Türkı-qypşaq taipalarynyŋ otyryqşylyq mädenietı jaily aitylǧanda, kümbır-kümbır kümbezderı kök tıregen asyl tastardan qalanǧan säulettı sarailar, kelıstı keseneler eske tüsedı. Uaqyttyŋ ökpek dauyly men ötkır jauyny jep müjıgen ǧajaiyp aqar-şaqar qalalardyŋ köbı būl künde qūm qūrsauynda, jer qyrtysynda qaldy.
Qiian-keskı soǧystar men tabiǧi faktorlar äsem şaharlardyŋ küirep, jer betınen mülde joiylyp ketuıne äkelıp soqty. Būl däuırge qadau-qadau qalalardyŋ qirandylary men qaldyǧy jettı. Sol bar mūranyŋ özın zerttep-zerdelep, ony söilete bılsek te, az igılık emes edı. Türkıstan, Otyrar, Sauran, Syǧanaq, Saraişyq, Samarqan, Būhara jäne Ündıstan jerındegı Moǧol imperatorlary salǧyzǧan säulettı sarailar – Şyǧys arhitektura önerınıŋ bır üzıgı. Osynau arhitekturalyq ansamblderdıŋ asqaq şyŋy, aŋyz-äpsanaǧa bai, ǧajaiyp ǧimarat – Täj-Mahal kesenesı. Ol Oŋtüstık Aziiadaǧy ǧana emes, jer betındegı eŋ säulettı ärı eroziiaǧa ūşyramai jaqsy saqtalǧan qūrylys. Älemnıŋ jetı ǧajaiybynyŋ bırı. UNESCO-nyŋ materialdyq mädeni mūrasy häm mahabbat mūnarasy.
Ataqty bileuşı Ämır Temırdıŋ ūrpaǧy Jahan şah patşanyŋ sūlu jary Arzumand-banu begım Mūntaz Mahal on törtınşı balasyn bosanarda qaitys bolady. Kışı hanym Mūntaz Mahal Jahan şahtyŋ şyn süigen ǧaşyq jary. Mūntaz Mahal Asaf hannyŋ qyzy, tegı türkımen (Jahan şahtyŋ anasy da türkımen bolǧan). Älemge mahabbat simvoly retınde äigılı Täj-Mahal kesenesı asyl jary Mūntaz Mahaldyŋ qūrmetıne tūrǧyzyldy. Täj – sözı säulet önerınıŋ altyn täjı bolsa, Mahal jarynyŋ esımı. (Qazaqtar künı bügınge deiın taza, kırşıksız, päk, sūlu närsenı «mūntazdai» deidı. Sondaǧy «mūntazdai» sözınıŋ tüp-törkını Mūntaz Mahalǧa qatysty boluy mümkın. Sebebı Jahan şah pen Mūntaz Mahaldyŋ ǧaşyqtyq aŋyzy qazaq arasyna da keŋ taralǧan).
Kesene qūrylysy 1631 jyly bastalyp, 22-23 jylǧa sozyldy. Biıktıgı 74 metr, bes kümbezdı, tört töŋıregınde tört mūnarasy bar (mūnaralar tek sändık üşın ǧana emes, jel men selden saqtaityn qorǧanys), aq märmärdan salynǧan segız qyrly ǧimarat. Taŋ şapaǧynda qyzǧylt, kündız aqşaŋqan, tünde qūşaǧynda kümıs nūrǧa şomylatyn siqyrly sarai.
Qūrylysty saluǧa Osmanly, Parsy elderınen jäne Orta Aziialyq Samarqan, Būhara, Türkıstan qalalarynan barlyǧy 20 myŋ säuletşı-ūstalar kırısken.
Bas arhitektor türık näsıldı İsa Mūhammed jäne täjık ūsta Ahmad Lahori dep jazylǧan qazırgı derekterde. Alaida būrynnan kele jatqan qūrylysqa qatysty aŋyz-äpsanalarda bas arhitektor İsa şeber jäne Jahan şahtyŋ özı dep atalatyn.
Täj-Mahal jaily tarihi derekter ündı serialdary tärızdı şym-şytyryq. Bırızdılık mülde joq. Tıptı ündı tarihşylary Täj-Mahalǧa qatysty ǧana emes, jalpy tarihtaryna narazy, şyndyq jazylmady, imperiialyq ekspansiianyŋ yqpalyna ūşyrady, būl säulet önerınıŋ tarihy Moǧol imperatorlary dendep kırmei tūrǧanda da bar edı deidı. Ündıstandaǧy islam jäne budda dınderın ūstanatyndardyŋ arasyndaǧy qarama-qaişylyq pen Moǧol imperiiasynan qalǧan mūralarǧa degen jatsynu sezımı de baiqalady.
Būl jazbadaǧy eŋ negızgı aitylǧaly otyrǧan närse – Täj-Mahal qūrylysynyŋ bas arhitektory türkı tektı İsa şeber jaiynda.
Täj-Mahal qūrylysynyŋ bas arhitektoryna qatysty är türlı derek kezdesedı. Bırı bas säuletşı parsy tektı Ahmad Lahori dese, endı bır derekte türkı tektı İsa Mūhammed myrza delıngen. Keibır jerde ekeuınıŋ aty qatar atalady. Al Täj-Mahal qūrylysynda türkılık jäne parsylyq naqyştyŋ ekeuı de bar. Olai bolatyn sebebı ekeuı de bır-bırınen tym alys emes. Ekeuı de Şyǧys säulet önerınıŋ bır-bır bölıgı. Ǧimarattyŋ arhitekturalyq jobasyn zertteuşıler onda arabtyq, parsylyq, türkılık jäne jergılıktı ündılık erekşelıktermen qatar, islam men buddanyŋ tandemı ūştasqan deidı.
Bas şeber jaiynda ejelden kele jatqan aŋyz-äpsana, ädebi folklorlyq şyǧarmalar jäne qisyn, logika da är tektı. Mäselen, Jahan şah – Ämır Temırdıŋ besınşı ūrpaǧy. Ämır Temır Orta Aziiany bilegen jauynger patşa. Alaida, säulet önerıne öte qūmbyl bolǧan. Ämır Temırdıŋ ūrpaqtary Babyr, Qūmaiyn, Akbar, Jahanger jäne Jahan şah bärı de säulet önerıne erekşe köŋıl bölgen. «Moǧol bileuşılerı imperator boluymen qatar säulet älemınıŋ imperatory boldy. Olardyŋ ǧimarattarǧa degen qūştarlyǧy şeksız», – deidı Ündıstan tarihşylary.
Ämır Temır Qazaqstan jerındegı Türkıstandaǧy Iаsaui kesenesın saldyrdy (1400 j), al ūrpaǧy Jahan şah Agra qalasynda Täj-Mahal kesenesın saldyrdy (1631 j). Ekı kesenenıŋ de keskın-kelbetınde ūqsastyq köp. Ekeuı de bır äulettıŋ mūrasy. Ekınşı, aŋyz boiynşa, būrynǧy aŋyzda Täj-Mahal qūrylysyn salǧan säuletşınıŋ qolyn şapqan. Qoly şabylǧan türkı tektı İsa şeber ekendıgın ündıstandyq jazuşy Randjit Desai «İsa» atty tuyndysynda: «Ol Türkıstanda, asa şeber qūrylysşylar ūrpaǧynan şyqqan» dep jazǧan.
Sonymen bırge, ündıstandyq taǧy bır lirik jazuşy Raghunath Vaman Dighenıŋ Gülzari men Iаşodhar jaily miftık-lirikalyq şyǧarmasynda Jahan şahtyŋ bas arhitektory İsa şeber ekenın jazǧan.
Ǧimaraty tūrǧyzuǧa 20 myŋ qūrylysşy qatysqan. Bıraq osynyŋ bärınıŋ qolyn şapqan joq. «Tarihta Täj-Mahaldy saluşylar Täj-Mahaldan keiın de köptegen ǧimarattardyŋ qūrylysyna üles qosty», – deidı bır derekközınde. Belgılı säuletşı Ahmad Lahoridyŋ qoly şabylmaǧan, bıraq Täj-Mahaldan keiıngı qūrylystarǧa qatysqan arhitektorlardyŋ bırı boluy mümkın.
Mıne, joǧarydaǧy jazǧan däiektermen jäne köneden kele jatqan Ündıstandaǧy aŋyz-äpsanaǧa süiensek, Täj-Mahal qūrylysynyŋ bas arhitektory – älbette, türkı tektı İsa şeber degen tüiın şyǧady. Dese de, bas arhitektor türkı İsa şeber dep ataǧanymyzben, taǧy da aldymyzdan ekıūşty maǧlūmat kezdesedı.
Mäselen, İsa şeber jaiynda da üş türlı derek bar. Bırınşısı, İsa Mūhammed Vizantiia imperiiasynyŋ qūramyndaǧy türık säuletşısı deidı. Ekınşısı, Osmanly elınen kelgen İsa Mohamed Efendi eken dese, üşınşı bır derekte İsa şeber türkıstandyq türkı-qypşaq taipalarynan deidı. Būl üş derektıŋ arajıgın ajyratu qiyn. Äuelı Vizantiia elınıŋ sol zamanda säulet önerı älemdık köş basynda tūrǧandyǧy tarihtan belgılı. Bıraq ary qarai qazbalap naqty eşteŋe taba almadyq… Al ekınşı Osmanly türıkterdıŋ säuletşısı degen uäj kümändı. Sebebı Osmanly elındegı qala qūrylysşylary denı syrttan, Grek, Vizantiia elderınen bolǧandyǧy belgılı. Sonymen qatar jazuşy Randjit Desaidyŋ İsa şeber turaly jazǧanynda: «Şeber ǧajaiyp qūrylysty äuelı qiialynda salǧan. Sosyn sol qūrylysty saldyru üşın Türkıstan bileuşısıne jäne Parsy patşasyna baryp aitady. Olardyŋ barlyǧy qūrylystyŋ ǧajaiyp säulettı ekenın, bıraq ondai ǧajaiyp qūrylysty saluǧa qazynasy jetpeitının aityp şyǧaryp salady. Aiaǧy jetken bıraz eldı adaqtaidy. Aqyr soŋynda bailyǧy şalqyǧan Moǧol imperatory Jahan şah sūlu jarynan aiyrylyp, soǧan älemde joq keremet kümbez qoiuǧa şeber taba almai otyrǧanda kez bolady. Şeber patşaǧa jobasyn körsetedı. Patşa özı oilaǧanynan da keremet kümbezdı körıp, qairan qalady. Sonda Jahan şah patşa: «Ǧimaratty salyp bolǧannan soŋ ekı qolyŋdy şabamyn. Sebebı älemde mūndai ǧimarattyŋ taǧy da salynbauy qajet. Būl älemde jalǧyz, dara sūlu boluy kerek», – deidı. Osyǧan deiın ǧimaratty saldyruǧa aqşa tappǧan şeber kelısuge mäjbür bolady.
Mıne, osy jazbaǧa qarap oi jügırtsek, İsa şeberdıŋ türkıstandyq qypşaq taipalarynan şyqqandyǧy qisynǧa keledı. Mäselen, Osmanly elı sol tūsta dürkırep tūrǧan alyp imperiia. Eger būl Osmanly türık şeberdıŋ qiialynda tuǧan ideia bolsa, onda Täj-Mahal ǧimaraty bälkım Anadoly jerınde salynar ma edı?! Ondai qūrylysty saluǧa Osmanly elınıŋ äleuetı de jetıp tūrǧan kezı bolatyn.
Ündıstandyq tarihşy, professor Amitra Paliual: «Moǧoldar ǧylym men önerdıŋ bileuşısı. Ündıstannyŋ qūrylysyn damytty. Şahtyŋ özı de qūrylystardyŋ jobasyn syzǧan. Arhitekturada Ortalyq Aziianyŋ ülgısın keŋınen qoldanǧan» dese, tarihşy Salman Kumar «Būl ūly önertuyndysyn (Täj-Mahal) saluşylardyŋ ışınde türkı-qypşaqtar da boldy. Olar Ortalyq Aziiadan kelgen» deidı.
Aǧylşyn aqyny Edvard Lir «Adamdar ekı türge bölınedı: Täj-Mahaldy körgender jäne körmegender» degen eken. Sol aitqandai, älemdı aralaǧan, äigılı Täj-Mahal kesenesın öz közımen körgen saiahatşy-jihankez Sapar Ysqaqov bır sözınde: «Qūrylysty (Täj-Mahaldy) saluşylardyŋ arasynda qypşaqtar köp bolypty. Olar tek qūrylys qana emes, äskeri ıske de aralasty» deidı.
Būl äŋgımenı aitudaǧy maqsat – Täj-Mahal ǧimaratyn salǧan türkıstandyq şeber, iaǧni bızdıŋ babamyz dep maqtanu da emes. Öitkenı maqtanarlyqtai aqtaŋdaqtardan arşyp alarlyq älı de ǧylymi ızdenıstıŋ tapşylyǧy qynjyltady. Būl – mol zertteudı qajet etetın närse.
Jazuşy Äbış Kekılbaevtyŋ «Aŋyzdyŋ aqyry» povesınde siqyrly ǧimarat keskınınde näzık psihologiialyq işaratpen surettelgen körkem körınıster bar. Kışı hanymnyŋ patşaǧa degen saǧynyşyn körsetuge arnalǧan Kök mūnara aqyr tübı özıne ǧaşyq bolǧan Japar ūstanyŋ sezımıne ūlasady. İsa şeberdıŋ qolynan şyqqan Täj-Mahal da Äbış Kekılbaevtyŋ qalamynan tuǧan Kök mūnara da – türkı tektı adamnyŋ qiial jemısı, oi jetıstıgı edı…
Baqytbek QADYR,
"Adyrna" ūlttyq portaly
Ūqsas jaŋalyqtar
