارالى پەتيتسياسىنا 12 767 ادام قول قويادى[4].
الاش قايراتكەرلەرى تۋرالى جازعان ەڭبەگىندە م. قويگەلديەۆ حح عاسىردىڭ باسىنداعى قازاق دالاسىندا بولعان ساياسي وقيعالارعا شولۋ جاساي كەلىپ، پاتشا ۇكىمەتىنىڭ باسقارۋ ورگانىنا جولداعان قارقارالى پەتيتسياسى ەرەكشە ەكەندىگىن اتاپ وتەدى: «ناقتى قارقارالى پەتيتسياسىنىڭ تاريحي ورنىنا كەلسەك، ول قۇجات اۆتورلارىنىڭ ساپالى جاڭا دامۋ ساتىسىنا اياق باسقان قازاق ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ ەڭ نەگىزگى تالاپ-تىلەكتەرىن تۇڭعىش رەت تۇجىرىمداپ، قالىپقا سالىپ، پاتشالىق بيلىك الدىنا قويىپ، سول ارقىلى قازاق ەلىنىڭ ءوز ەركىندىگى ءۇشىن كۇرەس جولىنا تۇسكەندىگىن اشىق-انىق بىلدىرۋىندە ەدى. بۇل، ارينە، سول تاريحي كەزەڭدەگى قازاق قوعامى ءۇشىن قاتارداعى وقيعا ەمەس-ءتىن. دەرەكتىك ماتەريالداردىڭ كورسەتۋىنە قاراعاندا، قارقارالى پەتيتسياسىن دايىنداۋدا ءا.بوكەيحانوۆ، ا.بايتۇرسىنوۆ، ج.اقباەۆ جانە باسقا سول كەزەڭدەگى بەلسەندى قازاق ينتەلليگەنتتەرى جەتەكشىلىك ءرول اتقارعان[5].
ءا. بوكەيحانوۆ، م. دۋلاتوۆ، ج. اقپاەۆ، ا. بايتۇرسىنوۆ سياقتى زيالى قاۋىم وكىلدەرىنىڭ بىرىككەن ءىس-قيمىلى ناتيجەسىندە جازىلعان پەتيتسيا قازاق كونستيتۋتسيالىق-دەموكراتيالىق پارتياسىنىڭ قۇرىلۋىنا سەرپىن بەردى. 1905 جىلدىڭ اياعىندا “قاراقارالى پەتيتسياسىنىڭ” اۆتورلارى قازاق ولكەسىنىڭ بەس وبلىسىنىڭ وكىلەتتى وكىلدەرىنىڭ سەزىن وتكىزۋگە باستاماشى بولدى.
قازاق حالقى ءا. بوكەيحانوۆتى ۇلتتىڭ ليدەرى رەتىندە ۇسىنىپ، ول ماسكەۋدە 1905 جىلى قاراشا ايىندا وتكەن رەسەي جەرگىلىكتى جانە قالالىق قايراتكەرلەرىنىڭ سەزىنە قاتىسادى. سەزگە رەسەي يمپەرياسىنىڭ قۇرامىنا كىرەتىن بارلىق ۇلتتار مەن ۇلىستاردىڭ وكىلدەرى قاتىسادى. كۇن تارتىبىندەگى ماسەلەلەر: بارلىق ۇلتتاردىڭ تەڭدىگى، تەڭ سايلاۋ قۇقىعى، انا ءتىلىن قولدانۋدا بوستاندىقتىڭ بولۋى. سەزدە ءا. بوكەيحانوۆ بايانداما جاساپ، ءوزىن 4 ملن. قازاق حالقىنىڭ وكىلى ەكەنىن، قازاق جەرى ورالدان التايعا دەيىنگى، ءسىبىر تەمىر جولىنان ومبىعا دەيىنگى، ءبىر شەتى رەسەي، ءبىر شەتى قىتاي، ءبىر شەتى كاسپي تەڭىزىنە دەيىنگى اتىراپتى الىپ جاتقانىن ايتادى. سەزد دەلەگاتتارىنا قازاقتاردىڭ مۇقتاج بولىپ وتىرعان ءبىر ماسەلەسى – انا ءتىلىن قولدانۋ اياسى ەكەنىن كورسەتىپ، جەرگىلىكتى تىلدەردى قولدانۋعا قويىلاتىن شەكتەۋلەردى جويۋ تۋرالى ۇسىنىستاردى تولىق قولدايتىنىن جەتكىزەدى.
كوپ ۇزاماي ءا. بوكەيحانوۆ 1906 جىلى ناۋرىزدا ءى رەسەي مەملەكەتتىك دۋماسىنا سەمەي قازاقتارى اتىنان دەپۋتات بولىپ سايلانادى. وسى كەزدە “سەميپالاتينسكي ليستوك” گازەتى ء“ا.بوكەيحانوۆ مەملەكەتتىك دۋمادا ۇلت مۇددەسىن قورعاي الاتىن، قازاقتىڭ جوعىن جوقتاپ، تىلەگىن جەتكىزەتىن بىردەن-ءبىر ادام ەكەنىنە حالقى سەنسە كەرەك” – دەپ جازدى. ول دەپۋتات رەتىندە ەۋروپاداعى، رەسەيدەگى سايلاۋ ەرەكشەلىكتەرىن، ولارداعى زاڭدىلىقتاردى، ادىلەتتىلىك پەن ءتۇرلى پارتيالاردىڭ ساياسي كۇرەسىن تالداي كەلە، مىناداي وي تۇيەدى: “…قازاق ىشىندەگى سايلاۋ پاراعا، مالعا ساتىلعان، ارامدىقپەن وتەتىنى ايقىن. سايلانعان ادام ادىلەت، بىرلىك، ادالدىق جولىندا كۇرەسسە عانا شىن ماقسات ورىندالماق”[6].
دەپۋتات رەتىندە ءا. بوكەيحانوۆ ۇلتتىق مۇددەگە قاتىستى ويلارىن جالپى مەملەكەتتىك دەڭگەيدە ايتۋعا مۇمكىندىك الدى. ونىڭ مەملەكەتتىك دۋماداعى باياندامالارى قونىستاندىرۋ ساياساتىنا، جەر ماسەلەسىنە قاتىستى بولاتىن، سونىمەن قاتار دالالى ايماقتاردا ءبىلىم بەرۋ جانە الەۋمەتتىك-مادەني ينفراقۇرىلىمدى دامىتۋ ماسەلەلەرىنە دە كوپ كوڭىل اۋداردى. ورىس شارۋالارىنا سۋ جاعالاۋىنداعى قۇنارلى جەردەن 15 دەسياتينادان جەر ءبولۋ، ال قازاقتارعا تۋرا سونداي كولەمدەگى جەردى سۋسىز تاقىردان بەرۋدىڭ ادىلەتسىز شەشىم ەكەنىن ايتىپ شىرىلدادى. ياعني، ءا.بوكەيحانوۆ سول كەزدەگى وزگە دە قوعامدىق قايراتكەرلەر سياقتى پاتشا وكىمەتىنىڭ ساياساتىن سىنادى. “قازاق ” گازەتىنىڭ 1913 ج. 30 قىركۇيەكتەگى 28-سانىندا جاريالانعان “جاۋاپ حات” اتتى ماقالالارىندا “ستەپنوە پولوجەنيەنىڭ” 120-بابىنا قوسىمشاسىندا: “قازاقتان ارتىق جەردى الماق. بۇلاي بولعاندا، اۋەلى قازاقتى ورنىقتىرۋ كەرەك ەمەس پە؟ “15-تەن الساڭ، جەر بەلگىلەيمىن، قازاق بولىپ وتىرساڭ، جەردەن كۇندە كوشىرەمىن”، - دەپ، قازاقتى كۇندە كوشىرىپ وتىر. وسىلاي جۇرتتى بيلەگەن پاتشالىق بار ما ەكەن؟ ءبىزدىڭ قازاق جەرىنەن كۇندە كوشىرەتىن نە جازىپ ەدى؟” – دەپ قىنجىلىپ تۇرىپ سىنايدى[7].
1911 جىلى 10 قاڭتارىنان باستاپ 1915 جىلدىڭ قىركۇيەك ايىنا دەيىن ترويتسك قالاسىنداعى "ەنەرگيا" باسپاحاناسىنان قازاق تىلىندە ۇزبەي شىعىپ تۇرعان قازاق حالقىنىڭ تۇڭعىش جۋرنالى - "ايقاپ" حح عاسىردىڭ باسىنداعى حالقىمىزدىڭ الەۋمەتتىك، ساياسي ومىرىندە، ەلەۋلى رول اتقاردى. ونىڭ نەگىزىن سالۋشى دا، اۆتورى دا، يدەيالىق قولداۋشىسى دا م. سەرالين بولدى. باسىلىم اراب ارپىمەن تەرىلىپ، باسىندا ايىنا ءبىر رەت، كەيىن ەكى رەت شىعىپ تۇرعان.
جۋرنالدىڭ “ايقاپ” اتالۋىن م.سەرالين جۋرنالدىڭ1911 جىلعى № 1 سانىندا بىلايشا ءتۇسىندىردى: ء“بىزدىڭ قازاقتىڭ ء“اي، قاپ” دەمەي تۇعىن ءىسى بار ما؟ گازەت شىعارماقشى بولدىق، قولىمىزدان كەلمەدى. پۇلى بارلارىمىز ىنتىماقتاسا المادىق. پۇلى بارلارىمىز ىنتىماقتاسساق تا، اقشاسىز ءىستىڭ ءجونى تابىلمادى. “قاپ، پۇلدىڭ جوقتىعى، قولدىڭ قىسقالىعى-اي” دەدىك. جاقسى جەرلەرىمىزدى قولدا ساقتار ءۇشىن قالا سالماق بولدىق. باسىمىز قوسىلمادى. “قاپ، ىنتىماقسىزدىعىمىز-اي” دەدىك. بولىس، بي، اۋىلناي بولامىز دەپ تالاستىق، قىرىلىستىق. جەڭىلگەنىمىز جەڭگەن جاعىمىزعا “ەندىگى سايلاۋدا كورەمىز، قاپ، بالەم-اي” دەدىك. وسىنداي ءبىزدىڭ قازاقتىڭ نەشە جەردە “قاپ” دەپ قاپى قالعان ىستەرى كوپ. “قاپ” دەگەن قاپيادا وتكەن ىستەرىمىز كوپ بولعان سوڭ جۋرنالىمىز وكىنىشىمىزگە ىلايىق “ايقاپ” بولدى”.
پروفەسسور ب. كەنجەباەۆ "ايقاپ" جۋرنالىنىڭ بەتىندە شىققان ماتەريالداردى تاقىرىبى مەن مازمۇنى جاعىنان مىناداي بولىمدەرگە بولەدى:
$11.ساياسي-الەۋمەتتىك ماقالالار.
$12.ادەبي شىعارمالار، ادەبيەت موسەلەلەرى.
3. قازاق اراسىنداعى وقۋ-اعارتۋ ءىسىنىڭ جاي-كۇيى جانەماڭىزدى ماسەلەلەرى.
4.انا ءتىلى، الىپپە، ەملە ماسەلەلەرى.
5. قازاق ايەلدەرىنىڭ جايى، بوستاندىق، تەڭدىك ماسەلەلەرى.
6.دارىگەرلىك، اگروتەحنيكالىق كەڭەستەر، عىلىم تابىستارى.
$17. ىشكى-سىرتقى حابارلار.
$18. كىتاپ سىندارى.
9. تىلشى حاتتارى، جاۋاپ حاتتار[8].
تاقىرىپ اۋقىمىنان كورىپ وتىرعانىمىزداي، قازاق تىلىندە تۇڭعىش شىققان "ايقاپ" جۋرنالىندا ەلىمىزدىڭ ساياسي، الەۋمەتتىك، ەكونوميكالىق، مادەني، رۋحاني ومىرىنە قاتىستى ءتۇرلى ماقالالار، بوستاندىق پەن تەڭدىك ماسەلەلەرىنە ارنالعان ماتەريالدار جاريالانىپ وتىرعان. اتاپ ايتقاندا، احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ “قازاق ولكەسى”، م.سەراليننىڭ “قازاق قاي زاماندا روسسياعا قاوسىلعان”، ق. ءباتىشۇلىنىڭ “قازاق شەجىرەسى”، م. دۋلاتوۆتىڭ “جەر ماسەلەسى”، “ەكى قىزدىڭ مۇڭى” جانە تاعى باسقا دا ماقالالار، اڭگىمەلەر مەن ولەڭدەر ۇنەمى باسىلىپ وتىرعان.
ال م. سەرالين رەداكتور رەتىندە “قازاق حالقى وتىرىقشى بولۋ كەرەك پە، الدە كوشىپ-قونىپ جۇرگەنى ورىندى ما؟” - دەگەن سۇراققا جاۋاپ ىزدەۋ بارىسىندا جۋرنال بەتىندە پىكىرتالاستار ۇيىمداستىرىپ وتىرعان. ويتكەنى اتالعان ماسەلە بويىنشا حالىق اراسىندا ەكى تۇرلى پىكىر قالىپتاسقان ەدى. ءبىرى قازاقتاردى وتىرىقشىلىققا شاقىرىپ، بىرىگىپ مال، ەگىن شارۋاشىلىعىن وركەندەتۋگە، ول ءۇشىن جەتكىلىكتى مولشەردە جەر الۋىنا ۇگىتتەسە، ەكىنشىلەرى - قازاق ەلىن جاپپاي وتىرىقشى ەتۋگە بولمايدى دەپ بۇرا تارتتى. بۇل ەكى پىكىر دە جۋرنال بەتىندە كەڭىنەن تالدانىپ تالقىلاندى. قازاق ەلى وتىرىقشىلىققا كوشىپ، ەگىنشىلىكپەن شۇعىلدانسا ونەر-بىلىمگە جول اشىلىپ، مەكتەپ سالۋعا، ەمحانا اشۋعا مۇمكىندىك تۋاتىنى جان-جاقتى سوز بولادى. سول كەزدىڭ وزىندە 20-30 ۇيدەن بىرىگىپ، ولاردىڭ ەگىنشىلىكپەن اينالىسا باستاعاندىعى، كۇن وتكەن سايىن مۇنداي اۋىلدار سانىنىڭ كوبەيە تۇسكەندىگى قالىڭ جۇرتقا حابارلانىپ وتىردى.
حح عاسىردىڭ ەكىنشى ونجىلدىعىندا زيالى قاۋىمنىڭ اراسىنا جىك تۇسىرۋگە تىلدىڭ قارا جۇمىسىنا قازاق جاستارىن شاقىرۋعا بايلانىستى پاتشانىڭ 1916 جىلعى ماۋسىم جارلىعىنا كوزكاراس پەن 1917 جىلعى اقپان بۋرجۋازيالىق-دەموكراتيالىق رەۆوليۋتسياسىنىڭ ناتيجەسىندە ورىن العان جاڭا ساياسي احۋال ىقپال ەتتى. 1916 جىلعى رەسەيدىڭ اسكەرگە ەلدەن جىگىتتەردى جيناۋ تۋرالى جارلىعى شىققاندا ءا.بوكەيحانوۆ، ا.بايتۇرسىنوۆ، م.دۋلاتوۆ “قازاق” گازەتىنىڭ 1916 جىلعى № 192 سانىندا “الاشتىڭ ازاماتتارىنا” دەگەن اتپەن ءوز ويلارىن حالقىنا اشىق ايتتى. ولار جاعدايدى تالداي كەلە، اسكەرگە بارۋدى، تىل جۇمىسىن ىستەۋدى قولدادى. ولاي بولماسا ەل ىشىنە پاتشانىڭ جازالاۋشى اسكەرى شىعىپ، ەر-ازاماتتاردى قىرىپ-جوياتىندىعىن بولجاي ءبىلدى. كەيىنىرەك ءا.بوكەيحانوۆ 1916 جىلعى دۇربەلەڭگە ارنالعان “1916-1926” دەگەن ماقالاسىندا پاتشا جارلىعىن مويىنداماي، ەرەۋىلگە شىققان قازاقتاردىڭ قانشاسى قىرىلعانىن ناقتى قۇجاتتارمەن كورسەتىپ بەردى.
ال 1911-1915 جىلدار ارالىعىندا ءا. بوكەيحانوۆ ا.ف. كەرەنسكيمەن ءۇش مارتە كەزدەسىپ (1916 ج. ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ باسشىسى بولعان), ساياسي ماسەلەلەردى تالقىلايدى، ونىمەن ساياسي بيلىككە يە بولعان جاعدايىندا رەسەي قۇرامىنداعى قازاقستان اۆتونومياسىن جاساقتاۋ تۋرالى كەلىسسوز جۇرگىزەدى.
اقپان توڭكەرىسىنەن كەيىن الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ساياسي بەلسەندىلىگى ارتا ءتۇستى. 1917 جىلى 20 ناۋرىزدا ۋاقىتشا ۇكىمەت رەسەيلىك ازاماتتاردىڭ قانداي دا ءبىر دىنگە، ۇلتقا قاتىستى شەكتەۋلەرىن جويۋ تۋرالى ساياسي شەشىم شىعاردى. سول جىلى 7 ساۋىردە بۇرىنعى تۇركىستان گەنەرال-گۋبەرناتورلىعىن باسقاراتىن تۇركىستان كوميتەتىن قۇرۋ تۋرالى قاۋلى شىعاردى. كوميەت قۇرامىنا ءا.بوكەيحانوۆ، ن.ن. ششەپكينا، م. تىنىشپاەۆ، ا.ا. داۋلەتشينا ت.ب. كىردى. وسىلايشا، العاش رەت ەسەرلىك-كادەتتەر پارتيالىق بلوگىنا كىرەتىن، كوزقاراستارى ۇندەس قازاق زيالى قاۋىمىنىڭ وكىلدەرى قازاقستاندى باسقارۋ ورگانىنىڭ قۇرامىنا كىردى. ءا.بوكەيحانوۆ، م.دۋلاتوۆ جانە م.شوقاەۆ بىرىگىپ، پەتروگرادتان 1917 جىلدىڭ 12 ساۋىرىندە جازعان “الاش ۇلىنا” (قازاق گازەتى، 1917. № 87) ماقالاسىندا اقپان رەۆوليۋتسياسىنىڭ يدەيالارىن قولداپ، جاڭا وزگەرىستەرگە ساي قازاق حالقىنا پايداسى تيەتىن ناقتى ساياسي قادامدار جاساۋ قاجەتتىلىگىن كوتەرەدى.
الايدا، 1917 جىلدىڭ شىلدە ايىندا قازاق زيالىلارى جەردىڭ ساتىلۋىن قولداپ، ۇلت اۆتونومياسىن مويىندامايتىن، ءدىننىڭ ساياساتتان ءبولىنۋىن قۇپتاماعان كادەت پارتياسىنان شىعىپ، الاش پارتياسىن قۇرۋعا كىرىسەدى. ءا.بوكەيحانوۆ جەرگە جەكە مەنشىك قۇقىعىن بەرۋ ۇلكەن قاتەلىك ەكەنىن اتاپ ايتادى، سەبەبى بۇل قازاقتار ءۇشىن ءتيىمسىز، ۇلتقا كەسىرىن تيگىزەتىن، قازاقتاردىڭ جەردەن ايىرىلۋىنا اكەلىپ سوعادى. سونىمەن قاتار مەملەكەتتىك قۇرىلىسقا قاتىستى ماسەلەلەر بويىنشا دا جاڭا ۇكىمەتپەن كەلىسپەيتىنىن كورسەتەدى. “مەن نەگە كادەت پارتياسىنان شىقتىم؟” اتتى ماقالاسىندا وسىنداي جايتتەر جازىلعان[9]. بۇل كەزەڭدە ءا.بوكەيحانوۆ مەملەكەت فورماسى، جەرگىلىكتى بوستاندىق نەگىزى، قۇقىق، ءدىن ءىسى، بيلىك جانە سوت، ەل قورعاۋ، سالىق، جۇمىسشىلار جاعدايى، عىلىم-ءبىلىم، جەر ماسەلەسى دەگەن ون ءتۇرلى قوعامدىق ماسەلە بويىنشا ناقتى كونتسەپتسيانى دەموكراتيالىق ۇلگىدە ازىرلەيدى. بۇل كونتسەپتسيا قازاق اۆتونومياسىن جاريالاعان، ەلدى پرەزيدەنتتىڭ بيلەۋىن قولداعان، جەردىڭ ساتىلماۋ ءپرينتسيپىن ۇستانعان الاش پارتياسى باعدارلاماسىنا نەگىز بولادى. 1917 جىلدىڭ 21-26 شىلدەسى ارالىعىندا ورىنبوردا وتكەن ءبىرىنشى جالپىقازاق سەزىندە “الاش” ساياسي پارتياسى قۇرىلادى، ونىڭ اتقارۋشى كوميتەتى سايلانادى. ونىڭ جۇمىسىنا 6 وبلىستان – اقمولا، سەمەي، تورعاي، ورال، جەتىسۋ، فەرعانا وبلىستارى مەن بوكەي ورداسىنان وكىلدەر قاتىسادى.
سەزدە ا.بايتۇرسىنوۆ پەن م.دۋلاتوۆ "اۆتونوميالى تاۋەلسىز قازاق مەملەكەتىن قۇرۋ" يدەياسىن ۇسىنسا، ءا.بوكەيحانوۆ "دەموكراتيالىق، فەدەراتيۆتىك جانە پارلامەنتتىك روسسيا رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇرامىنداعى" قازاقتىڭ ۇلتتىق-تەرريتوريالىق اۆتونومياسى بولۋىن قولدادى. باسىم كوپشىلىك ءا.بوكەيحانوۆتىڭ ۇسىنىسىن قولدايدى.
سونداي-اق، وسى سەزدە بۇرىننان ايتىلىپ كەلە جاتقان ساياسي ۇيىم - "الاش" پارتياسى قۇرىلىپ، ونىڭ باعدارلاماسىن جاساۋ جونىندە قاۋلى قابىلداندى. پارتيانىڭ باعدارلاما جوباسىن ءاليحان بوكەيحانوۆ، احمەت بايتۇرسىنوۆ، مىرجاقىپ دۋلاتوۆ، ەلدەس عۇماروۆ، ەسەنعالي تۇرمۇحامەدوۆ، عابدولحاميت جۇندىباەۆ، عازىمبەك ءبىرىمجانوۆ بىرىگىپ جاسادى. مەملەكەت قالپى، جەرگىلىكتى بوستاندىق، نەگىزگى قۇقىق، ءدىن ءىسى، بيلىك ءھام سوت، ەل قورعاۋ، سالىق، جۇمىسشىلار، عىلىم-ءبىلىم ۇيرەتۋ، جەر ماسەلەسى دەگەن ون بولىمنەن تۇراتىن باعدارلاما جوباسى 1917 جىلى 21 قاراشادا "قازاق" گازەتىندە جاريالاندى[10].
"الاش" پارتياسى باعدارلاماسى جوباسىنىڭ نەگىزگى ماقساتى – رەسەي فەدەراتيۆتىك دەموكراتيالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ قۇرامىنداعى قازاق اۆتونومياسىن قۇرۋ بولدى. سەبەبى سول كەزەڭدەگى قالىپتاسقان جاعداي بويىنشا قازاقستاننىڭ تاۋەلسىز ەل بولۋى ءۇشىن قاجەتتى شارتتار ءالى قالىپتاسپاعان ەدى. ءمانى جاعىنان “الاش” رەاكتسيالىق ۇلتشىل ەمەس، ەۆوليۋتسيالىق وتانشىل پارتيا ەدى، ول قازاق قوعامىن بىرتە-بىرتە وزگەرتۋ جولىن ۇستاندى. ال ءدىن ساياساتتان اجىراتىلىپ، مەملەكەت زايىرلى پرينتسيپكە سۇيەنەتىن بولۋى ءتيىس دەگەن ساياسي ۇستانىم نەگىزدەلدى.
باعدارلاما جوباسىنا قىسقاشا توقتالاتىن بولساق، ونىڭ ءبىرىنشى ءبولىمى "مەملەكەت قالپى" دەپ اتالدى. وندا رەسەي دەموكراتيالىق، فەدەراتيۆتى رەسپۋبليكا بولۋى ءتيىس دەپ اتاپ كورسەتىلەدى جانە دەموكراتيا مەن فەدەراتسيا ۇعىمدارىنا تۇسىنىك بەرىلەدى. دەموكراتيا - حالىق بيلىگى، ال فەدەراتسيا ءوزارا تەڭ مەملەكەتتەرگە بىرلەسۋ. ارقايسىسى ءوز تىزگىنىن ءوزى الىپ جۇرەدى. ياعني، ءوزىن-ءوزى باسقاراتىن تەڭ قۇقىقتى مەملەكەتتەر وداعى."الاش" پارتياسى ۇسىنعان بۇل يدەيادا ىرگەسى بولەك، ىنتىماعى ءبىر دەربەس باسقارىلاتىن اۆتونوميالاردان تۇراتىن فەدەراتيۆتى ءارى دەموكراتيالىق رەسەي تۋرالى قاعيدا ەنگىزىلدى.
مەملەكەتتىك قۇرىلىس ماسەلەسىندە ۇكىمەت باسىندا - قۇرىلتاي جينالىسى، ونىڭ ارالىعىندا قۇرىلتاي مەن مەملەكەتتىك دۋما بەلگىلى ءبىر مەرزىمگە سايلاعان پرەزيدەنت تۇردى. قۇرىلتاي جينالىسى سەسسيا تۇرىندە جۇمىس ىستەپ، ونىڭ سەسسيالارى اراسىندا بيلىك تۇراقتى ورگان پرەزيدەنتتىڭ قولىندا بولادى. ول حالىقتى قۇرىلتاي جينالىسى مەن مەملەكەتتىك دۋما الدىندا جاۋاپتى مينيسترلەر كەڭەسى ارقىلى باسقارادى. جوعارى وكىلدى ورگاننىڭ ەكى پالاتالى قۇرىلىمى - پارلامەنتتىك رەسپۋبليكا ۇسىنىلدى، مەملەكەتتىك قۇرىلىس ءۇشىن بيلىك بولىنىسى يدەياسى ەنگىزىلدى. زاڭ شىعارۋ مەملەكەتتىك دۋما قۇزىرىندا جانە اتقارۋشى ورگان قىزمەتىنە باقىلاۋ جاساۋ ءۇشىن دەپۋتاتتىق ساۋال سالۋ قۇقىعى بار. جوبا اۆتورلارى دەموكراتيالىق سايلاۋ جۇيەسىن ۇسىندى. دەپۋتاتتار تەگىس، تەڭ، توتە جانە قۇپيا سايلاۋمەن بولادى. ازاماتتاردىڭ سايلاۋ قۇقىعى قان، ءدىن، جىنىس ايىرماشىلىعىنا قاراماي، بارلىعىنىڭ سايلاۋ قۇقىعىن جۇزەگە اسىرۋ ارقىلى بەكىتىلەدى. وسى بولىمدە بەكىتىلگەن سالىقتىڭ وكىلدى ورگان - مەملەكەتتىك دۋمانىڭ كەلىسىمىنسىز سالىنباۋى دا الاش قايراتكەرلەرىنىڭ زاڭسىزدىق پەن وزبىرلىققا جول بەرمەۋگە ۇمتىلىسىنان كورسەتەدى.
باعدارلاما جوباسىنىڭ "جەرگىلىكتى بوستاندىق" دەپ اتالاتىن ەكىنشى بولىمىندە قازاقتار مەكەندەيتىن وبلىستاردا تۇراتىن بارلىق ۇلتتار ءۇشىن اۆتونوميا قۇرۋ تۋرالى ماسەلە ەڭ ءبىرىنشى كەزەككە قويىلادى. مۇندا "الاش" پارتياسىنىڭ قازاقتىڭ بي، بولىس، اۋىلنايلارى سياقتى ورىنداردا قىزمەت ەتەتىن ادامدارىنىڭ حالىققا پايدالى دا، ادال قىزمەت ەتەتىن مەحانيزم جاساۋ جونىندە جانە ونى ومىرگە ەنگىزۋ ءۇشىن كۇرەسەتىندىگى تۋرالى دا ءسوز بولادى. زاڭدى قۇقىقتار مەن بوستاندىقتاردى قاتاڭ ساقتاۋدى ماقسات تۇتقان "الاش" پارتياسى الەۋمەتتىك-ادىلەتتىلىك ساياساتىن جۇرگىزۋگە ۇمتىلدى.
"نەگىزگى قۇقىق" دەپ اتالعان ءۇشىنشى ءبولىم دەموكراتيا مەن ادامگەرشىلىككە نەگىزدەلدى. رەسپۋبليكادا دىنگە، قانعا قاراماي، بار ادام تەڭ قۇقىلى بولۋى، جيىلىس پەن قاۋىم جاساۋعا، جاريالىققا، گازەت پەن كىتاپ باستىرۋعا ەركىندىك بەرىلۋىن قولدادى. زاڭسىز جولمەن ەشكىمدى وكىمەت ادامدارىنىڭ ۇستاماۋى، سوت سۇراماي، بيلىك ايتىلماي، تۇتقىن قىلماۋى، قىلمىستى بولعان ادامعا سۋديا بار جەردە 24 ساعات ىشىندە، سۋدياسىز جەردە ءبىر اپتادان قالماي قاماۋعا الۋ تۋرالى سانكتسيا ۇسىنۋ ادام قۇقىعىنىڭ كەپىلى. ءارى تەرگەۋ ورىندارىنىڭ وزبىرلىق ارەكەتتەرىنە قارسى باعىتتالعان قۇقىقتىق كەپىلدىگى. ازاماتتاردىڭ تابيعي جانە ساياسي قۇقىقتارىن قامتاماسىز ەتەتىن مۇنداي تارماقتار بۇرىن-سوڭدى رەسەيدىڭ زاڭناماسىندا بولماعان ەكەن. "الاش" قايراتكەرلەرى تۇجىرىمداعان ليبەرالدى دەموكراتيالىق ۇستانىمدار ءوز ۋاقىتىنان وزىق بولدى. تاۋەلسىزدىك جىلدارى عانا ولاردىڭ اسقاق ارماندارى قولدانىس تاۋىپ، 1995 جىلعى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋتسياسىندا ءوز ورنىن مىقتاپ تۇرىپ الدى.
ء"دىن ءىسى" اتتى ءتورتىنشى تارماقتا مەملەكەتتىڭ زايىرلىق نەگىزىن بەكىتۋدىڭ قاجەتتىگى بەكىتىلگەن. ار-وجدان بوستاندىعى مويىندالىپ، اركىم ءدىني سەنىمى بويىنشا تەڭ جانە ەركىن، ءدىني سەنىمى بويىنشا استامشىلىق نەمەسە ديسكريميناتسياعا جول بەرىلمەيتىنى ايتىلعان. ايەلدەرگە كۇيەۋگە شىعۋ قۇقىعى بەرۋ، قالىڭ مالدى جويۋ، مولدالارعا 16 جاسقا تولماعان قىزدار مەن 18 جاسقا تولماعان ەر بالالاردىڭ نەكەسىن قيۋىنا تيىم سالىندى. جەسىر داۋى دا سوتتا قارالۋى ءتيىس بولدى. مۇسىلماندىق نەكە قۇقىعىنىڭ وزىق جاقتارى ەسكەرىلە وتىرىپ نەكە قيۋ مەن اجىراسۋ، بالاعا ات قويۋ ماسەلەلەرىن مولدالارعا بەرۋ ەنگىزىلدى.
"بيلىك ءھام سوت" دەپ اتالاتىن بەسىنشى بولىمدە سوت بيلىگى جانە ونىڭ ىشىندە بيلەر سوتى تۋرالى ايتىلادى. بيلىك پەن سوتتىڭ ءار حالىقتىڭ تۇرمىسى مەن ادەت-عۇرىپ ەرەكشەلىكتەرىنە قاراي جۇرگىزىلۋىنە باستى نازار اۋدارعان جوبا اۆتورلارى حالىققا جات قۇقىقتىق نورمالاردى ەنگىزۋگە قارسى. قۇقىقتىق نورمالار حالىقتىڭ تۇرمىسى مەن دەڭگەيىنە سايكەس بولۋى كەرەك. قالا مەن اۋىل اراسىنداعى ايىرماشىلىقتى ەسكەرگەن الاش قايراتكەرلەرى اۋىل، بولىس ىشىندە بيلىك پەن سوت قازاق بيلەرىنىڭ تۇرلى جيىنداردا سوت ىستەرىن شەشۋ كەزىندە باسشىلىققا العان داستۇرلى ەرەجە جولىمەن اتقارىلعانى ءجون دەپ بەكىتەدى.
سونىمەن قاتار، بي مەن سۋديانىڭ جەرگىلىكتى حالىق ءتىلىن ءبىلۋى، ارالاس حالىق تۇراتىن جەرلەردە سوتتىڭ تەرگەۋ-تەكسەرۋى مەن شەشىمى سول جەردەگى كوپشىلىك بولىپ تابىلاتىن حالىق تىلىندە جۇرگىزىلۋى، بيلەر مەن سۋديانىڭ تەرگەۋسىز ورنىنان تۇسپەۋى، زاڭ مەن سوت الدىندا بارلىق ادامداردىڭ تەڭ بولۋى، قۇدايدان كەيىنگى ەڭ كۇشتى بي مەن سۋديا بولىپ تانىلىپ، بارلىق ادام سولاردىڭ ۇكىمىن مويىنداۋى، سوت شەشىمىنىڭ دەرەۋ ورىندالۋى، اۋىر قىلمىستاردىڭ پريسياجنىي سوتتا قارالۋى، ولاردىڭ قازاقتان الىنۋى جانە ت.ب. ادام قۇقىقتارىن قۇرمەتتەۋدىڭ ناعىز دەموكراتيالىق يدەيالارى بولىپ تابىلادى.
جوبانىڭ التىنشى تارماعى ەل قورعاۋ ماسەلەسىنە ارنالعان. اسكەر جاسىنا جەتكەندەردى جەرگىلىكتى جەرلەردە اسكەر ىسىنە ۇيرەتۋ جانە قىزمەت ەتكىزۋ ۇسىنىلدى. ەگەمەن ەل بولۋ ءۇشىن اسكەر جاساقتاۋ قاجەتتىگىن، اسكەرلىك جاسىنا جەتكەن جاستار جەرىندە ۇيرەتىلىپ، جەرىندە قىزمەت ەتۋ، اسكەر تابىنا بولگەندە تۋىسقان تابىنا قاراي ءبولۋ، اسكەرلىك مىندەتىن قازاق اتتى ميليتسيا تۇرىندە اتقارۋ ايتىلادى.
جوبانىڭ جەتىنشى ءبولىمى سالىققا ارنالدى. سالىق سالۋدىڭ پروپورتسيونالدى جۇيەسىن ەنگىزۋ ۇسىنىلدى: "سالىق مال-اۋقات، تابىسقا قاراي بايعا-بايشا، كەدەيگە-كەدەيشە عادىل جولمەن تاراتىلۋ". بۇل ىزگى دەموكراتيالىق قاعيدا بولاتىن. كورىپ وتىرعانىمىزداي، الەۋمەتتىك ادىلەتتىلىك ماسەلەسىن الاش زيالىلارى تۋ ەتىپ كوتەردى.
“جۇمىسشىلار” دەپ اتالاتىن سەگىزىنشى تارماقتا ەڭبەكشىلەردىڭ قۇقىعىن زاڭمەن قورعاۋ قاراستىرىلعان. قازاق جەرىندە زاۆود-فابريكالاردىڭ از بولۋى سەبەپتى جۇمىسشىلار دا از، سوندىقتان «الاش» پارتياسى جۇمىسشىلارعا قاتىستى سوتسيال-دەموكراتتاردىڭ مەنشەۆيك تابىنىڭ پروگرامماسىن جاقتايتىنى ايتىلعان.
توعىزىنشى "عىلىم-ءبىلىم ۇيرەتۋ" دەپ اتالاتىن بولىمدە تەگىن ءبىلىم الۋعا بارشانىڭ قۇقىعى بولۋى باستى نازاردا. مەكتەپتەردە انا تىلىندە وقىتۋ، قازاق مەكتەپتەرى مەن ۋنيۆەرسيتەت اشۋ، ۇكىمەتتىڭ وقۋ ۇردىسىنە ارالاسپاۋى، وقىتۋشىلاردىڭ سايلانبالى بولۋى، كىتاپحانالار اشۋ تۋرالى ۇسىنىستار بار. ءبىلىم مەن عىلىم ءىسى قاي زاماندا بولماسىن وزەكتى، قاجەتتى، بولاشاققا باعىتتالعان جاۋاپتى مىندەت. مۇنى الاش قايراتكەرلەرى جەتە ءتۇسىنىپ، كەلەشەكتەگى ۇلتتىق مەملەكەتتىڭ رۋحاني نەگىزى دەپ ءبىلدى. ولاردىڭ وتكەن عاسىردا ايتقان ۇسىنىستارى بۇگىنگى كۇنگى وتكىر ماسەلەلەردىڭ دە ۇستىنەن ءدوپ ءتۇسىپ تۇر.
سوڭعى، ونىنشى بولىمدە قاراستىرىلاتىنى “جەر ماسەلەسى”. قۇرىلتاي نەگىزگى زاڭ قابىلداعاندا جەردەن تيەسىلى ۇلەسىن الدىمەن جەرگىلىكتى جۇرتقا بەرىلۋىن، ولشەۋ نورماسى جەردىڭ توپىراعى مەن شارۋاشىلىق تۇرىنە قاراي جاسالۋ ماسەلەسى قويىلدى. جەردى قازاقتار جەكە ءۇي باسىنا يەلەنبەي، اۋىل-ايماق، تۋىسقان تابىنا مەنشىكتەپ الۋ، جەر زاڭىندا جەر ساتۋ دەگەن بولماۋ، اركىم ءوزى پايدالانۋكەرەكتىگى دە ەسكەرىلدى. ال بۇرىن قازاقتاردان الىنىپ، بىراق مۇجىق قونىستانباعان جەردى قازاقتارعا قايتارۋ كەرەكتىگى جانە ورنالاسقان قازاق جەرىنە مۇجىق كەلمەۋىن ەسكەرۋ باسا ايتىلدى. ۇلەستىرۋدەن ارتىلعان جەر زەمستۆا قولىندا بولىپ، ارتىق جەردەن حالىق سانى وسكەن سايىن ءتيىستى سىباعا بەرۋ، ەگىنشىلىكپەن اينالىساتىن تۇركىستاندا جەرمەن بىرگە سۋ سىباعاسى دا كەسىلىپ، ءوزارا ادىلدىك جولمەن پايدالانۋ قاراستىرىلدى.
جەر بايلىعى، كەن-قازىناسى، استىعى، وزەن-كولدەر مەن وزگە دە تابيعات بايلىعى مەملەكەت مەنشىگىندە، بيلىگى زەمستۆا قولىندا بولۋى ءتيىس ەكەندىگى ايرىقشا اتاپ كورسەتىلگەن.
ءبىرىنشى جالپىقازاق سەزىندە الاش پارتياسىن تۇڭعىش ۇلتتىق ساياسي ۇيىم رەتىندە قۇرىلدى دەپ جاريالاۋ قازاق حالقى ءۇشىن ەلەۋلى وقيعا بولدى. الاشتىقتار حالىق تاعدىرىنا تىكە قاتىستى جالپىۇلتتىق ماسەلەلەردى ساياسي كۇرەستىڭ كۇن تارتىبىنە قويدى. ساياسي كۇرەستىڭ تۇپكى ماقساتى - قازاق حالقىن وتارلىق ەزگىدەن قۇتقارۋ، جالپىۇلتتىق ماقسات-مۇددەلەر نەگىزىندە تاۋەلسىز ەلگە، ۇلتتىق مەملەكەتكە قول جەتكىزۋ بولدى. اتالعان ماقسات وقىعان قازاق زيالىلارىنان تۇراتىن جاڭا ساياسي كۇش - الاش قوزعالىسىن ۇلت-ازاتتىق كۇرەستىڭ ساياسي ساحناسىنا شىعارىپ، ونى قازاق دالاسىنداعى ەڭ بەلدى ساياسي پارتياعا اينالدىردى.
1917 جىلى جەلتوقساننىڭ 5-13 ارالىعىندا ورىنبوردا ەكىنشى جالپىقازاق سەزى ءوتتى. وندا ءبىراۋىزدان ماقۇلداۋ ناتيجەسىندە جاڭا ۇلتتىق-تەرريتوريالىق بىرلىك – “الاش” قۇرىلاتىندىعى جاريالانىپ، ونىڭ قۇرامىنا بوكەي ورداسى، ورال، تورعاي، اقمولا، سەمەي، جەتىسۋ، ءامۋداريا، كاسپي وبلىستارى مەن التاي گۋبەرنياسى كىرەتىن بولدى. الاش وردانىڭ ۇكىمەتى قۇرىلىپ، ونىڭ ورتالىق كوميتەتىن ءا. بوكەيحانوۆ باسقاراتىنى ءبىراۋىزدان ماقۇلداندى. ەكىنشى جالپىقازاق سەزىنىڭ باستى قورىتىندىسى ۋاقىتشا حالىق كەڭەسى قۇرىلىپ، ونىڭ قۇرامىنداعى 25 ادامنىڭ 10-ى قازاق ەمەس ۇلت وكىلدەرىنەن سايلاناتىن بولىپ كەلىسىلەدى. كەڭەس بۇكىل قازاق قوعامىنداعى اتقارۋ بيلىگىن قولىنا الاتىن بولدى. ارنايى تارماق بويىنشا سەزد قاۋلى قابىلداپ، وندا قازاقتاردىڭ اراسىندا تۇراتىن باسقا ۇلت وكىلدەرىنە ازشىلىق قۇقىعى بەرىلەتىندىگى بەكىتىلدى. الاشتىڭ بارلىق مەكەمەلەرىندە بارلىق ۇلتتار مەن ۇلىستاردىڭ وكىلدەرى پروپورتسيونالدى تۇردە قىزمەت ەتەتىندىگى جاريالانادى. “الاش” مەملەكەتىنىڭ “الاش وردا” مەملەكەتى زاڭ شىعارۋشى بيلىك تارماعىنا تاۋەلدى بولدى.
الايدا اۆتونوميانىڭ دەكلاراتسياسىن قابىلداۋ ماسەلەسىنە كەلگەندە زيالى قاۋىمنىڭ كوزقاراسىندا ەكى باعىت تۋىندادى. ءبىرى جاھانشا جانە حالەل دوسمۇحامەدوۆتەر باستاعان توپ اۆتونوميانى بىردەن جاريالاۋ قاجەتتىگىن ۇسىندى. ال ءا. بوكەيحانوۆ، م. دۋلاتوۆ، ا. بايتۇرسىنوۆ باستاعان توپ قازاقى ەمەس تۇرعىلىقتى حالىقتىڭ پىكىرىن انىقتامايىنشا اۆتونوميا جاريالاۋدى قويا تۇرۋ كەرەكتىگىن كورسەتەدى. سونىمەن قاتار، ولاردىڭ ويىنشا، اۆتونوميانى جاريالاۋ قۇقىعى اۆتونوميانىڭ قۇرىلتاي جينالىسىندا بولىپ تابىلادى. وسى ماسەلەلەر بويىنشا داۋىس بەرۋدە قالىس قالعاندار دا بولدى، سولاردىڭ ءبىرى - م. شوقاي ەدى. ورىن العان پىكىرتالاستىڭ ناتيجەسىندە باتىس جانە شىعىس الاش وردا تۋىنداپ، سايكەسىنشە ولاردىڭ باسىندا ج.دوسمۇحامەدوۆ پەن ءا.بوكەيحانوۆ تۇردى.
1917 جىلدىڭ سوڭىندا بۇكىلرەسەيلىك قۇرىلتاي جينالىسىنا كازاق قوعامىنان دەپۋتاتتار ۇسىنۋ ساتىندە ء“ۇش ءجۇز” اتتى سوتسياليستىك پارتيا تۋىندادى. م. قويگەلديەۆتىڭ زەرتەۋلەرىنە سۇيەنسەك، ول ءوزىنىڭ نەگىزگى قارسىلاسى “الاشتى” ساياسي ارەنادان ىعىستىرۋ ءۇشىن تۇرىك-تاتار كاۋىمداستىعىنا، مۇسىلمان قوزعالىسىنا سۇيەنگەن ش.ءالجانوۆ، م.ايتپەنوۆ، ك. توعىسوۆ سياقتى قازاق ازاماتتارىنىڭ قۇرعان ساياسي ۇيىمى. پارتيانى قۇرۋشىلاردىڭ ءبىرى م. ايتپەنوۆ: “بەلگىلى كادەت بوكەيحانوۆ اشقان “الاش”پارتياسىنىڭ پروگرامماسىنا قاناعاتتانباي قازاقتار ءوز الدىنا ء“ۇش ءجۇز” اتتى سوتسياليست پارتياسىن اشتى. پارتيانىڭ ماقساتى فەدەراتسيانى جاقتاۋ ءھام تۇرىك-تاتار قاۋىمدارىن بىرىكتىرۋ، ۋچرەديتەلنوە سوبرانيەگە جەكە سپيسوك كىرگىزۋ” دەپ گازەتتەرگە جەدەلحات جىبەرگەن ەكەن[11].
تۇرىك-تاتار قاۋىمداستىعى مەن مۇسىلمان كوزعالىسى باسشىلىعىنان قولداۋ تابا الماعان ء“ۇش ءجۇز” ەندى “الاشتىڭ” شىن مانىندەگى باقتالاسى بولشەۆيكتەر جاعىنا شىعادى. 1918 جىلعى 21 ساۋىردە ۆ.ي.لەنين مەن ي.ۆ.ستالين اتىنا جولداعان جەدەلحاتىندا ك. توعىسوۆ باتىس ءسىبىر مەن دالا ولكەسىندە “سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ پلاتفورماسىندا تۇرعان جانە ونىمەن قول ۇستاسىپ كەلە جاتقان” ء“ۇش ءجۇز” دەگەن قازاق سوتسيال-پارتياسى بارىن» جانە ونىڭ “كادەت بوكەيحانوۆ باسقاراتىن بۋرجۋازيالىق “الاش” پارتياسىنا قارسى” ەكەندىگىن بىلدىرەدى. ك. توعىسوۆ جەدەلحاتتىڭ ارتىن الا ستالينمەن تەلەگراف ارقىلى سويلەسىپ، “الاشپەن” كۇرەستە وزدەرىن قولداۋدى وتىنگەن.
تاپتىق ەمەس، ۇلتتىق نەگىزدە مەملەكەت قۇرۋ نيەتىندەگى “الاش” پارتياسىنا قارسى ي. ءستاليندى ك.توعىسوۆ ۇسىنىسى قىزىقتىرادى. ي.ستالين تەز ارادا ءا.جانەلدينمەن تەلەفون ارقىلى سويلەسىپ، “ۇش ءجۇز” پارتياسىنا قولداۋ جاساۋدى تاپسىرادى. الايدا، قۇرىلتاي سايلاۋىنا قاتىسقان كەزدە ەشبىر الەۋمەتتىك نەگىزى جوق، باعدارلاماسى حالىققا تۇسىنىكسىز، سوتسياليستىك يدەولوگياعا باس ۇرعان ء“ۇش ءجۇز” پارتياسى حالىقتىڭ داۋىسىنا يە بولا الماي، ويسىراي جەڭىلەدى. بۇل ساياسي تارتىسقا توقتالىپ وتىرعان سەبەبىمىز، سول كەزەڭدەگى قازاق زيالىلارىنىڭ ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋ ىسىندە ەكىگە جارىلىپ، ءبىر جاعادان باس، ءبىر جەڭنەن قول شىعارا الماۋىن كورسەتۋ، وتكەن تاريحتان ساباق الا ءبىلۋ. يدەولوگيالار مەن ءتۇرلى اعىمدار كوپ، ال ۇلت مۇراتى، تاۋەلسىز ەل بولۋ ماقساتى بىرەۋ عانا.
1918 جىلعى 5 قاڭتاردا بۇكىلرەسەيلىك قۇرىلتاي جينالىسىنىڭ كۇشپەن تاراتىلۋى “الاش”اۆتونومياسىن قۇرۋ ءىسىنىڭ بولاشاعى بۇلىڭعىر ەكەنىن كورسەتتى. قۇرىلتاي تاراتىلعان سوڭ الاشورداشىلار مەنبولشەۆيكتەر اراسىنداعى قايشىلىق ۋشىقتى. “الاش” پارتياسىنا بىرىككەن ۇلت زيالىلارى بولشەۆيكتەردى قازاققا جات ساياسي يدەولوگيانى اكەلۋشى سىرتقى كۇش دەپ قاراسا، بولشەۆيكتەر الاشتى ۇلتشىل، فەودالدار مەن بۋرجۋازيانىڭ تاپتىق مۇددەسىن قورعاعان كونتررەۆوليۋتسيالىق كۇش دەپ سانادى. سول جىلى كوكتەمدە باستالعان ازامات سوعىسى قازاق قوعامىن ەكىگە جارعان سىنا ىسپەتتى بولدى، ۇلت زيالىلارى مەملەكەتتىك قۇرىلىس ءتۇرىن تاڭداۋدا ۇلتتىق جانە كەڭەستىك باعىت ۇستاندى.
1917 جىلدىڭ كۇزىنە قاراي باتىس مايدان، بالتىق فلوتى، قازان، ءسىبىر جانە تۇركىستان اسكەري وكرۋگىنىڭ اسكەرلەرى بولشەۆيكتەردىڭ ىقپالىنا ۇشىرايدى، سونىمەن بىرگە “جەر - شارۋالارعا، زاۆود-فابريكالار - جۇمىسشىلارعا، ەزىلگەن حالىقتارعا - ۇلتتىق تەڭدىك” سارىنىنداعى لەنيندىك توڭكەرىسشىل ۇراندارعا حالىق قاپىداي سەندى، ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ جەرگىلىكتى اكىمدەرىنە باعىنۋدان، الىم-سالىق تولەۋدەن باس تارتتى. ولار بيلىكتى كەڭەستەردىڭ قولىنا بەرۋدى تالاپ ەتىپ، ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋ ءۇشىن كۇرەسىپ جۇرگەن الاش زيالىلارىنا دا الابوتەن قاراي باستادى.
وسىعان وراي الاش وردا ۇكىمەتى سىبىردەگى كەڭەستەر بيلىگىن قۇلاتۋ ناتيجەسىندە تۋىنداعان ءسىبىر اۆتونومياسىمەن قىسقا ۋاقىت بايلانىس ورناتىپ، وداقتاسۋعا تالپىنادى. بۇل ساياسي قادامعا الاش وردانىڭ رسفسر وكىمەتىمەن كەلىسسوز جۇرگىزۋگە تىرىسقان ءىس-ارەكەتتەرىنىڭ دە ناتيجەسىزدىگى ىقپال ەتتى. سىبىرمەن بىرىگىپ اۆتونوميا قۇرۋدىڭ ءتيىمدى جاقتارىن ءا. بوكەيحانوۆ 1917 جىلعى 21 قاراشادا جازعان “جالپى ءسىبىر سيەزى” اتتى ماقالاسىندا بىلاي دەپ كورسەتەدى: “ ءسىبىر اۆتونومياسىنا قازاقتىڭ قوسىلۋ-قوسىلماۋى ەكى ايىرىلعان سوڭ ءبىز 9 وكىل كەڭەسىپ، ءسىبىر سيەزىندە مىنانى ايتتىق: «ءسىبىر اۆتونوميا بولسىن، ءبىزدىڭ قازاق ۇلتى ۋاقىتشا سىبىرگە قوسىلادى». ءبىزدىڭ بۇل پىكىرىمىزگە وزگە بۇراتانالار دا، بۋريات، ياكۋت قوسىلدى. سونىمەن ءسىبىر اۆتونومياسىنىڭ نەگىزگى زاكونىنا ءوز الدى ءبىر باپ جازىلماق. قازاق ۇلتى ءھام سىبىردە قونىس قىلعان جەرلى جۇرت. ءسىبىر اۆتونومياسىنا ۋاقىتشا قوسىلادى. وزدەرى ءبىز ەندى ءبولىنىپ، ءوز الدىمىزعا اۆتونوميا بولامىز دەگەن كۇنى بوساپ، اۆتونوميا بولادى دەپ.
بيىل جازداي بولعان كوميتەت سايلاۋلارى ءبىزدىڭ قازاق ءوزىن-ءوزى بيلەگەندە ىستەگەن ىستەرىن كورسەتىپ تۇر: ءىس اتقاراتىن ازاماتتىڭ ازدىعىن، جالپى جۇرتتىڭ قاراڭعىلىعىن. ءبىز ويلادىق، اۋەلى سىبىرگە سۇيەنىپ، تاسمالداپ، جالعاسىپ، كوشىپ كەتەلىك، ءجىپ جالعاپ زور مەملەكەت كورمەۋىنەن قۇتىلىپ-اپ وتاۋ بولىپ، سوڭىنان بولىنەلىك دەپ.
قازاق بولىپ اۆتونوميا بولامىز دەسەك، الدىمىزدا شەشۋى قيىن ءبىر جۇمباق بار. ورال، تورعاي، اقمولا، سەمەيدە كوپ مۇجىق بىزبەن قونىستاس. بۇل وبلىستاردا مۇجىق پەن قازاق قىم-قيعاش ارالاس. مۇجىقپەن ارالاس قازاقتى تاستاپ، ىلعي قازاق بولىپ شىعامىز دەسەك، قازاق ورىستا قالادى. قازاقتى بۇل جەردەن كوشىرىپ الامىز دەسەك، بۇل قازاق اتا قونىسىنان كوشپەس. كوشسە، اقىلسىزدىق بولادى. قازاق جەرىنىن ەڭ جاقسىسى وسى مۇجىقپەن ارالاس وتىرعان جەر. تۇبىندە قازاق ۇلتى ءبىر اۆتونوميا بولا قالسا، ىشتەگى ورىستى الا كەتەمىز بە دەگەن ءۇمىت. ءبىزدىڭ قازاق ۇلتىنىڭ اۆتونومياسى ەندى تۇرمىس حالدە تۋىسقان اۆتونومياسى بولار ەمەس، جەرگە بايلاۋلى اۆتونوميا بولماق”[12].
ال اۆتونوميانى تۇركىستانمەن قوسىلۋعا قارسى بولۋىن ول: "اۆتونوميا بولۋ ءوز الدى مەملەكەت بولۋ. مەملەكەت بولىپ ءىس اتقارۋ وڭاي ەمەس. ءبىزدىڭ قازاق ءىس اتقاراتىن ازاماتقا جۇتاپ وتىرعان بولسا، ءبىزدىڭ جالپى قازاق قاراڭعى سوقىر بولسا، تۇركىستان حالقىنىڭ قاراڭعىلىق ءھام ءجابىر ادامى جوقتىعى بىزدەن ون ەسە ارتىق. قازاق تۇركىستانمەن بىرگە اۆتونوميا بولسا، اۆتونوميا ارباسىنا تۇيەمەن ەسەكتى پار جەككەن بولادى. بۇل ارباعا ءمىنىپ، ءبىز قايدا بارامىز؟"[13].
1917 جىلعى 7-15 جەلتوقسان ارالىعىندا تومسكىدە توتەنشە جالپىسىبىرلىك سەزد ءوتىپ، وندا ءسىبىر ۇكىمەتى گ.ن. پوتانين باسقارعان ءسىبىر وبلىستىق سوۆەتى قۇرىلدى. وبلىستىق سوۆەت ەكىنشى جالپىقازاق سەزىنىڭ الاشوردانى قۇرۋ تۋرالى شەشىمىن قولداپ، سوۆەت وكىمەتىن مويىنداماۋ جونىندە قاۋلى قابىلدايدى. بىراق ءسىبىر دۋماسىنىڭ ءومىرى ۇزاققا سوزىلمادى. 1918 جىلعى 26 قاڭتاردا تومسك سوۆەتى پرەزيديۋمىنىڭ جارلىعىمەن ءسىبىر دۋماسى تاراتىلىپ، ونىڭ باسشىلىعىنىڭ ءبىر بولىگى تۇتقىندالادى.
ءوز كەزەگىندە ءا. بوكەيحانوۆ قازان توڭكەرىسى ناتيجەسىندە بيلىك باسىنا كەلگەن، ازامات سوعىسىنا تۇرتكى بولعان بولشەۆيكتەر پارتياسىنىڭ ساياساتىن، ۆ.ي. لەنيننىڭ ساياسي كۋرسىن قابىلدامايتىندىعىن اشىق ايتتى. وسىنداي قايتپاس قايسار مىنەزى مەن بەرىك ساياسي ۇستانىمى ءۇشىن ونىڭ ءوزى دە، ۇلتتىق مەملەكەت يدەياسىن تۋ ەتكەن قاسىنداعى جانىنداعى ۇزەڭگىلەس سەرىكتەرى دە كەڭەستىك بيلىك تاراپىنان ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىرايدى.
ا. بايتۇرسىنوۆ1917 جىلعى اقپاندا نيكولاي ءىى پاتشانى تاقتان تايدىرعان اقپان توڭكەرىسى مەن ونىڭ ورنىنا كەلگەن ۋاقىتشا ۇكىمەتتى قۇلاتقان بولشەۆيكتەردىڭ قازان توڭكەرىسىنە قازاق حالقىنىڭ قاتىناسىن تەوريالىق تۇرعىدان ءدال تۇجىرىمداپ بەرگەن ەدى: "قازاقتارعا اقپان رەۆوليۋتسياسى قانشالىقتى تۇسىنىكتى بولسا، قازان (الەۋمەتتىك) رەۆوليۋتسياسى ولارعا سونشالىقتى تۇسىنىكسىز كورىندى. ولار العاشقى رەۆوليۋتسيانى قانداي قۋانىشپەن قابىل السا، تۋرا سونداي ۇرەيمەن ەكىنشىسىن قارسى الۋعا ءماجبۇر بولدى. قازاق حالقىمەن تانىس ادامدار ءۇشىن قازاقتاردىڭ بۇل رەۆوليۋتسياعا دەگەن مۇنداي قاتىناسى ابدەن تابيعي جانە تۇسىنىكتى بولاتىن. العاشقى رەۆوليۋتسيانى قازاقتار تۋرا ءتۇسىنىپ، قۋانىشپەن قارسى السا، ول بىرىنشىدەن، بۇل رەۆوليۋتسيانىڭ ولاردى پاتشا وكىمەتىنىڭ قاناۋى مەن زورلىعىنان قۇتقارۋىندا، ەكىنشىدەن، ولاردىڭ ءوزىمىزدى ءوزىمىز باسقارساق دەگەن ەسكى ءۇمىتىن نىعايتا تۇسۋىندە ەدى", - دەپ جازدى[14].
سونىمەن قاتار، “قازاق” گازەتىن 1918 جىلعى 30-ماۋسىمداعى№ 262 سانىندا جاريالانعان “اتتان، الاش ازاماتى” اتتى ماقالادا قازان توڭكەرىسىنە قارسى يدەيا ايقىن كورىنەدى: “...جاۋىڭ كىم؟ جاۋىڭ بولشەۆيك. بولشەۆيكتىڭ تۇقىمى قۇرىماسا رەسەي مەملەكەتىندە تىنىشتىق بولماقشى ەمەس. ءوز تىزگىنىم وزىمە، جۇرت بولامىن دەسەڭ اتقا ءمىن، قولىڭا قارۋ-جاراق الىپ، بولشەۆيككە قارسى شىعىپ، ءوزىڭنىڭ ەرلىگىڭدى ىسپەن كورسەت.
...بولشەۆيك دەگەندەر كەشەگى بايلاردىڭ ەسىگىندە جۇرگەن، شاندىرى سوزىلعان وڭشەڭ مالاي... ورتاق جاۋ - بولشەۆيككە قارسى جورىققا اتتانۋ كەۋدەسىندە جانى، دەنەسىندە بابالارى تۇرىكتىڭ تيتتەي قانى بولعان الاش ازاماتىنا پارىز”[15].
قازان توڭكەرىسىنە قازاقتاردىڭ ۇركە قاراۋىن الاشتىقتار قازاق قوعامىندا كاپيتاليستىك قاتىناستاردىڭ جوقتىعىمەن، سوعان ساي تاپتىق جىكتەلۋدىڭ السىزدىگىمەن بايلانىستىردى. بۇل ۇلتتىق ەركىندىك، وسى جولدا ۇلتتىق تۇتاستىق يدەولوگياسىن ۇستانعان قايراتكەردىڭ كوزقاراسى ەدى جانە ول سول تاريحي كەزەڭدەگى قوعامدىق-ساياسي شىنايىلىقتان الىس ەمەس ەدى. سونداي-اق، وسىناۋ قوعامدىق پىكىردى ءبىلدىرۋ ارقىلى ول بولشەۆيكتىك بيلىك پەن ۇلت-ازاتتىق قوزعالىس اراسىنداعى ايىرماشىلىقتى ءدال بەلگىلەپ بەرگەن ەدى. بىراق ۆ.ي. لەنين باستاعان بولشەۆيكتىك بيلىك الاش قايراتكەرلەرىنىڭ پىكىرىمەن ەسەپتەسپەدى.
ك. نۇرپەيىسوۆ ءوزىنىڭ زەرتتەۋىندە سوۆەت وكىمەتىنىڭ دە الاشوردا جەتەكشىلەرىمەن كەلىسسوز جۇرگىزۋ بارىسىندا ەكىجۇزدىلىك تانىتقانىن كورسەتەدى: “بۇعان ونىڭ اتىنان دالالىق قازاق ولكەسىنىڭ توتەنشە كوميسسارى بولىپ تاعايىندالعان ءا.جانكەلدينگە 1918 جىلى مامىردىڭ 14-ىندە ۇلت ىستەرى جونىندەگى حالىق كوميسسارياتىنىڭ تاپتىق نەگىزدەگى قازاق اۆتونومياسىن قۇرۋ ماقساتىمەن بۇكىلقازاقستاندىق سوۆەتتەر سەزىن شاقىرۋ مىندەتىن جۇكتەۋى دالەل. قازان توڭكەرىسى قارساڭىندا بولشەۆيكتەر اتىنان "ۇلتتاردىڭ ءوزىن ءوزى بيلەۋ قۇقىن" ۋاعىزداپ كەلگەن لەنيننىڭ پرولەتاريات ديكتاتۋراسى ورناعان سوڭ بۇرىنعى ايتقانىنان باس تارتىپ، ونى "ەڭبەكشىلەردىڭ ءوزىن ءوزى بيلەۋى" ۇرانىمەن الماستىرعانىنىڭ، باسقا سوزبەن ايتقاندا ۇلتتىق-مەملەكەتتىك قۇرىلىستا تاپتىق ءپرينتسيپتى ءبىرىنشى كەزەككە قويعاندىعىنىڭ كورىنىسى بولدى. سوندىقتان دا ورتالىق سوۆەت ۇكىمەتى قازاق حالقىنىڭ ۇزاق جىلدارعا سوزىلعان ۇلت-ازاتتىق كۇرەسىنىڭ ناتيجەسىندە دۇنيەگە كەلگەن الاش اۆتونومياسى مەن الاشوردا ۇكىمەتىن ءىس جۇزىندە مويىندامادى، سول سياقتى ورتا ازيانىڭ جەرگىلىكتى حالىقتارىنىڭ زاڭدى مەملەكەتتىگى بولعان، 1917جىلى جەلتوقساننىڭ 10-دا قوقان قالاسىندا وتكەن ءتورتىنشى جالپىمۇسىلماندىق قۇرىلتايدا جاريالانعان تۇركىستان (قوقان) اۆتونومياسىن 1918 جىلدىڭ اقپانىندا قارۋلى كۇش جۇمساپ تالقاندادى[16].
تۇركىستانداعى ساياسي بيلىك پەن اسكەري كۇش كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ قولىنا شوعىرلاندىرىلدى. قارۋلى كۇشپەن تالقاندالعان تۇركىستان اۆتونومياسى ولكەدەگى ەڭ وزەكتى ماسەلە – جەرگىلىكتى حالىقتاردىڭ ءوزىن-ءوزى بيلەۋ قۇقىعىن العا قويىپ، شەشۋگە تىرىسقان ساياسي ءتۇزىلىم ەدى. ياعني، م.شوقاەۆ سىندى ساياسي قايراتكەردىڭ باستاۋىمەن جۇرگىزىلىپ، باعى بايانسىز بولعان تۇركىستانداعى قازاق جۇرتىنىڭ ساياسي تاۋەلسىزدىككە ۇمتىلۋىنىڭ جارقىن كورىنىسى بولدى.
1918 جىلدىڭ جازىنا قاراي ازامات سوعىسى كەڭ ەتەك جايدى. وعان شەتەلدىك يمپەرياليستىك مەملەكەتتەردىڭ سوۆەت وكىمەتىن قۇلاتۋ ماقساتىمەن ينتەرۆەنتسيا جاساپ، رەۆوليۋتسياعا قارسى كۇشتەرمەن وداقتاسۋى سەبەپ بولدى. كوپ كەشىكپەي سوۆەت وكىمەتى قۇلاتىلعان روسسيانىڭ قازاكستانعا جاقىن كەيبىر قالالارىندا سوۆەتتىك بيلىككە قارسى باعىتتالعان جانە انتانتا ەلدەرىنىڭ قولداۋىنا سۇيەنگەن ۇكىمەتتەر قۇرىلدى. ولاردىڭ قاتارىندا 1918 جىلعى ماۋسىمدا سامارا قالاسىندا قۇرىلعان قۇرىلتاي جينالىسى مۇشەلەرىنىڭ كوميتەتى، ومبىدا قۇرىلعان ۋاقىتشا ءسىبىر ۇكىمەتى، ۋاقىتشا بۇكىلروسسيالىق ۇكىمەت سانالعان "ۋفا ديرەكتورياسى" بولدى.
ازامات سوعىسىنىڭ باستاپقى ءۇش ايىندا الاشوردا ۇكىمەتى اۆتونوميانى باسقارۋ، جەر پايدالانۋ ءتارتىبى، سالىق، سوت، ءدىن، اسكەر ىستەرى جونىندە كوپتەگەن قاۋلى-قارارلار قابىلدادى. الاشوردا قابىلداعان العاشقى زاڭدىق ءمانى بار ماڭىزدى قۇجات 1918 جىلى ماۋسىمنىن 24-ىندە ءا.بوكەيحانوۆ، م.تىنىشباەۆ جانە ح.عابباسوۆ قول قويعان "الاش اۆتونومياسىنىڭ تەرريتورياسىندا ۋاقىتشا جەر پايدالانۋ ءتارتىبى" دەگەن قاۋلى بولدى. وندا بۇكىلروسسيالىق قۇرىلتاي جينالىسى جەر تۋرالى زاڭ قابىلدانعانشا قازاقستاندا جەرگە دەگەن جەكە مەنشىكتىڭ جويىلاتىنى، جەر-سۋ بايلىقتارىن پايدالانۋ الاشوردانىڭ رۇقساتىمەن عانا بولاتىندىعى، قازاقتار مەن ورىستار اراسىنداعى جەر داۋىن جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى بيلەيتىن زەمستۆولىق ورگاندار شەشەتىندىگى ايتىلىپ، جەر پايدالانۋعا بايلانىستى باسقا ماسەلەلەردى شەشۋدىڭ تارتىبى كورسەتىلدى. الايدا ءسىبىر ۇكىمەتى تاراپىنان دا، ورىنبور مەن ورال قالالارىنداعى اسكەري ۇكىمەتتەر تاراپىنان دا ولاردى قولداۋعا باعىتتالعان ەشبىر ارەكەت جاسالمادى.
1918 جىلى قىركۇيەكتە قۇرىلعان “ۋاقىتشا جالپىرەسەيلىك ۇكىمەت” رەتىندە تانىلعان ۋفا ديرەكتورياسى 1918 جىلى 4 قاراشادا الاش وردانى تاراتۋ تۋرالى شەشىم شىعارادى. ال اق گۆاردياشىلاردىڭ نەگىزگى كۇشىنىڭ باسشىسى ادميرال كولچاك تاراپىنان الاشورداعا سەنىمسىزدىك ءبىلدىرىلىپ، جاۋ رەتىندە كاراۋ الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ءوز وداقتاستارىنا دەگەن سەنىمىن ءوشىرىپ، جاڭا كۇرەس جولدارىن ىزدەستىرۋگە يتەرمەلەدى. بۇل ءوز كەزەگىندە الاش باسشىلارىنىڭ بولشەۆيكتەرمەن ىمىراعا كەلىپ، ولارعا قوسىلۋ تۋرالى ساياسي شەشىم قابىلداۋىنا ىقپال ەتتى. بىراق تا اۋمالى توكپەلى ازامات سوعىسى جىلدارى بۇل ارەكەت تە وڭايعا تۇسپەدى. ەل ەكىگە جارىلىپ، دەل-سال بولعان شاقتا تۇسىنىسپەۋشىلىكتىڭ سالدارىنان تورعاي قازاقتارىنىڭ ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسى جەتەكشىسى ا. يمانوۆ پەن قىزىل كوتەرىلىسشىلەر باسشىسى، قوستاناي ۋەزدىك كەڭەسىنىڭ توراعاسى ل. تاراننىڭ تورعايدا ءولتىرىلۋى الاشورداشىلاردىڭ ارانداتۋى دەپ كورسەتىلدى. اقتار مەن قىزىلداردىڭ اراسىندا ىمىرا تاپپاعان الاش قايراتكەرلەرىن بىرەسە اقتار، بىرەسە قىزىلدار تۇتقىنعا الىپ، ەكى جاققا دا سەنىمسىز ساياسي كۇشكە اينالدى.
1919 جىلى 27 قازاندا قازرەۆكومنىڭ كەڭەيتىلگەن ءماجىلىسى ءوتىپ، ول قازاقستانداعى ازامات سوعىسىنىڭ اياقتالۋىمەن تۇسپا تۇس كەلدى، بىراق قىزىلدارعا قارسى كۇرەسكەن قازاقتار مەن الاش قايراتكەرلەرىنە كەشىرىم جاساۋ ماسەلەسى قارالمادى. سول جىلى 4 قاراشادا تۇركىستان مايدانىنىڭ رەۆوليۋتسيالىق سوعىس كەڭەسى سوۆەت ەكىمەتىنە تىكەلەي جانە جاناما تۇردە قارسى كۇرەسىپ كەلگەن بارلىق قازاقتارعا ءتيىستى شارتتار ورىندالعان جاعدايدا تولىق كەشىرىم جاساۋ تۋرالى قاۋلى قابىلدادى. ال قازرەۆكوم 31 قاراشادا عانا تۇركىستان مايدانىنىڭ رەۆوليۋتسيالىق سوعىس سوۆەتىنە الاشورداعا كەشىرىم جاساۋ جانە ونى جۇزەگە اسىرۋ شارتتارى جونىندە ءوتىنىش ءبىلدىرۋ تۋرالى قارار قابىلدادى.
كەشىرىم جاسالعانىمەن، الاش قايراتكەرلەرىنە دەگەن سەنىمسىزدىك جويىلمادى. 1920 جىلى 5 ناۋرىزدا قازرەۆكوم الاشوردانى تاراتۋ تۋرالى قاۋلى قابىلداپ، وندا سوۆەت وكىمەتى مىقتاپ ورنىققانشا الاشوردانىڭ جاۋاپتى جەتەكشىلەرىن حالىقتان وقشاۋلاۋ، مەنشىكتەرىن ەسەپكە الۋ، ولاردى رەۆكوم مۇشەلىگى مەن جاۋاپتى كەڭەستىك قىزمەتتەرگە ۇسىنباۋ تۋرالى شەشىم شىعارىلدى... الاشوردا كەزەڭىندەگى اتقارعان قىزمەتتەرى مەن ۇلت-ازاتتىق يدەيالارى ءۇشىن قازاق زيالى قاۋىمى كەلەشەكتە دە قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراپ، رەپرەسسيا جىلدارى اتىلىپ كەتتى...
الاشتىقتاردىڭ ۇلتتىق مەملەكەتتىك قۇرۋ جولىنداعى كۇرەسىن زەرتتەۋشى وتاندىق تاريحشىلارمىناداي عىلىمي تۇجىرىمدار جاسايدى: 1) سوۆەت باسشىلىعى قازاق حالقىنا 1918 جىلعى كوكتەمدە ۋادە ەتكەن سوۆەتتىك نەگىزدەگى اۆتونوميادان باسقا مەملەكەتتىكتىڭ وزگە ءتۇرىن بەرۋدەن باس تارتتى. 2) ازامات سوعىسىنىڭ تاجىريبەسى الاشوردانىڭ ۇلتتىق-مەملەكەتتىك قۇرىلىس ماسەلەسىندە باسقا شەشىمگە (سوۆەتتىك اۆتونوميادان باسقا) قول جەتكىزۋ مۇمكىن ەمەستىگىن كورسەتتى. 3) سوعىس بارىسىندا اقتار دا، قىزىلدار دا الاشوردامەن قارىم-قاتىناس ماسەلەسىنە تەك قانا سوعىس تاعدىرىن شەشۋگە اسەر ەتۋى مۇمكىن فاكتور رەتىندە قارادى[17].
قورىتا ايتساق، ءا. بوكەيحانوۆ، م. دۋلاتوۆ،ا. بايتۇرسىنوۆ باستاعان قازاق ۇلتىنىڭ بەتكە ۇستار ساياسي تۇلعالارىنىڭ قوعامدىق قىزمەتىنسىز الاش پارتياسى مەن الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ ومىرگە كەلۋى مۇمكىن ەمەس تە ەدى. الاش قوزعالىسى جەتەكشىلەرىنىڭ وزگەلەرمەن تەرەزەسى تەڭ اۆتونوميا تۋرالى يدەيالارى تار تاپتىق ساياسي شەڭبەرمەن شەكتەلگەن جوق، ولار ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋ مۇراتىن ايگىلى 1905 جىلعى پاتشا سامودەرجاۆيەسىنە قارسى پەتيتسيانى ۇيىمداستىرۋدان باستاپ، الاشتىڭ جالپىقازاقتىق سەزدەرىنە دەيىنگى ارالىقتا قازاق جەرىن تالاعان رەسەيلىك وتارشىلدىق جۇيەنى قۇرتۋ، پاتشالىق سامودەرجاۆيەنى جويۋ، مونارحيالىق باسقارۋدى رەسپۋبليكامەن الماستىرۋ، رەسەي قۇرامىندا بولسا دا وزگەلەرمەن تەرەزەسى تەڭ اۆتونومياعا يە بولۋ ارقىلى ساياسي جۇيەنى تۇبىرىمەن وزگەرتۋگە باعىتتالعان اسقاق ساياسي يدەيانى ۇستاندى. سول كەزەڭدەگى قوعامدىق سانادا اقيقات جول بولىپ كورىنگەن تاپ كۇرەسىن مۇمكىندىگىنشە قانتوگىسسىز، بەيبىت جۇزەگە اسىرۋدى ۇسىندى.
الاش پارتياسى ۇلتتىق ساياسي كۇش رەتىندە الاشوردا ۇكىمەتىن قۇرىپ جانە الاش اۆتونومياسىن جاريالاپ، تاۋەلسىز قازاق مەملەكەتىن قۇرۋدى كوكسەدى. تاعدىرلارى قايعىلى اياقتالعانىنا قاراماستان، الاش قايراتكەرلەرى ەلى مەن جەرىنىڭ، قازاق ۇلتىنىڭ قامىن جەپ، ونىڭ جارقىن بولاشاعى ءۇشىن كۇرەستى. ولاردىڭ يدەيالىق مۇراسى ساياسي ساناسى تولىققان، تاۋەلسىزدىك يدەياسىن تۋ ەتكەن بۇگىنگى ۇرپاققا امانات، اتقارعان ەرەن ىستەرى ونەگەلى وسيەت، ال ارداقتى الاش ازاماتتارىنىڭ ەسىمدەرى حالقىمىزدىڭ جادىندا ماڭگى ساقتالادى.
ادەبيەت ءتىزىمى
- نازارباەۆ ن. تاريح تولقىنىندا. -الماتى: اتامۇرا، 1999. -296 ب.
- قوزىباەۆ م. اقتاڭداقتار اقيقاتى. –الماتى، 1992. –ب. 18.
- قۇل-مۇحاممەد م. الاش قايراتكەرلەرى ساياسي-قۇقىقتىق كوزقاراستارىنىڭ ەۆوليۋتسياسى. -الماتى: اتا مۇرا، 1998. -360 ب. –ب. 33.
- تايشىباي ز. “قارقارالى پەتيتسياسى” تۋرالى اقيقات // اقيقات. -2003. -№ 8. –ب. 80-82.
- قويگەلديەۆ م. الاش قوزعالىسى. (كومەكشى وقۋ قۇرالى). الماتى: سانات، 1995. -368 ب. –ب. 98-99.
- ن.اشكەەۆا. ءاليحان بوكەيحانوۆ ساياسات ساردارى // ساياسات. 2002. № 3-4.
- الاش قوزعالىسى.قۇجاتتار مەن ماتەريالدار جيناعى. ءساۋىر 1901 ج. - جەلتوقسان 1917 ج.قۇراستىرۋشىلار:ق.س. الداجۇمانوۆ، ا.س. زۇلقاشەۆا، م.ق. قويگەلديەۆ، ك. نۇرپەيىس، س.ك. رۇستەموۆ، ە. سايلاۋباي، ش.ب. تىلەۋباەۆ، ە.ۆ. چيليكوۆا. -الماتى: «الاش»، 2004. -ت. 1. -552 بەت. -ب. 132-133
- كەنجەباەۆ ب. قازاق ءباسپاسوزىنىڭ تاريحىنان مالىمەتتەر. -الماتى، 1956, -ب. 26-30.
- بوكەيحانوۆ ءا.، شىعارمالار، ا.، 1994, 375 ب.
- الاش قوزعالىسى.قۇجاتتار مەن ماتەريالدار جيناعى. ءساۋىر 1901 ج. - جەلتوقسان 1917 ج.قۇراستىرۋشىلار:ق.س. الداجۇمانوۆ، ا.س. زۇلقاشەۆا، م.ق. قويگەلديەۆ، ك. نۇرپەيىس، س.ك. رۇستەموۆ، ە. سايلاۋباي، ش.ب. تىلەۋباەۆ، ە.ۆ. چيليكوۆا. -الماتى: «الاش»، 2004. -ت. 1. -552 بەت. -ب. 438-441.
- قويگەلديەۆ م. الاش قوزعالىسى. (كومەكشى وقۋ قۇرالى). الماتى: سانات، 1995. -368 ب. –ب. 319.
- الاش قوزعالىسى.قۇجاتتار مەن ماتەريالدار جيناعى. ءساۋىر 1901 ج. - جەلتوقسان 1917 ج.قۇراستىرۋشىلار:ق.س. الداجۇمانوۆ، ا.س. زۇلقاشەۆا، م.ق. قويگەلديەۆ، ك. نۇرپەيىس، س.ك. رۇستەموۆ، ە. سايلاۋباي، ش.ب. تىلەۋباەۆ، ە.ۆ. چيليكوۆا. -الماتى: «الاش»، 2004. -ت. 1. -552 بەت. -ب. 468-469.
- سوندا، -ب. 469.
- بايتۇرسىنوۆ ا. اق جول. –ا.، 1991.
- قۇل-مۇحاممەد م. الاش قايراتكەرلەرى ساياسي-قۇقىقتىق كوزقاراستارىنىڭ ەۆوليۋتسياسى. -الماتى: اتا مۇرا، 1998. –ب. 163
- نۇرپەيىسوۆ ك. الاش ءھام الاشوردا. –الماتى: اتاتەك، 1995. -256 ب. -ب. 162.
- نۇرپەيىسوۆ ك. الاش ءھام الاشوردا. -الماتى، 1995. -ب. 209.
[1] نازارباەۆ ن. تاريح تولقىنىندا. -الماتى: اتامۇرا، 1999. -296 ب.
[2] قوزىباەۆ م. اقتاڭداقتار اقيقاتى. –الماتى، 1992. –ب. 18.
[3] قۇل-مۇحاممەد م. الاش قايراتكەرلەرى ساياسي-قۇقىقتىق كوزقاراستارىنىڭ ەۆوليۋتسياسى. -الماتى: اتا مۇرا، 1998. -360 ب. –ب. 33.
[4] تايشىباي ز. “قارقارالى پەتيتسياسى” تۋرالى اقيقات // اقيقات. -2003. -№ 8. –ب. 80-82.
[5] قويگەلديەۆ م. الاش قوزعالىسى. (كومەكشى وقۋ قۇرالى). الماتى: سانات، 1995. -368 ب. –ب. 98-99.
[6] ن.اشكەەۆا. ءاليحان بوكەيحانوۆ ساياسات ساردارى // ساياسات. 2002. № 3-4.
[7] الاش قوزعالىسى.قۇجاتتار مەن ماتەريالدار جيناعى. ءساۋىر 1901 ج. - جەلتوقسان 1917 ج.قۇراستىرۋشىلار:ق.س. الداجۇمانوۆ، ا.س. زۇلقاشەۆا، م.ق. قويگەلديەۆ، ك. نۇرپەيىس، س.ك. رۇستەموۆ، ە. سايلاۋباي، ش.ب. تىلەۋباەۆ، ە.ۆ. چيليكوۆا. -الماتى: «الاش»، 2004. -ت. 1. -552 بەت. -ب. 132-133
[8] كەنجەباەۆ ب. قازاق ءباسپاسوزىنىڭ تاريحىنان مالىمەتتەر. -الماتى، 1956, -ب. 26-30.
[9] بوكەيحانوۆ ءا.، شىعارمالار، ا.، 1994, 375 ب.
[10] الاش قوزعالىسى.قۇجاتتار مەن ماتەريالدار جيناعى. ءساۋىر 1901 ج. - جەلتوقسان 1917 ج.قۇراستىرۋشىلار:ق.س. الداجۇمانوۆ، ا.س. زۇلقاشەۆا، م.ق. قويگەلديەۆ، ك. نۇرپەيىس، س.ك. رۇستەموۆ، ە. سايلاۋباي، ش.ب. تىلەۋباەۆ، ە.ۆ. چيليكوۆا. -الماتى: «الاش»، 2004. -ت. 1. -552 بەت. -ب. 438-441.
[11] قويگەلديەۆ م. الاش قوزعالىسى. (كومەكشى وقۋ قۇرالى). الماتى: سانات، 1995. -368 ب. –ب. 319.
[12] الاش قوزعالىسى.قۇجاتتار مەن ماتەريالدار جيناعى. ءساۋىر 1901 ج. - جەلتوقسان 1917 ج.قۇراستىرۋشىلار:ق.س. الداجۇمانوۆ، ا.س. زۇلقاشەۆا، م.ق. قويگەلديەۆ، ك. نۇرپەيىس، س.ك. رۇستەموۆ، ە. سايلاۋباي، ش.ب. تىلەۋباەۆ، ە.ۆ. چيليكوۆا. -الماتى: «الاش»، 2004. -ت. 1. -552 بەت. -ب. 468-469.
[13] سوندا، -ب. 469.
[14] بايتۇرسىنوۆ ا. اق جول. –ا.، 1991.
[15] قۇل-مۇحاممەد م. الاش قايراتكەرلەرى ساياسي-قۇقىقتىق كوزقاراستارىنىڭ ەۆوليۋتسياسى. -الماتى: اتا مۇرا، 1998. –ب. 163.
[16] نۇرپەيىسوۆ ك. الاش ءھام الاشوردا. –الماتى: اتاتەك، 1995. -256 ب. -ب. 162.
