ەلىمىز ەگەمەن بولىپ، اتىمىز شارتاراپقا تانىلىپ جاتقان كەزىمىزدە ەلىمىزدىڭ وتكەنىن جاڭعىرتۋ - ءار ازاماتتىڭ قاسيەتتى بورىشى. قازاق تاريحىندا XX عاسىردىڭ باس كەزى – ءتۇرلى وقيعالارعا، ساياسي وزگەرىستەرگە تولى كەزەڭ. XX عاسىردىڭ باس كەزىندەگى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىس تاريحىنىڭ وزەكتى ماسەلەلەرىنىڭ ءبىرى – الاش پارتياسىنىڭ قۇرىلۋى، ونىڭ تاريحي نەگىزدەرى، ساياسي الەۋمەتتىك سيپاتى جانە تاريحتا الاتىن ورنى. قازاق زيالىلارى ساياسي پارتيا قۇرۋ ارەكەتىن ءبىرىنشى ورىس رەۆوليۋتسياسى جىلدارىندا-اق قولعا العان بولاتىن. XX عاسىردىڭ باسىنداعى ەلدەگى الاساپىران قيىن كەزەڭدە حالىقتىڭ قامىن ويلاعان ساياسي كۇش – الاش قوزعالىسى بولاتىن. وسى قوزعالىستىڭ باسىندا – ساياسي مادەنيەتى الەمدىك دەڭگەيگە كوتەرىلگەن، وقىعان، ساۋاتتى، كاسىبي دايارلىعى زامانىنا ساي ادامگەرشىلىك-يماندىلىق قاسيەتتەرى اتا-بابامىزدىڭ سان عاسىرلىق قاستەرلى قۇندىلىقتارىمەن سۋسىنداعان ءا.بوكەيحانوۆ، ا.بايتۇرسىنوۆ، م.دۋلاتوۆ، م.تىنىشباەۆ، ج.اقباەۆ، ب.قاراتاەۆ سياقتى دۇلدۇلدەر تۇرسا، سولاردىڭ ءىزىن باسقان بولاشاقتىڭ نارقاسقا ۇلدارى – ج.دوسمۇحامەدوۆ، م.جۇماباەۆ، س.سەيفۋللين، م.شوقاي، ت.رىسقۇلوۆ، س.سادۋاقاسوۆ، ج.ايماۋىتوۆ، م.اۋەزوۆ تاعى باسقالار ودان ءارى دامىتتى. م.سەرالين باستاعان «ايقاپ» جۋرنالى توڭىرەگىنە شوعىرلانعان قازاق زيالىلارى ەڭ وزەكتى قوعامدىق ماسەلەلەردى تالقىلىپ، بەلگىلى ءبىر باعدارلامالىق تۇجىرىمدارعا كەلۋ ءۇشىن جالپىقازاق سەزىن شاقىرۋ جونىندە باستاما كوتەردى. سونىمەن، جالپىقازاق كەڭەسىن شاقىرىپ، وندا ۇلت ومىرىنە قاتىستى وزەكتى ماسەلەلەردى قاراۋ، سوعان ساي ساياسي پارتيا قۇرۋ ءىسىن قولعا الۋعا قاجەتتى العىشارتتار تەك اقپان رەۆوليۋتسياسىنان كەيىن قالىپتاستى [1]. تۇڭعىش جالپىقازاق سەزىن شاقىرۋ تۋرالى شەشىم 1917 جىلعى ءساۋىر ايىندا وتكەن تورعاي وبلىستىق قازاق سەزىندە قابىلدانىپ، سەزد ونى دايارلاۋدى ءا.بوكەيحانوۆ پەن ا.بايتۇرسىنوۆ باستاعان ءبىر توپ قازاق زيالىلارىنان قۇرىلعان ايرىقشا بيۋروعا تاپسىردى [2]. ءبىرىنشى جالپىقازاق سەزىنە قاتىسقان م.شوقاەۆ ءوزىنىڭ ەستەلىكتەرىندە بۇل جيىنعا وزبەك جانە تاتار ەلدەرى وكىلدەرىنىڭ دە قاتىناسىپ، وزدەرىنىڭ ىستىق ىقىلاسىن بىلدىرگەندىگىن ايتىپ: «ءسويتىپ قۇرىلتاي ۇلى تۇركى حالىقتارىنىڭ باس قوسقان ۇشەۋىنىڭ مىزعىماس بىرلىگىن كورسەتەتىن ساحناعا اينالدى» - دەيدى. ءبىرىنشى جالپىقازاق سەزىن ۇيىمداستىرۋ بيۋروسى «قازاق» گازەتىنىڭ 24-ماۋسىم كۇنگى سانىندا سەزدىڭ تارتىبىنە قويىلاتىن ماسەلەلەرگە بايلانىستى ەل تالقىسىنا ءوز تۇجىرىمدارىن ۇسىندى. تەزيستەر تۇرىندە باياندالعان بۇل ماسەلەلەردىڭ ءبارى دەرلىك كەيىن ءبىرىنشى جالپىقازاق سەزىنىڭ كۇن تارتىبىنە ەندى. سەزدىڭ كۇن تارتىبىنە ەنگىزۋگە ۇسىنىلعان ماسەلەلەردىڭ ءبىرى – «قازاق ساياسي پارتياسىن جاساۋ ماسەلەسى» بولدى. بۇل ماسەلەلەرگە بايلانىستى بيۋرو جاساعان تۇجىرىم مىناۋ ەدى: رەسەيدە وسى كۇندە ءتۇرلى ساياسي پارتيالار بار. ولاردىڭ كوزدەگەن ماقساتتارى باعدارلاماسىندا جازىلعان. قازاق ماقساتتارىن تەرىپ، باعدارلاما جاساپ، سول ماقساتتارعا جەتۋ شاراسىن قاراستىرىپ قازاق پارتياسىن قالاي جاساۋ، قانداي جول قۇرۋ، ونى وسى جالپىقازاق سەزىندە كەڭەسۋىمىز كەرەك [3]. ساياسي پارتيا قۇرۋعا بايلانىستى ايتىلعان بۇل تۇجىرىمنىڭ مىناداي ءمانى بار. بىرىنشىدەن، ول تاريحي دەرەكتەرمەن تولىق تانىس ەمەس قايسىبىر اۆتورلاردىڭ «الاش» پارتياسى شىلدەدەگى جالپىقازاق سەزىنە دەيىن-اق قالىپتاسا باستادى دەگەن پىكىرىن ءبىرجولا جوققا شىعاردى. 1917 جىلعى جالپىقازاق سەزىنە دەيىن قالىپتاسىپ دامىعان «الاش» پارتياسى ەمەس، كەيىن الاشتىق اتانعان ۇلتتىق ينتەلليگەنتسيا باسقارعان ۇلت-ازاتتىق قوزعالىس بولاتىن. ال بۇل قوزعالىستىڭ باستاۋشى ۇيىتقىسىنىڭ ساياسي پارتياعا بىرىگۋى ءبىرىنشى جالپىقازاق سەزىنەن باستالعانى تاريحي فاكتى. ەكىنشىدەن، بۇل ايتىلعان تۇجىرىم «الاش» پارتياسىنىڭ ساياسي ءمانىن كەمىتۋ ماقساتىندا ونى رەسەيلىك كادەتتەر پارتياسىنىڭ فيليالى ەسەبىندە باعالاۋشىلار پىكىرىنىڭ نەگىزسىز ەكەندىگىن كورسەتەدى [4]. يمپەريالىق ەزگىدەگى قازاق قوعامى جاعدايىندا «الاش» پارتيا رەتىندە ءوزىنىڭ يدەولوگيالىق نەگىزى ەتىپ، ارينە، جالپىۇلتتىق مۇددەنى، قازاق شىندىعىن الۋعا ءتيىس بولدى. بۇل تولىق تابيعي قۇبىلىس جانە باسقاشا بولۋى دا مۇمكىن ەمەستىن. ءا.بوكەيحانوۆ «بۇل بولىپ تۇرعان زامان الاشتىڭ ازاماتىنا زور جۇك. بىزدە بىرلىك بولىپ، ءىس قىلا بىلەتىن شەبەر تابىلسا، الاشتىڭ بالاسى باقىت-ماحاببات جولىنا ءتۇستى. كەيىنگى ءۇرىم-بۇتاق نە العىس، نە قارعىس بەرە-بەرە جۇرەتىن الدىمىزدا زور شارتتار بار! وسىنى اڭعار، جۇرتىم قازاق!» دەپ كورسەتىپ، بيۋرونىڭ اتىنان دەپۋتاتتىققا كانديدات دەگەن 43 ادامنىڭ اتىن اتاپ، حالىقتىڭ تالقىسىنا ۇسىندى. ولاردىڭ اراسىندا ج.اقباەۆ، ا.ءبىرىمجانوۆ، ح.دوسمۇحامەدوۆ، ر.مارسەكوۆ سياقتى بەلگىلى قايراتكەرلەردەن باستاپ ا.كەنجين، س.ساباتاەۆ، م.تولەباەۆ سياقتى ساياساتقا ەندى ارالاسا باستاعان جاستار; ۋاقىتشا ۇكىمەت كوميسسارلارى مەن مۇعالىمدەر، دارىگەرلەر مەن شىعارماشىلىق ينتەلليگەنتسيا وكىلدەرى بار ەدى. سونىمەن، تۇڭعىش جالپىقازاق سەزى 21-26 شىلدە ارالىعىندا ورىنبور قالاسىندا ءوتتى. سەزد جۇمىسىنا اقمولا، سەمەي، تورعاي، ورال، جەتىسۋ، سىرداريا، فەرعانا وبلىستارىنان جانە بوكەي ورداسىنان ماسەلەلەر قويىلىپ، ولاردىڭ اراسىندا مەملەكەت بيلەۋ ءتۇرى، قازاق اۆتونومياسى، قازاق وبلىستارىنداعى جەر جاعدايى، اسكەر قۇرۋ، زەمستۆو، ايەل تەڭدىگى جانە باسقا ماسەلەلەر بار ەدى. ءسويتىپ، ءبىرىنشى جالپىقازاق سەزى قازاق ساياسي پارتياسىن قۇرۋ تۋرالى شەشىم قابىلداعانىمەن، كۇزگە دەيىن، ياعني قۇرىلتاي جينالىسىنا دەپۋتاتتار سايلاۋ ناۋقانى قىزعانعا دەيىن ول پارتيانىڭ ءتۇرلى دەڭگەيدەگى ۇيىمدارىن قۇرۋ ىسىمەن ەشكىمدە اينالىسا قويمادى. «قازاق» گازەتىنىڭ 1917 جىلعى 5 قازانداعى سانىندا ج.دوسمۇحامەدوۆتىڭ حاتى جاريالانادى. ول قۇرىلتاي جينالىسىن دايىندايتىن كەڭەستە، «شۋرا-يسلامدا» ، باس جەر كوميتەتىندە جانە باسقا كوپتەگەن ورىنداردا جالعىز ءوزى جۇرگەندىگىن ءبىلدىرىپ، قازاق پارتياسىنىڭ باعدارلاماسىن جازۋعا ۋاقىتى مۇلدە قالمايتىندىعىن ايتىپ شاعىم جاسايدى. ۋاقىتتىڭ تىم از قالعاندىعىن تۇسىنە وتىرىپ، «قازاق» گازەتىنىڭ باسقارماسى ج.دوسمۇحامەدوۆتىڭ حاتىن العان سوڭ، 5-قازان كۇنگى سانىندا «الاش پارتياسى» دەگەن باس ماقالا جاريالاپ، وندا بىلاي دەپ كورسەتەدى: «ءار ساياسي پارتيا ءوز ۇرانىن شاقىرىپ، ءوز ۇرانى اتىنان سپيسوك تۇزەپ، سايلاۋ ىسىنە كىرىسە باستادى. قازاق پارتياسىنىڭ پروگرامماسى جاسالماعانىمەن جالپىقازاق سەزىنىڭ قاۋلىسى جاسالماق پروگراممانىڭ نەگىزى بولسىن دەلىنگەن ەدى. سەزد قاۋلىسى حالىققا ماعلۇم. پارتيا ۇرانى دەسەك، بابامىزدىڭ «الاش » ۇرانىنان ارتىق ۇراندى ىزدەسەك تە تابا المايمىز. ءسويتىپ، قازاق ساياسي پارتيانىڭ اتىن «الاش» قويۋ، ويلاپ اۋرە بولماستان اۋىزعا ءتۇسىپ تۇر. جالپىقازاق سەزىنىڭ قاۋلىسىن قابىل ەتىپ، قازاق ءوز الدىنا ساياسي پارتيا بولۋىن قوستايتىندار، سايلاۋدا كانديدات سپيسوگىن «الاش» پارتياسىنىڭ سپيسوگى دەپ جۇرگىزۋلەرى كەرەك». «الاش» پارتياسىنىڭ ۇيىمدارىن اشۋ جانە باعدارلاماسىن جازۋ قالاي ءجۇردى. عىلىمي ادەبيەتتە «الاش» پارتياسى نەگىزىن ءساۋىر جانە مامىر ايلارىندا قۇرىلعان قازاق كوميتەتتەرى قۇردى، ال وسى كوميتەتتەردىڭ اكتيۆيستەرى «الاش» پارتياسىنىڭ مۇشەلەرى بولدى دەگەن پىكىر بار. «الاش» پارتياسىنىڭ وبلىستىق ۇيىمدارى 1917 جىلدىڭ قازان ايىنان قالىپتاسا باستايدى. ماسەلەن، ءا.بوكەيحانوۆتىڭ تىكەلەي ۇيىمداستىرۋىمەن جانە باسشىلىعىمەن قازان ايىنىڭ شامامەن 12-20 جۇلدىزى ارالىعىندا پارتيانىڭ وبلىستىق ۇيىمدارى الدىمەن سەمەيدە، سونان سوڭ ومبىدا، ال قاراشانىڭ 10-نا قاراي ورىنبوردا اشىلادى. «الاش» پارتياسىنىڭ سەمەي وبلىستىق كوميتەتىنىڭ اشىلۋى ءا.بوكەيحانوۆتىڭ تامدا 8-10 قازان ارالىعىندا بولىپ وتكەن ءسىبىر اۆتونوميستەرى سەزىنەن قايتار ساپارىندا ىسكە اسىرىلادى. ول قايتار جولىندا سەمەي قالاسىنا توقتاپ 12-13 قازان كۇندەرى قالا جۇرتشىلىعىمەن كەزدەسۋلەر وتكىزىپ، باياندامالار جاسايدى. ال ونىڭ سوڭى «الاش» پارتياسىنىڭ 15-كىسىدەن تۇراتىن ۋاقىتشا كوميتەتىن اشۋمەن اياقتالادى. كوميتەتتىڭ توراعاسى بولىپ حالەل عابباسوۆ، حاتشىسىنا سىدىق دۇيسەنبين، قازىناشى ءانۋار مولداباەۆ سايلاندى. كوميتەت مۇشەلەرى وعان قۇرمەتتى توراعا ەتىپ ءاليحان بوكەيحانوۆتى سايلايدى. «قازاق» گازەتى ءوزىنىڭ 1917 جىلعى 14 جەلتوقسانداعى سانىندا «الاش» پارتياسىنىڭ ورىنبوردا تورعاي وبلىستىق كوميتەتىنىڭ اشىلعاندىعىن مالىمدەيدى. كوميتەتكە مۇشەلىككە ورىنبور قالاسىندا «تۇراتىن 10 قازاق ءھام 4 ۋەزدەن 4 قازاق، بارلىعى 14 اعزا» سايلانادى. كوميتەتتىڭ توراعاسى بولىپ ءا.بوكەيحانوۆ، توراعا سەرىگىنە ا.بايتۇرسىنوۆ، حاتشىسىنا م.دۋلاتوۆ، قازىناشىسىنا ج.جانىبەكوۆ سايلانادى. «الاش» پارتياسىنىڭ جاريالانباعانىمەن، بەلگىلى دارەجەدە دايىندالىپ قويعان شارتناماسى (جارعى) دا بولعان. ول جونىندە پارتيانىڭ سەمەيدەگى وبلىستىق كوميتەتىنىڭ قۇرىلۋىنا بايلانىستى «قازاقتا» جاريالانعان ماتەريالدان مىناداي دەرەكتى وقيمىز: «الاش» پارتياسىنىڭ تولىق شارتناماسى ورىنبوردا جاسالاتىن بولدى، دايىن بولعاندا جۇرتقا جاريا قىلىنادى. قازىرگى شارتى-كوميتەتتىڭ ايتقانىن ەكى قىلمايتىن، بۇيىرعانىن ءدال ورىندايتىن «الاش» پارتياسىنىڭ پروگرامماسىن جاقتىرىپ، ءجون كورگەن پروگرامماداعى ماسەلەلەردى ىسكە اينالدىرۋعا تىرىساتىن كىسى كىرەدى. «الاش» پروگرامماسىنان تايمايتىن، وتىرىك ايتپايتىن، شىشىنان قايتپايتىن، جاقىندىق، تۋىسقاندىققا بۇيرەگى بۇرمايتىن، دۇنيەلىككە قىزىعىپ ساتىلمايتىن، شىنشىل، ءادىل، تۋرا كىسى وسى پارتياعا كىرەدى. سىرتىن بەرسە ءىشى باسقا، ءتىلىپ بەرسە جۇرەگى باسقا بولاتىن، سوزىنە ءىسىن ۇيلەستىرمەيتىن، «الاش» جولىنان اۋىپ، ايتىسىپ-تارتىسۋعا جارامايتىن، اينىمالى مىنەزى بار كىسى «الاش» پارتياسىنا كىرمەيدى. «الاش» پارتياسىنا كىرەمىن دەگەن كىسى وسى ايتىلعان شارتتاردى ويلاپ، تولعاپ، جۇرەگى قالايتىن بولسا عانا كىرۋگە ءجون» [5]. قورىتا كەلگەندە، الاش - قازاق ەلىنىڭ مەملەكەت قۇرۋ تاجىريبەسى مەن مەملەكەتشىلدىك مۇددەسىنىڭ ۇزىلمەگەن ارقاۋى. الاش- قازاقستاننىڭ «ماڭگى ەل» ەل مۇراتىن ساياسات پەن رۋحانيات تۇرعىسىنان ايقىنداعان، ايشىقتاعان كەزەڭ اتاۋى [6]. ۇلت زيالىلارىنىڭ قاجىرلى ەڭبەگى كەڭەستىك مەملەكەتتىك مەكەمەنىڭ نەگىزىن قالادى. كەشەگى الاش يدەياسى – بۇگىنگى تاۋەلسىز قازاقستان! تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن بۇرىن تىيىم سالىنعان – الاش قوزعالىسى تاقىرىبى قازىرگى تاڭدا وتاندىق تاريحىمىزدىڭ ماڭىزدى قۇرامداس بولىگى رەتىندە قايتا زەرتتەلۋدە. الاش زيالىلارىنىڭ ءومىرى مەن ءىسىن مۇقيات زەرتتەپ، ولاردىڭ جەتىستىكتەرىن باعالاپ، قاتەلىكتەرىنەن ساباق الۋ، دانالىعىن باعامداپ، ولار اشقان اقيقاتتى پايىمداۋ قاجەت.
ايگەرىم ءجۇسىپوۆا، قر ۇلتتىق مۋزەيى قورلاردى جيناقتاۋ،
ەسەپكە الۋ جانە ساقتاۋ قىزمەتى،
قورلاردى جيناقتاۋ سەكتورىنىڭ قىزمەتكەرى
يستوچنيك: http://e-history.kz
