تۇركى-قىپشاق تايپالارىنىڭ وتىرىقشىلىق مادەنيەتى جايلى ايتىلعاندا، كۇمبىر-كۇمبىر كۇمبەزدەرى كوك تىرەگەن اسىل تاستاردان قالانعان ساۋلەتتى سارايلار، كەلىستى كەسەنەلەر ەسكە تۇسەدى. ۋاقىتتىڭ وكپەك داۋىلى مەن وتكىر جاۋىنى جەپ مۇجىگەن عاجايىپ اقار-شاقار قالالاردىڭ كوبى بۇل كۇندە قۇم قۇرساۋىندا، جەر قىرتىسىندا قالدى.
قيان-كەسكى سوعىستار مەن تابيعي فاكتورلار اسەم شاھارلاردىڭ كۇيرەپ، جەر بەتىنەن مۇلدە جويىلىپ كەتۋىنە اكەلىپ سوقتى. بۇل داۋىرگە قاداۋ-قاداۋ قالالاردىڭ قيراندىلارى مەن قالدىعى جەتتى. سول بار مۇرانىڭ ءوزىن زەرتتەپ-زەردەلەپ، ونى سويلەتە بىلسەك تە، از يگىلىك ەمەس ەدى. تۇركىستان، وتىرار، ساۋران، سىعاناق، سارايشىق، سامارقان، بۇحارا جانە ءۇندىستان جەرىندەگى موعول يمپەراتورلارى سالعىزعان ساۋلەتتى سارايلار – شىعىس ارحيتەكتۋرا ونەرىنىڭ ءبىر ۇزىگى. وسىناۋ ارحيتەكتۋرالىق انسامبلدەردىڭ اسقاق شىڭى، اڭىز-اپساناعا باي، عاجايىپ عيمارات – ءتاج-ماحال كەسەنەسى. ول وڭتۇستىك ازياداعى عانا ەمەس، جەر بەتىندەگى ەڭ ساۋلەتتى ءارى ەروزياعا ۇشىراماي جاقسى ساقتالعان قۇرىلىس. الەمنىڭ جەتى عاجايىبىنىڭ ءبىرى. UNESCO-نىڭ ماتەريالدىق مادەني مۇراسى ءھام ماحاببات مۇناراسى.
اتاقتى بيلەۋشى ءامىر تەمىردىڭ ۇرپاعى جاھان شاح پاتشانىڭ سۇلۋ جارى ارزۋماند-بانۋ بەگىم مۇنتاز ماحال ون ءتورتىنشى بالاسىن بوساناردا قايتىس بولادى. كىشى حانىم مۇنتاز ماحال جاھان شاحتىڭ شىن سۇيگەن عاشىق جارى. مۇنتاز ماحال اساف حاننىڭ قىزى، تەگى تۇركىمەن (جاھان شاحتىڭ اناسى دا تۇركىمەن بولعان). الەمگە ماحاببات سيمۆولى رەتىندە ايگىلى ءتاج-ماحال كەسەنەسى اسىل جارى مۇنتاز ماحالدىڭ قۇرمەتىنە تۇرعىزىلدى. ءتاج – ءسوزى ساۋلەت ونەرىنىڭ التىن ءتاجى بولسا، ماحال جارىنىڭ ەسىمى. (قازاقتار كۇنى بۇگىنگە دەيىن تازا، كىرشىكسىز، پاك، سۇلۋ نارسەنى «مۇنتازداي» دەيدى. سونداعى «مۇنتازداي» ءسوزىنىڭ ءتۇپ-توركىنى مۇنتاز ماحالعا قاتىستى بولۋى مۇمكىن. سەبەبى جاھان شاح پەن مۇنتاز ماحالدىڭ عاشىقتىق اڭىزى قازاق اراسىنا دا كەڭ تارالعان).
كەسەنە قۇرىلىسى 1631 جىلى باستالىپ، 22-23 جىلعا سوزىلدى. بيىكتىگى 74 مەتر، بەس كۇمبەزدى، ءتورت توڭىرەگىندە ءتورت مۇناراسى بار (مۇنارالار تەك ساندىك ءۇشىن عانا ەمەس، جەل مەن سەلدەن ساقتايتىن قورعانىس), اق ءمارماردان سالىنعان سەگىز قىرلى عيمارات. تاڭ شاپاعىندا قىزعىلت، كۇندىز اقشاڭقان، تۇندە قۇشاعىندا كۇمىس نۇرعا شومىلاتىن سيقىرلى ساراي.
قۇرىلىستى سالۋعا وسمانلى، پارسى ەلدەرىنەن جانە ورتا ازيالىق سامارقان، بۇحارا، تۇركىستان قالالارىنان بارلىعى 20 مىڭ ساۋلەتشى-ۇستالار كىرىسكەن.
باس ارحيتەكتور تۇرىك ءناسىلدى يسا مۇحاممەد جانە تاجىك ۇستا احماد لاحوري دەپ جازىلعان قازىرگى دەرەكتەردە. الايدا بۇرىننان كەلە جاتقان قۇرىلىسقا قاتىستى اڭىز-ءاپسانالاردا باس ارحيتەكتور يسا شەبەر جانە جاھان شاحتىڭ ءوزى دەپ اتالاتىن.
ءتاج-ماحال جايلى تاريحي دەرەكتەر ءۇندى سەريالدارى ءتارىزدى شىم-شىتىرىق. بىرىزدىلىك مۇلدە جوق. ءتىپتى ءۇندى تاريحشىلارى ءتاج-ماحالعا قاتىستى عانا ەمەس، جالپى تاريحتارىنا نارازى، شىندىق جازىلمادى، يمپەريالىق ەكسپانسيانىڭ ىقپالىنا ۇشىرادى، بۇل ساۋلەت ونەرىنىڭ تاريحى موعول يمپەراتورلارى دەندەپ كىرمەي تۇرعاندا دا بار ەدى دەيدى. ۇندىستانداعى يسلام جانە بۋددا دىندەرىن ۇستاناتىنداردىڭ اراسىنداعى قاراما-قايشىلىق پەن موعول يمپەرياسىنان قالعان مۇرالارعا دەگەن جاتسىنۋ سەزىمى دە بايقالادى.
بۇل جازباداعى ەڭ نەگىزگى ايتىلعالى وتىرعان نارسە – ءتاج-ماحال قۇرىلىسىنىڭ باس ارحيتەكتورى تۇركى تەكتى يسا شەبەر جايىندا.
ءتاج-ماحال قۇرىلىسىنىڭ باس ارحيتەكتورىنا قاتىستى ءار ءتۇرلى دەرەك كەزدەسەدى. ءبىرى باس ساۋلەتشى پارسى تەكتى احماد لاحوري دەسە، ەندى ءبىر دەرەكتە تۇركى تەكتى يسا مۇحاممەد مىرزا دەلىنگەن. كەيبىر جەردە ەكەۋىنىڭ اتى قاتار اتالادى. ال ءتاج-ماحال قۇرىلىسىندا تۇركىلىك جانە پارسىلىق ناقىشتىڭ ەكەۋى دە بار. ولاي بولاتىن سەبەبى ەكەۋى دە ءبىر-بىرىنەن تىم الىس ەمەس. ەكەۋى دە شىعىس ساۋلەت ونەرىنىڭ ءبىر-ءبىر بولىگى. عيماراتتىڭ ارحيتەكتۋرالىق جوباسىن زەرتتەۋشىلەر وندا ارابتىق، پارسىلىق، تۇركىلىك جانە جەرگىلىكتى ۇندىلىك ەرەكشەلىكتەرمەن قاتار، يسلام مەن بۋددانىڭ تاندەمى ۇشتاسقان دەيدى.
باس شەبەر جايىندا ەجەلدەن كەلە جاتقان اڭىز-ءاپسانا، ادەبي فولكلورلىق شىعارمالار جانە قيسىن، لوگيكا دا ءار تەكتى. ماسەلەن، جاھان شاح – ءامىر تەمىردىڭ بەسىنشى ۇرپاعى. ءامىر تەمىر ورتا ازيانى بيلەگەن جاۋىنگەر پاتشا. الايدا، ساۋلەت ونەرىنە وتە قۇمبىل بولعان. ءامىر تەمىردىڭ ۇرپاقتارى بابىر، قۇمايىن، اكبار، جاھانگەر جانە جاھان شاح ءبارى دە ساۋلەت ونەرىنە ەرەكشە كوڭىل بولگەن. «موعول بيلەۋشىلەرى يمپەراتور بولۋىمەن قاتار ساۋلەت الەمىنىڭ يمپەراتورى بولدى. ولاردىڭ عيماراتتارعا دەگەن قۇشتارلىعى شەكسىز»، – دەيدى ءۇندىستان تاريحشىلارى.
ءامىر تەمىر قازاقستان جەرىندەگى تۇركىستانداعى ياساۋي كەسەنەسىن سالدىردى (1400 ج), ال ۇرپاعى جاھان شاح اگرا قالاسىندا ءتاج-ماحال كەسەنەسىن سالدىردى (1631 ج). ەكى كەسەنەنىڭ دە كەسكىن-كەلبەتىندە ۇقساستىق كوپ. ەكەۋى دە ءبىر اۋلەتتىڭ مۇراسى. ەكىنشى، اڭىز بويىنشا، بۇرىنعى اڭىزدا ءتاج-ماحال قۇرىلىسىن سالعان ساۋلەتشىنىڭ قولىن شاپقان. قولى شابىلعان تۇركى تەكتى يسا شەبەر ەكەندىگىن ۇندىستاندىق جازۋشى راندجيت دەساي «يسا» اتتى تۋىندىسىندا: «ول تۇركىستاندا، اسا شەبەر قۇرىلىسشىلار ۇرپاعىنان شىققان» دەپ جازعان.
سونىمەن بىرگە، ۇندىستاندىق تاعى ءبىر ليريك جازۋشى راگحۋناتح ۆامان ديگحەنىڭ گۇلزاري مەن ياشودحار جايلى ميفتىك-ليريكالىق شىعارماسىندا جاھان شاحتىڭ باس ارحيتەكتورى يسا شەبەر ەكەنىن جازعان.
عيماراتى تۇرعىزۋعا 20 مىڭ قۇرىلىسشى قاتىسقان. بىراق وسىنىڭ ءبارىنىڭ قولىن شاپقان جوق. «تاريحتا ءتاج-ماحالدى سالۋشىلار ءتاج-ماحالدان كەيىن دە كوپتەگەن عيماراتتاردىڭ قۇرىلىسىنا ۇلەس قوستى»، – دەيدى ءبىر دەرەككوزىندە. بەلگىلى ساۋلەتشى احماد لاحوريدىڭ قولى شابىلماعان، بىراق ءتاج-ماحالدان كەيىنگى قۇرىلىستارعا قاتىسقان ارحيتەكتورلاردىڭ ءبىرى بولۋى مۇمكىن.
مىنە، جوعارىداعى جازعان دايەكتەرمەن جانە كونەدەن كەلە جاتقان ۇندىستانداعى اڭىز-اپساناعا سۇيەنسەك، ءتاج-ماحال قۇرىلىسىنىڭ باس ارحيتەكتورى – البەتتە، تۇركى تەكتى يسا شەبەر دەگەن ءتۇيىن شىعادى. دەسە دە، باس ارحيتەكتور تۇركى يسا شەبەر دەپ اتاعانىمىزبەن، تاعى دا الدىمىزدان ەكىۇشتى ماعلۇمات كەزدەسەدى.
ماسەلەن، يسا شەبەر جايىندا دا ءۇش ءتۇرلى دەرەك بار. ءبىرىنشىسى، يسا مۇحاممەد ۆيزانتيا يمپەرياسىنىڭ قۇرامىنداعى تۇرىك ساۋلەتشىسى دەيدى. ەكىنشىسى، وسمانلى ەلىنەن كەلگەن يسا موحامەد ەفەندي ەكەن دەسە، ءۇشىنشى ءبىر دەرەكتە يسا شەبەر تۇركىستاندىق تۇركى-قىپشاق تايپالارىنان دەيدى. بۇل ءۇش دەرەكتىڭ اراجىگىن اجىراتۋ قيىن. اۋەلى ۆيزانتيا ەلىنىڭ سول زاماندا ساۋلەت ونەرى الەمدىك كوش باسىندا تۇرعاندىعى تاريحتان بەلگىلى. بىراق ارى قاراي قازبالاپ ناقتى ەشتەڭە تابا المادىق… ال ەكىنشى وسمانلى تۇرىكتەردىڭ ساۋلەتشىسى دەگەن ءۋاج كۇماندى. سەبەبى وسمانلى ەلىندەگى قالا قۇرىلىسشىلارى دەنى سىرتتان، گرەك، ۆيزانتيا ەلدەرىنەن بولعاندىعى بەلگىلى. سونىمەن قاتار جازۋشى راندجيت دەسايدىڭ يسا شەبەر تۋرالى جازعانىندا: «شەبەر عاجايىپ قۇرىلىستى اۋەلى قيالىندا سالعان. سوسىن سول قۇرىلىستى سالدىرۋ ءۇشىن تۇركىستان بيلەۋشىسىنە جانە پارسى پاتشاسىنا بارىپ ايتادى. ولاردىڭ بارلىعى قۇرىلىستىڭ عاجايىپ ساۋلەتتى ەكەنىن، بىراق ونداي عاجايىپ قۇرىلىستى سالۋعا قازىناسى جەتپەيتىنىن ايتىپ شىعارىپ سالادى. اياعى جەتكەن ءبىراز ەلدى اداقتايدى. اقىر سوڭىندا بايلىعى شالقىعان موعول يمپەراتورى جاھان شاح سۇلۋ جارىنان ايىرىلىپ، سوعان الەمدە جوق كەرەمەت كۇمبەز قويۋعا شەبەر تابا الماي وتىرعاندا كەز بولادى. شەبەر پاتشاعا جوباسىن كورسەتەدى. پاتشا ءوزى ويلاعانىنان دا كەرەمەت كۇمبەزدى كورىپ، قايران قالادى. سوندا جاھان شاح پاتشا: «عيماراتتى سالىپ بولعاننان سوڭ ەكى قولىڭدى شابامىن. سەبەبى الەمدە مۇنداي عيماراتتىڭ تاعى دا سالىنباۋى قاجەت. بۇل الەمدە جالعىز، دارا سۇلۋ بولۋى كەرەك»، – دەيدى. وسىعان دەيىن عيماراتتى سالدىرۋعا اقشا تاپپعان شەبەر كەلىسۋگە ءماجبۇر بولادى.
مىنە، وسى جازباعا قاراپ وي جۇگىرتسەك، يسا شەبەردىڭ تۇركىستاندىق قىپشاق تايپالارىنان شىققاندىعى قيسىنعا كەلەدى. ماسەلەن، وسمانلى ەلى سول تۇستا دۇركىرەپ تۇرعان الىپ يمپەريا. ەگەر بۇل وسمانلى تۇرىك شەبەردىڭ قيالىندا تۋعان يدەيا بولسا، وندا ءتاج-ماحال عيماراتى بالكىم انادولى جەرىندە سالىنار ما ەدى؟! ونداي قۇرىلىستى سالۋعا وسمانلى ەلىنىڭ الەۋەتى دە جەتىپ تۇرعان كەزى بولاتىن.
ۇندىستاندىق تاريحشى، پروفەسسور اميترا پاليۋال: «موعولدار عىلىم مەن ونەردىڭ بيلەۋشىسى. ءۇندىستاننىڭ قۇرىلىسىن دامىتتى. شاحتىڭ ءوزى دە قۇرىلىستاردىڭ جوباسىن سىزعان. ارحيتەكتۋرادا ورتالىق ازيانىڭ ۇلگىسىن كەڭىنەن قولدانعان» دەسە، تاريحشى سالمان كۋمار «بۇل ۇلى ونەرتۋىندىسىن ء(تاج-ماحال) سالۋشىلاردىڭ ىشىندە تۇركى-قىپشاقتار دا بولدى. ولار ورتالىق ازيادان كەلگەن» دەيدى.
اعىلشىن اقىنى ەدۆارد لير «ادامدار ەكى تۇرگە بولىنەدى: ءتاج-ماحالدى كورگەندەر جانە كورمەگەندەر» دەگەن ەكەن. سول ايتقانداي، الەمدى ارالاعان، ايگىلى ءتاج-ماحال كەسەنەسىن ءوز كوزىمەن كورگەن ساياحاتشى-جيھانكەز ساپار ىسقاقوۆ ءبىر سوزىندە: «قۇرىلىستى ء(تاج-ماحالدى) سالۋشىلاردىڭ اراسىندا قىپشاقتار كوپ بولىپتى. ولار تەك قۇرىلىس قانا ەمەس، اسكەري ىسكە دە ارالاستى» دەيدى.
بۇل اڭگىمەنى ايتۋداعى ماقسات – ءتاج-ماحال عيماراتىن سالعان تۇركىستاندىق شەبەر، ياعني ءبىزدىڭ بابامىز دەپ ماقتانۋ دا ەمەس. ويتكەنى ماقتانارلىقتاي اقتاڭداقتاردان ارشىپ الارلىق ءالى دە عىلىمي ىزدەنىستىڭ تاپشىلىعى قىنجىلتادى. بۇل – مول زەرتتەۋدى قاجەت ەتەتىن نارسە.
جازۋشى ءابىش كەكىلباەۆتىڭ «اڭىزدىڭ اقىرى» پوۆەسىندە سيقىرلى عيمارات كەسكىنىندە نازىك پسيحولوگيالىق يشاراتپەن سۋرەتتەلگەن كوركەم كورىنىستەر بار. كىشى حانىمنىڭ پاتشاعا دەگەن ساعىنىشىن كورسەتۋگە ارنالعان كوك مۇنارا اقىر ءتۇبى وزىنە عاشىق بولعان جاپار ۇستانىڭ سەزىمىنە ۇلاسادى. يسا شەبەردىڭ قولىنان شىققان ءتاج-ماحال دا ءابىش كەكىلباەۆتىڭ قالامىنان تۋعان كوك مۇنارا دا – تۇركى تەكتى ادامنىڭ قيال جەمىسى، وي جەتىستىگى ەدى…
باقىتبەك قادىر،
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
