Elimiz egemen bolyp, atymyz shartarapqa tanylyp jatqan kezimizde elimizdiń ótkenin jańǵyrtý - ár azamattyń qasıetti boryshy. Qazaq tarıhynda XX ǵasyrdyń bas kezi – túrli oqıǵalarǵa, saıası ózgeristerge toly kezeń. XX ǵasyrdyń bas kezindegi ult-azattyq qozǵalys tarıhynyń ózekti máseleleriniń biri – Alash partııasynyń qurylýy, onyń tarıhı negizderi, saıası áleýmettik sıpaty jáne tarıhta alatyn orny. Qazaq zııalylary saıası partııa qurý áreketin birinshi orys revolıýııasy jyldarynda-aq qolǵa alǵan bolatyn. XX ǵasyrdyń basyndaǵy eldegi alasapyran qıyn kezeńde halyqtyń qamyn oılaǵan saıası kúsh – Alash qozǵalysy bolatyn. Osy qozǵalystyń basynda – saıası mádenıeti álemdik deńgeıge kóterilgen, oqyǵan, saýatty, kásibı daıarlyǵy zamanyna saı adamgershilik-ımandylyq qasıetteri ata-babamyzdyń san ǵasyrlyq qasterli qundylyqtarymen sýsyndaǵan Á.Bókeıhanov, A.Baıtursynov, M.Dýlatov, M.Tynyshbaev, J.Aqbaev, B.Qarataev sııaqty dúldúlder tursa, solardyń izin basqan bolashaqtyń narqasqa uldary – J.Dosmuhamedov, M.Jumabaev, S.Seıfýllın, M.Shoqaı, T.Rysqulov, S.Sádýaqasov, J.Aımaýytov, M.Áýezov taǵy basqalar odan ári damytty. M.Seralın bastaǵan «Aıqap» jýrnaly tóńiregine shoǵyrlanǵan qazaq zııalylary eń ózekti qoǵamdyq máselelerdi talqylyp, belgili bir baǵdarlamalyq tujyrymdarǵa kelý úshin jalpyqazaq sezin shaqyrý jóninde bastama kóterdi. Sonymen, jalpyqazaq keńesin shaqyryp, onda ult ómirine qatysty ózekti máselelerdi qaraý, soǵan saı saıası partııa qurý isin qolǵa alýǵa qajetti alǵysharttar tek aqpan revolıýııasynan keıin qalyptasty [1]. Tuńǵysh jalpyqazaq sezin shaqyrý týraly sheshim 1917 jylǵy sáýir aıynda ótken Torǵaı oblystyq qazaq sezinde qabyldanyp, sezd ony daıarlaýdy Á.Bókeıhanov pen A.Baıtursynov bastaǵan bir top qazaq zııalylarynan qurylǵan aıryqsha bıýroǵa tapsyrdy [2]. Birinshi jalpyqazaq sezine qatysqan M.Shoqaev óziniń estelikterinde bul jıynǵa ózbek jáne tatar elderi ókilderiniń de qatynasyp, ózderiniń ystyq yqylasyn bildirgendigin aıtyp: «Sóıtip quryltaı uly túrki halyqtarynyń bas qosqan úsheýiniń myzǵymas birligin kórsetetin sahnaǵa aınaldy» - deıdi. Birinshi jalpyqazaq sezin uıymdastyrý bıýrosy «Qazaq» gazetiniń 24-maýsym kúngi sanynda sezdiń tártibine qoıylatyn máselelerge baılanysty el talqysyna óz tujyrymdaryn usyndy. Tezıster túrinde baıandalǵan bul máselelerdiń bári derlik keıin birinshi jalpyqazaq seziniń kún tártibine endi. Sezdiń kún tártibine engizýge usynylǵan máselelerdiń biri – «qazaq saıası partııasyn jasaý máselesi» boldy. Bul máselelerge baılanysty bıýro jasaǵan tujyrym mynaý edi: Reseıde osy kúnde túrli saıası partııalar bar. Olardyń kózdegen maqsattary baǵdarlamasynda jazylǵan. Qazaq maqsattaryn terip, baǵdarlama jasap, sol maqsattarǵa jetý sharasyn qarastyryp qazaq partııasyn qalaı jasaý, qandaı jol qurý, ony osy jalpyqazaq sezinde keńesýimiz kerek [3]. Saıası partııa qurýǵa baılanysty aıtylǵan bul tujyrymnyń mynadaı máni bar. Birinshiden, ol tarıhı derektermen tolyq tanys emes qaısibir avtorlardyń «Alash» partııasy shildedegi jalpyqazaq sezine deıin-aq qalyptasa bastady degen pikirin birjola joqqa shyǵardy. 1917 jylǵy jalpyqazaq sezine deıin qalyptasyp damyǵan «Alash» partııasy emes, keıin alashtyq atanǵan ulttyq ıntellıgenııa basqarǵan ult-azattyq qozǵalys bolatyn. Al bul qozǵalystyń bastaýshy uıytqysynyń saıası partııaǵa birigýi birinshi jalpyqazaq sezinen bastalǵany tarıhı fakti. Ekinshiden, bul aıtylǵan tujyrym «Alash» partııasynyń saıası mánin kemitý maqsatynda ony reseılik kadetter partııasynyń fılıaly esebinde baǵalaýshylar pikiriniń negizsiz ekendigin kórsetedi [4]. Imperııalyq ezgidegi qazaq qoǵamy jaǵdaıynda «Alash» partııa retinde óziniń ıdeologııalyq negizi etip, árıne, jalpyulttyq múddeni, qazaq shyndyǵyn alýǵa tıis boldy. Bul tolyq tabıǵı qubylys jáne basqasha bolýy da múmkin emestin. Á.Bókeıhanov «bul bolyp turǵan zaman Alashtyń azamatyna zor júk. Bizde birlik bolyp, is qyla biletin sheber tabylsa, Alashtyń balasy baqyt-mahabbat jolyna tústi. Keıingi úrim-butaq ne alǵys, ne qarǵys bere-bere júretin aldymyzda zor sharttar bar! Osyny ańǵar, jurtym qazaq!» dep kórsetip, bıýronyń atynan depýtattyqqa kandıdat degen 43 adamnyń atyn atap, halyqtyń talqysyna usyndy. Olardyń arasynda J.Aqbaev, A.Birimjanov, H.Dosmuhamedov, R.Mársekov sııaqty belgili qaıratkerlerden bastap A.Kenjın, S.Sabataev, M.Tólebaev sııaqty saıasatqa endi aralasa bastaǵan jastar; Ýaqytsha úkimet komıssarlary men muǵalimder, dárigerler men shyǵarmashylyq ıntellıgenııa ókilderi bar edi. Sonymen, tuńǵysh jalpyqazaq sezi 21-26 shilde aralyǵynda Orynbor qalasynda ótti. Sezd jumysyna Aqmola, Semeı, Torǵaı, Oral, Jetisý, Syrdarııa, Ferǵana oblystarynan jáne Bókeı ordasynan máseleler qoıylyp, olardyń arasynda memleket bıleý túri, qazaq avtonomııasy, qazaq oblystaryndaǵy jer jaǵdaıy, ásker qurý, zemstvo, áıel teńdigi jáne basqa máseleler bar edi. Sóıtip, birinshi jalpyqazaq sezi qazaq saıası partııasyn qurý týraly sheshim qabyldaǵanymen, kúzge deıin, ıaǵnı Quryltaı jınalysyna depýtattar saılaý naýqany qyzǵanǵa deıin ol partııanyń túrli deńgeıdegi uıymdaryn qurý isimen eshkimde aınalysa qoımady. «Qazaq» gazetiniń 1917 jylǵy 5 qazandaǵy sanynda J.Dosmuhamedovtyń haty jarııalanady. Ol Quryltaı jınalysyn daıyndaıtyn keńeste, «Shýra-Islamda» , Bas jer komıtetinde jáne basqa kóptegen oryndarda jalǵyz ózi júrgendigin bildirip, qazaq partııasynyń baǵdarlamasyn jazýǵa ýaqyty múlde qalmaıtyndyǵyn aıtyp shaǵym jasaıdy. Ýaqyttyń tym az qalǵandyǵyn túsine otyryp, «Qazaq» gazetiniń basqarmasy J.Dosmuhamedovtyń hatyn alǵan soń, 5-qazan kúngi sanynda «Alash partııasy» degen bas maqala jarııalap, onda bylaı dep kórsetedi: «Ár saıası partııa óz uranyn shaqyryp, óz urany atynan spısok túzep, saılaý isine kirise bastady. Qazaq partııasynyń programmasy jasalmaǵanymen jalpyqazaq seziniń qaýlysy jasalmaq programmanyń negizi bolsyn delingen edi. Sezd qaýlysy halyqqa maǵlum. Partııa urany desek, babamyzdyń «Alash » uranynan artyq urandy izdesek te taba almaımyz. Sóıtip, qazaq saıası partııanyń atyn «Alash» qoıý, oılap áýre bolmastan aýyzǵa túsip tur. Jalpyqazaq seziniń qaýlysyn qabyl etip, qazaq óz aldyna saıası partııa bolýyn qostaıtyndar, saılaýda kandıdat spısogin «Alash» partııasynyń spısogi dep júrgizýleri kerek». «Alash» partııasynyń uıymdaryn ashý jáne baǵdarlamasyn jazý qalaı júrdi. Ǵylymı ádebıette «Alash» partııasy negizin sáýir jáne mamyr aılarynda qurylǵan qazaq komıtetteri qurdy, al osy komıtetterdiń aktıvısteri «Alash» partııasynyń músheleri boldy degen pikir bar. «Alash» partııasynyń oblystyq uıymdary 1917 jyldyń qazan aıynan qalyptasa bastaıdy. Máselen, Á.Bókeıhanovtyń tikeleı uıymdastyrýymen jáne basshylyǵymen qazan aıynyń shamamen 12-20 juldyzy aralyǵynda partııanyń oblystyq uıymdary aldymen Semeıde, sonan soń Ombyda, al qarashanyń 10-na qaraı Orynborda ashylady. «Alash» partııasynyń Semeı oblystyq komıtetiniń ashylýy Á.Bókeıhanovtyń Tamda 8-10 qazan aralyǵynda bolyp ótken Sibir avtonomısteri sezinen qaıtar saparynda iske asyrylady. Ol qaıtar jolynda Semeı qalasyna toqtap 12-13 qazan kúnderi qala jurtshylyǵymen kezdesýler ótkizip, baıandamalar jasaıdy. Al onyń sońy «Alash» partııasynyń 15-kisiden turatyn ýaqytsha komıtetin ashýmen aıaqtalady. Komıtettiń tóraǵasy bolyp Halel Ǵabbasov, hatshysyna Sydyq Dúısenbın, qazynashy Ánýar Moldabaev saılandy. Komıtet músheleri oǵan qurmetti tóraǵa etip Álıhan Bókeıhanovty saılaıdy. «Qazaq» gazeti óziniń 1917 jylǵy 14 jeltoqsandaǵy sanynda «Alash» partııasynyń Orynborda Torǵaı oblystyq komıtetiniń ashylǵandyǵyn málimdeıdi. Komıtetke múshelikke Orynbor qalasynda «turatyn 10 qazaq hám 4 ýezden 4 qazaq, barlyǵy 14 aǵza» saılanady. Komıtettiń tóraǵasy bolyp Á.Bókeıhanov, tóraǵa serigine A.Baıtursynov, hatshysyna M.Dýlatov, qazynashysyna J.Jánibekov saılanady. «Alash» partııasynyń jarııalanbaǵanymen, belgili dárejede daıyndalyp qoıǵan shartnamasy (jarǵy) da bolǵan. Ol jóninde partııanyń Semeıdegi oblystyq komıtetiniń qurylýyna baılanysty «Qazaqta» jarııalanǵan materıaldan mynadaı derekti oqımyz: «Alash» partııasynyń tolyq shartnamasy Orynborda jasalatyn boldy, daıyn bolǵanda jurtqa jarııa qylynady. Qazirgi sharty-komıtettiń aıtqanyn eki qylmaıtyn, buıyrǵanyn dál oryndaıtyn «Alash» partııasynyń programmasyn jaqtyryp, jón kórgen programmadaǵy máselelerdi iske aınaldyrýǵa tyrysatyn kisi kiredi. «Alash» programmasynan taımaıtyn, ótirik aıtpaıtyn, shyshynan qaıtpaıtyn, jaqyndyq, týysqandyqqa búıregi burmaıtyn, dúnıelikke qyzyǵyp satylmaıtyn, shynshyl, ádil, týra kisi osy partııaǵa kiredi. Syrtyn berse ishi basqa, tilip berse júregi basqa bolatyn, sózine isin úılestirmeıtin, «Alash» jolynan aýyp, aıtysyp-tartysýǵa jaramaıtyn, aınymaly minezi bar kisi «Alash» partııasyna kirmeıdi. «Alash» partııasyna kiremin degen kisi osy aıtylǵan sharttardy oılap, tolǵap, júregi qalaıtyn bolsa ǵana kirýge jón» [5]. Qoryta kelgende, Alash - Qazaq eliniń memleket qurý tájirıbesi men memleketshildik múddesiniń úzilmegen arqaýy. Alash- Qazaqstannyń «Máńgi el» el muratyn saıasat pen rýhanııat turǵysynan aıqyndaǵan, aıshyqtaǵan kezeń ataýy [6]. Ult zııalylarynyń qajyrly eńbegi keńestik memlekettik mekemeniń negizin qalady. Keshegi Alash ıdeıasy – búgingi Táýelsiz Qazaqstan! Táýelsizdik alǵannan keıin buryn tyıym salynǵan – Alash qozǵalysy taqyryby qazirgi tańda otandyq tarıhymyzdyń mańyzdy quramdas bóligi retinde qaıta zerttelýde. Alash zııalylarynyń ómiri men isin muqııat zerttep, olardyń jetistikterin baǵalap, qatelikterinen sabaq alý, danalyǵyn baǵamdap, olar ashqan aqıqatty paıymdaý qajet.
Aıgerim JÚSIPOVA, QR Ulttyq mýzeıi Qorlardy jınaqtaý,
esepke alý jáne saqtaý qyzmeti,
qorlardy jınaqtaý sektorynyń qyzmetkeri
Istochnık: http://e-history.kz
