Bizdiń elde Káshke batyr jóninde aýyzeki ańyz áńgimeler kóp aıtylady. Al, shyndyǵynda Káshke batyr kim bolǵan?
Aldymen ata-baba shejiresine kóz júgirteıik. Káshke batyr – Uly júz Shapyrashtynyń Esqojasynan, Esqojadan – Altynaı. Altynaıdan – Qarasaı taraıdy. Qarasaıdan – Áýez, Ótep, Túrikpen, Kóshek. Túrikpennen – Tileý, Jarylǵap, Qyzylqurt, Túktiqurt, Malǵara.
Túktiqurttan – Dáýlet, Qaýmen, Báıteli, Jápek. Ataqty Qarasaı batyrdyń urpaqtarynan eli men jeri úshin bel sheship jatpaǵan, qazaq dalasynyń bar tarabyn qorǵaǵan bahadúr sarbazdar men sardarlar kóptep shyqqan.
Qarasaı batyr jáne onyń urpaqtary jaıly Súıinbaı aqyn bylaı jyrlaǵan:
Úlken uran Qarasaı áýel bastan,
Sodan beri Qarasaı dańqy asqan.
Oǵan ergen erlerdiń batyrlyǵyn,
Aqyn-jyraý keledi etip dastan.
Er Qarash aıqaıymen jaý qashyrdy,
Atyn bilgen dushpany alasurdy.
Qarash dese qarsy jaý bettemegen,
Sóıtken batyr erlerdi jer jasyrdy.
Urpaǵy Qarasaıdyń Dáýlet, Qaýmen,
Alysqan qan aǵyzyp talaı jaýmen.
Qaıratyna Jápektiń jaý shydamaı,
Qashypty Qytaı asyp Alataýmen.
Áýleti Qarasaıdyń túgel batyr,
Ornatqan dushpanyna zaman aqyr.
Suranshy men Saýryqtyń erlikteri,
Kún saıyn qalyń elge tarap jatyr.
Dáýlet batyr Túktiqurttyń 36 jasynda dúnıege kelipti. Túktiqurt joryqqa shyǵyp bara jatyp, aıy-kúni jetip otyrǵan áıeline:
– Ul tapsań atyn Dáýlet qoı. Balalarym shetinep kete berdi ǵoı. Men kelgenshe jan balasyna kórsetpeı ustashy. Kóz ben sóz qıyn bolady eken, qıyp túsedi eken, – depti.
Bir jyldaı Túktiqurt joryqta júrip qalady. Úıine oralsa áıeli shekesi torsyqtaı balpanaqtaı ulyn kóterip aldynan shyǵady.
– Má, mynany besigine ilip qoıshy, ádeıi Túrkistannan Qoja Ahmet Iasaýı babamyzdyń mazarynan quran oqytyp alyp keldim, – dep sheti túıilgen oramal beredi.
Sol besik qut bolyp, Dáýletten basqa Qaýmen, Báıteli, Jápek syndy baýyrlary dúnıege kelip, tórteýi de týǵannan sol besikte jatyp ójet, alǵyr, jasynan jasanǵan batyr bolyp ósti. «Túktiqurttyń kókjal uldary kele jatyr» degende dos túgil jaýlarynyń ózderi qoılaryn soıyp, qoldaryn qýsyryp kútip turatyn boldy.
Bul tórt batyrdyń erlikke toly ǵumyrlary jaıly aıtylar áńgime kóp-aq, jaýdan qaıtpaǵan bul qaharmandar týraly ańyz-áńgimeler qanshama!
Dáýlet batyrdan úsh ul: Nurabaı, Myrzabek, Káshke. Nurabaı jasynan zerek, el isine erte aralasqan, qaradan shyǵyp han bolǵan, biraq taǵdyrǵa ne shara, erte dúnıe salǵan tulǵa. Myrzabek basynan baq-dáýleti arylmaǵan ósip-óngen ata.
Dáýlet qyryqqa kelgende 1717 jyly Káshke týady. Káshkeni de týa salysymen ákesi jatqan besikke bóleıdi. Bul besikke jatqan ár baladan keıin belaǵashyna kúıdirip belgi soǵady eken. Keıin bul besikke Káshkeniń balalary Aqynbek, Stambek, nemereleri Suranshy, Saýryq jáne basqa nemere-shóbereleri, urpaqtary jatyp ósipti. Qyzǵan temirmen belgi qoıatyndaı jeri qalmaǵan bul qasıetti besikti Sovet ókimeti ornaǵanda baı tuqymy dep Myrzabekterdi konfıskelep, jer aýdarǵanda jolda bolshevıkter tartyp alyp, syndyryp laqtyryp tastapty.
Káshke dúnıege kelgen jyldary qazaq basyna aýyr jaǵdaı týǵan alasapyran qıyn-qystaý kezeń edi. Altyn Orda qulaǵannan keıin asa shıelenisti jaǵdaıda qalyptasqan qazaq-jońǵar qarym-qatynastary osynaý ádet-ǵurpy, turmys salty bir-birine óte jaqyn halyqtardyń uzaqqa, óte uzaqqa sozylǵan soǵys jaǵdaıynda ótti. HVI ǵasyrda jońǵar áskerleri qazaq jerine jeti ret kútpegen jerden shabýyl jasady.
Osy shaıqastardyń bel ortasynda Dáýlet, Qaýmen, Báıteli, Jápek sekildi Qarasaı batyrdyń batyr da batyl urpaqtary júrdi. Ańyraqaı shaıqasy qazaqtyń qazaq bolyp qalýyndaǵy uly jeńisi boldy! Mine, bala Káshke osy tarıhı jerlerdi kórip, shaıqas jaıly Buqar jyraý, Úmbeteı aqyndardyń áıgili jyrlaryn, soǵysqa qatysqan sarbazdardyń áńgimelerin estip ósti. Solar sekildi erjúrek batyr bolsam dep óz-ózin daıyndaı bastady. Ákesi men batyr aǵa-baýyrlarymen birge túrli jıyn, májilisterge qatysty.
Aǵa, baýyrlary ony áskerı ónerge baýlydy. Myltyq atqyzdy, sadaq tartqyzdy, ańǵa birge alyp shyǵatyn boldy. Káshke jas kúninen quralaıdy kózge atqan mergendigimen jáne zerektigimen kózge tústi. At qulaǵynda oınaǵan bapker,taqymdy kókparshy, ádisker saıysker, alymdy balýan bolyp ósti.
Ásirese Shapyrashty Naýryzbaı batyr men Dánenuly Sámen batyrdyń qolynda bolyp, kópti kórdi, kóp nárseni úırendi.
Sámen batyr qazirgi Jambyl aýdanyndaǵy óńirde Aqseńgir degen jerde dúnıege kelgen. Dýlat – Botbaı, Botbaıdyń ishinde Shaǵataı. Ol zor deneli, iri kisi bolypty. Atqa mingende eki aıaǵy jer syzyp júretindikten, ózine laıyqty iri turpatty jylqy minedi eken. Elimizdi azat etý jolynda eresen erligin, uıymdastyrýshylyq áskerı qolbasshylyǵyn kórgen Tóle bı: «Atyń Botbaı eline uran bolsyn, urpaqtaryń ózińdeı qyran bolsyn!» dep bata bergen eken. Sodan beri Botbaı eliniń urany «Botbaı Sámen!» bolǵan. Ásirese «Ańyraqaı shaıqasynda» Sámen batyr soǵys ónerin jetik biletin qolbasshy, jekpe-jekte qaımyqpaıtyn naǵyz kózsiz batyr ekenin kórsetti.
Ójet te alǵyr Káshkeni Sámen batyr erte tanyp, ózine kómekshi etip, qaıda júrse de qasyna ertip júredi. Keıin túmenbasy bolyp turǵan bahadúr shapyrashty Naýryzbaı batyrǵa aparyp tanystyrady.
Alǵashqy shaıqastarda-aq kózge túsken Káshkeni jastyǵyna qaramaı, onbasy, júzbasy, keıin myńbasy etip taǵaıyndaıdy.
***
HVII ǵasyrdyń sekseninshi jyldaryndaǵy jońǵarlarǵa qarsy júrgizilgen soǵystar tym aýyr boldy. Bul kezeńde qalmaqtar Qarataý mańyn, saýda joldary ótetin qalalardy basyp alýǵa umtyldy. 1711, 1712, 1714-1718, 1723-1725, 1742 jyldardaǵy qalmaq shapqynshylyqtary qazaqtardy qatty qantógiske ushyratty. «Aqtaban shubyryndy, alqakól sulama» sol zamandarda aıtylǵan sherli sóz. Quryp ketýdiń az-aq aldynda turǵan halqymyz Abylaı han kezinde qaıtadan es jıyp, bas kótere bastady. Qazaqtardyń alǵashqy iri jeńisi 1728 jyly Shubarteńiz jaǵasynda boldy.
Al 1729 jyly Ańyraqaı degen jerde jońǵarlar oısyraı jeńilip, Jetisýdan qýyldy. Jońǵardyń ataqty basshysy Qaldan eren ólgennen keıin jońǵarlar ózara qyrqysyp ketti. Jaýqumar kórshileriniń is-áreketin qadaǵalap otyrǵan Manchjýr-Qytaı ımperatory osy sátti paıdalanyp qalýǵa tyrysty. Sóıtip, 1755, 1756 jáne 1757 jyldary qytaılar Jońǵar eline qaıta-qaıta shabýyl jasap, aqyry bul memleketti birjola joıyp tyndy. Oırattardan azat etilgen óńirlerge Orta júz jáne Uly júz taıpalary qonystandyryldy. Abylaı hannyń aqyldy saıasatynyń arqasynda qazaqtar Reseı jáne Qytaı sııaqty eki uly derjavanyń arasynda jatqan óz jerlerin saqtap qaldy.
Adam aıtqysyz azapty asýlarda mıllıondaǵan baýyrlarynan aıyrylǵanymen, qazaq halqy eli men jeriniń bostandyǵyn joǵaltqan joq. Al jońǵarlar bolsa, aqyry ózderi jer betinen múldem joǵalyp ketti. Tarıhtan Eýropa elderindegi otyz jyldyq, árisi júz jyldyq soǵystar belgili. Biraq qazaqtan basqa eshbir halyq óz bostandyǵy úshin úsh júz jyl boıy kúresip kórgen emes. Quryp ketýdiń az-aq aldynda tursa da, qazaqtar azattyq úshin úsh júz jyl boıy arpalysyp ótti.
Mine, at jalyn tartyp mingen bozbala Káshke ómiriniń sońyna deıin osyndaı san túrli maıdandarǵa qatysty. Endi Káshke batyrǵa qatysty keıbir jaıttardy ortaǵa salmaqpyz.
***
Káshkeni on beske qaraǵan bozbala shaǵynda ákesi men aǵalary alǵash ret alysqa alyp shyǵady. Bul úsh júzdiń ıgi jaqsylary bas qosqan ulan-asyr toı edi. Atajurtyna qaıta qonystanyp, ata jaýlaryn jeńgenderiniń qurmetine alty Alashqa saýyn aıtyp dúbirletken toı ótkizildi.
Jazyq dalaǵa ushy-qıyry joq kıiz úıler tigildi, jan-jaqtan kelip jatqan qonaqtarda shek joq. Kútip alýshylar qonaqtardy dereý ilip alyp, aýyl-aýyl bolǵan úılerge ornalastyryp júr. Elder bir-birimen saǵyna jylap kórisip jatyr. Qýanyp máre-sáre bolyp, altybaqan teýip, arqan tartyp, túrli oıyn-saýyq quryp júrgenderde esep joq.
Jan-jaqtan ózendeı aǵylǵan jurt jınalyp, bitti-aý degen kúni toı májilisi bastaldy.
Aldymen sheıit bolǵandarǵa arnalyp quran oqyldy. Bıik taq ústindegi Ábilqaıyr han tik túregep sóz bastady:
Ýa, halaıyq! Aınalaıyn asyl jurtym! Eńbektegen baladan eńkeıgen qartymyzǵa deıin aqjarylqap kún týdy. Jan-jaqqa jóńkip, aýyp ketken, tentirep ketken el-jurtym ata-baba jerine qaıta oraldy. Bizdiń qasıetti jerimizdi tartyp alyp, halqymyzdy asharshylyq pen kúızeliske ushyratqan «Aqtaban shubyryndy, alqakól sulama» degen qasiretti ker zaman keri ketti. Jońǵarlardy jer jastandyryp, qaıta turmastaı etip, tas-talqanyn shyǵaryp qýyp shyqtyq. Osynaý jyldary bir jarym mıllıon qaharman elimniń adamdary opat boldy. Elimiz úshin, jerimiz úshin asyl erler jan qıdy. Jat jerde qanshama jurtym qynadaı qyrylyp ketti. Arýaqtardyń jatqan jerleri jaryq bolsyn! Biz sizderdiń kekterińizdi aldyq, qurban bolǵan aǵaıyndarym! Basymyzdy ıemiz! – dep han basyndaǵy altyn zerlengen muraǵyn sheship, basyn ıip edi, búkil el bir tizerlep japyrlaı otyrǵan qalpy bas kıimderin alyp, ún-túnsiz qaldy. Tek dalanyń sary jeli ǵana erterek aǵaryp, bozaryp ketken jaýyngerlerdiń bastaryn sıpaı sylaıdy.
Káshke jan-jaǵyna qarasa búkil jurt eńkildep jylap tur eken. Bul aýyr kezeńde búkil qazaqtyń úshten biri opat boldy, qaıǵy jamylmaǵan shańyraq joq. Qasynda turǵan dáý Sámen batyr da, baýyrlary da, ákesi de kóz jastaryn tııa alar emes. Búgilgen jurt uzaq turyp qaldy.
– Ýa, asyl tekti jurtym! Sheıit bolǵan baýyrlarymnyń ımany o dúnıede aldarynan jarylqasyn! Endi Alla tek beıbit zaman bersin! Búgin – jeńis toıy! Endi osy uly shaıqasta kózsiz erlik kórsetken qolbasylarymyz men batyrlarymyzǵa qurmet kórsetemiz.
– Sultan Ábilmansur! – degende búkil dala:
– Abylaı! Abylaı! Abylaı!.. – desip jańǵyryp ketti.
– Ańyraqaı shaıqasynda «Abylaılap», Abylaı han atasynyń atyn uran ǵyp shapqan áıgili sultan ǵoı!
– Tóle bı atamyz tárbıelep, baǵypty ǵoı.
– Atadan ul týsa osyndaı bolsyn! – desip búkil el japa-tarmaǵaı ortaǵa shyqqan jas Abylaı sultandy kórýge yntyǵyp, dáripteı bastady.
Ábilqaıyr han Abylaıǵa saby altyn almas qylysh syılap, oń jaq tizesinen oryn usyndy.
Káshke dańqyn syrtynan san márte estigen qazaq eliniń marqasqa, birtýar perzentterine degen han syılyǵy, halyq qoshemetin kórip tańdaı qaqty.
– Aqyldasqan azbaıdy, kelisken kem bolmaıdy. Qıyn-qystaý kezeńde durys jol tańdaýda ólsheýsiz úles qosqan qazaqtyń dana úsh bıi: Áz Úısin Tóle bı, Qaz daýysty Qazybek bı, Alshyn Áıteke bılerdi janyma shaqyramyn, – dep han árqaısysyna altynmen zerlengen jibek shapan jaýyp, sol jaǵynan oryn usyndy.
– Jeńis týyn jelbiretken qaharman qolbasshylar bahadúr batyrlar jasasyn! Ortaǵa túmenbasylar Qarakereı Qabanbaı, Qanjyǵaly Bógenbaı, Shapyrashty Naýryzbaı batyrlardy shaqyramyn, – degende sarbazdar uran shaqyryp, dalany jańǵyryqtyrdy.
Olardy altyn er-turmandy moıyndary qazdaı ıilgen arǵymaqtarǵa mingizip, búkil jınalǵandar aldynda marapattap, saltanatpen júrgizdi.
Eki kózi shoqtaı jaınaǵan Káshke bárine tańdana qaraıdy. Erekshe kózge túsken batyrlardy jeke-jeke shaqyryp, syı-sııapat tapsyra bastady.
Jolbarys Qaıdaruly, Qaraqul Taǵauly, Qonaqaı Jankisiuly, Shórekuly Kókjal Baraq, Ótegen Óteǵululy, Sańyraq Toqtybaıuly, Sámen Dánenuly, Hangeldi Syrymbetuly, Qoıgeldi Sartuly jáne basqa da batyrlar, Ańyraqaı shaıqasynda jeke-dara erlik kórsetken bıler, sultandarǵa da aıryqsha iltıpat bildirip jatty. Úsh júzdiń ardaqtylary men salmaqtylaryna janynan ret-retimen oryn usyndy.
Ásirese Káshkeniń esinde máńgilik qalǵany áz Tóle bıdiń aıtqany boldy:
Jylqydan asqan tekti janýar joq.Jylqyny alǵash aýyzdyqtap, jýasytqan elmiz. Biz atqa minbeıik, qarymyzǵa qylysh ilmeıik, eshkimge bosqa tımeıik dep júrdik, typ-tynysh bop kóp júrdik. Jońǵar degen oǵan bolmady, jerimizge suǵyn qadap ońbady. Irgemizden jaý shyqty. Qazaq bitken atqa qondy, qolyna bes qarýyn aldy, – dep termelep ketti deısiń. Áz Tóle bı sóziniń sońynda eldi jeńisimen quttyqtap, árdaıym birlikte, yntymaqta bolýǵa shaqyrdy. Sońynda ǵıbrat aıtyp, bata berdi:
Kósile shabar jeriń bar,
Qol bolarlyq eliń bar.
Qol bastaıtyn eriń bar,
Atadan qalǵan jolyń bar.
Jaı otyryp qul bolsaq,
Atadan ul bop týdy dep,
Keıingiden kim aıtar?
Bir úıdiń balasy bolma,
Kóp úıdiń sanasy bol.
Bir eldiń atasy bolma,
Bir eldiń danasy bol.
Bir tonnyń jaǵasy bolma,
Kóp qoldyń aǵasy bol.
Aqty aq dep baǵala,
Qarany qara dep qarala.
Adamnyń basshysy – aqyl,
Sholýshysy – oı.
Jetekshisi – talap,
Qorǵaýshysy – sabyr.
Synaýshysy – halyq,
Taýsylmaıtyny – arman,
Ardaqtysy – ómir,
Eń táttisi – syılastyq.
Berekeni kókten tileme,
Birligi mol kópten tile!
Qazaqtyń dana úsh bıi sóılegende aspandaǵy ushqan qus ta qybyrlamaı tyńdap turdy-aý.
Toı jumadan jumaǵa sozyldy. Kópten kórmegen, qıyn-qystaý kúnderi ajyrap qalǵan aǵaıyndar birin-biri izdep, tabysyp, máre-sáre bolyp jatty.
Buqar jyraý, Úmbeteı, Qojabergen jyraýlar bastaǵan aqyn-jyrshylar uly jeńiske jetkizgenderge óleń-jyrlaryn arnady.
Túmenbasylar – myńbasy, júzbasylarǵa jaýdan túsken mal-jannan bólis berip qaıtardy. Boıdaq jigitter men batyrlarǵa jońǵardyń ádemi qyzdaryn berdi.
Baıtaq dalada qaıtyp kele jatqanda Dáýlet ákesi:
– Balam, biz Qarasaı babamyzdan beri batyrlyq pen batyldyq ketpegen kıeli áýlettenbiz. Jaýdan qaıtpaǵan batyr bolady. Ol úshin myń san aılaly, ádisker, shaıqas jaǵyn jete biletin, ádil sheshim qabyldaı alatyn bilgir bolýyń kerek. Áne, toıda sen balýandarmen kúresip, beseýin jyqtyń, bireýinen jyǵyldyń, ádisiń jetpedi, buǵanań qatyp, súıegiń jetilmedi. Áli-aq talaı saıys-kúreske qatysyp, bas báıgeni alatyn bolasyń, — dedi.
El-jurtyn jońǵarlardan azat etilgen Qaratal men Lepsi ózenderiniń jaǵasyna ońtústikten kóshirip ákelgen soń Qarasaı batyr urpaqtary úlken as berdi.
Sol astyń ústinde ákesi Dáýlet óziniń úzeńgiles, qarýlas dosy Botbaı Sámen batyrǵa Káshkege ókil áke bolyńyz dep qolqa saldy. Burynnan jarasyp júretin Sámen batyr men Káshke ákeli-baladaı birge júrdi, órisi de qonysy da qatar boldy. «Jaý kelip qaldy!» dese shaıqasqa birge attandy.
Keler jyly Samarqandaǵy kireshi-kerýenderden sheberler shaqyrtyp, Káshkege saýyt, bes qarýyn jasatty. Olar keler jazda sál úlkenirek demeseńiz Káshkege arnalǵan búkil saýyt, saımanyn, bes qarýyn túgel ázirlep ákeldi.
Shaıqasqa shyǵatyn jáne kókpar, ańǵa shyǵatyn eki er-toqymdy Ile boıyndaǵy ershilerge jasatty. Er jigittiń astyndaǵy tulpary da, er-toqymy da berik, myqty bolýy kerek. On jetige tolar-tolmasta Káshke alǵashqy shaıqasqa qatysty.
***
Abylaı han Káshkeden alty jas úlken edi. Káshkeniń qalǵan ǵumyry Abylaıdyń janynda, Abylaıdyń aq týynyń astynda ótti. Abylaı jasynan jetim ósti, kemeńger Tóle bı tárbıelep, qatarǵa qosty, alǵashqy aty Sabalaq boldy.
Ábilmansur – Sabalaq sol jasóspirim shaǵynda-aq jońǵar basqynshylaryna qarsy búkilhalyqtyq kúreske aralasty. «Barlyq shapqynshylyqtarǵa áýeli qatardaǵy jaýynger retinde qatysqan ol, – dep jazdy Sh. Ýálıhanov, – ǵalamat erligimen, aılakerligimen kózge tústi. Onyń utymdy keńesteri men strategııalyq aıla-ádisteri jas jigittiń aqyldylyǵyn tanytty». 20 jastaǵy Ábilmansur, ásirese jońǵarlarmen Ulytaý mańyndaǵy bolǵan alapat shaıqasta erekshe kózge tústi. Ol batyrlardyń urys aldyndaǵy dástúrli jekpe-jeginde jońǵar qolbasshysy Qaldan Serenniń murageri – Sharyshty (Charyshty) óltirdi. Oırattar kúıreı jeńildi. Osy shaıqasta Ábilmansur jaýǵa shapqanda «Abylaılap» uran tastap, atasynyń arýaǵyna syıyndy. Sondyqtan onyń ózin qarýlas joldastary «Abylaı batyr» atap ketti. Osy joly onyń Kórkem Ýálıdiń joǵalyp ketken balasy ekeni málim boldy. Mine, osy sátten bastap Ábilmansur-Sabalaq Abylaı atandy.
Abylaı balalaryna aıtqan ósıetinde Qytaımen jaqyndasa otyryp, Reseımen kelisimdi saqtaýǵa keńes bergen. Ol qytaılyqtar han ókimetine qaýip tóndire almaıdy, munyń esesine orys úkimeti ózderine qashan da qarsy turady dep eseptegen.
Qazaqtyń birde-bir hany oǵan deıin de, Abylaıdan keıin de mundaı sheksiz bılikke ıe bolyp, halyq qurmetine bólengen emes.
Jońǵarııany jeńip, 1743 jyly beıbit kelisimge keledi. Endi ın ımperııasy kúsheıip, qytaılyqtar qazaq jerine qaıta-qaıta basyp kire berdi, 1756, 1758, 1760 jyldary qytaılyqtar shabýyly boldy.
Talas pen Tashkent aralyǵynda kóship qonǵan Uly júzdiń rýlary Abylaı hannyń basshylyǵymen shyǵysqa jyljyp, uzaq ári sátti shaıqastan keıin olardy Kishi Alataýdan asyryp, ózderiniń ertedegi mekenin ıelendi. 1824 jyldan beri Uly júz Reseıdiń qaramaǵynda sanalǵanymen qytaılyqtar Ile ólkesine 1840 jylǵa sheıin salyq jınaý úshin áskerlerin jiberýin qoımady, aqyry olardyń áskeri Tereńózek saıynda shapyrashtylardan masqara bop jeńilip qaıtty.
Bul joryqtarǵa qatysqan aldymen júzbasy, keıin myńbasy bolǵan Káshke batyr arystandaı aıbatty bolyp, qaharlansa qar jaýdyrardaı, óte iri deneli, kesek bitimdi, alǵyr da ójet ári ádisqoı batyr atandy.
***
Ásirese erekshe bir kózge túskeni qazaqtyń ata jaýy jońǵarlardan kek alatyn qolaıly sátte soǵys jaǵdaıyn erekshe jaqsy biletin batyldyǵymen aty shyqty.
1771 jyly Povoljedegi qonystanyp qalǵan 30909 tútin nemese 180 myń qalmaq ózderiniń ata jurtyna kóshti. Kóshti myńdaǵan muzdaı qarýlanǵan jaýyngerler kúzetip, qorshap júrdi. Qazaq dalasynan tez ári bildirmeı ótip ketemiz degen dámesiniń rásýasy shyqty. San jyldaǵan qasiret-qaıǵy ákelip, qanshama adamdy qyrǵynǵa ushyratqan ata jaýyna kókjal batyrlar men sarbazdar búıirden búıideı búre túıisti. Olar kútpegen jerden shabýyl jasap, kóshtiń bir bóligin bólektep, qyryp tastap, qaıta kórinbeı ketip júrdi. Ásirese Káshke bastaǵan qol jer jaǵdaıyn óte jaqsy bilgendikten túnde shabýylǵa shyǵyp júrdi. Ábden sileleri qatyp sharshaǵan qalmaqtar qalyń uıqyǵa ketti-aý degende esin jıǵyzbaı urandap, qolǵa túsken qyz-kelinshek, bala-shaǵa demeı, tutqyndap alyp ketip jatty. Qapyryq jazda qalyń shańǵa kómilgen ubaq-shubaq qalmaq kóshi ábden eseńgirep, tek 11198 tútin ǵana ataqonystaryna ázer jetti. Bul kósh «Shańdy joryq» dep atanyp, ázer aman jetkenderden búgingi qalmaqtar tarady.
Al tutqynǵa túsken qyz-kelinshekterdi áıeldikke sarbaz, sardarlar bólip aldy. Bala-shaǵa, tutqyndardy rý-rýǵa taratyp berdi. Olar sol rýlarǵa sińip, assımılıaııalanyp, qazaq bolyp ketti.
Osyndaı ulan-asyr shaıqasta Sartuly Qoıgeldi (1702-1795) batyr men Káshkedeı erdiń is-qımyly elge ańyz bolyp tarady. Qoıgeldi batyr aǵasynyń janynda Káshke san túrli joryqtarǵa qatysty.
Qoıgeldi Tóle bıdiń tiri kezinde jáne ol ólgennen keıin ońtústiktegi qazaqtyń úsh júzin jáne qaraqalpaq jurtyn biriktirip, olardan 30 myńdyq ásker jasaqtap, azattyq úshin jaýmen shaıqasqa bastaǵan. Onyń basqarýyndaǵy osynaý qaharly kúsh 1757-1758 jyldary Tashkent, Túrkistan, Saıram qalalaryn, Qarataý, Alataý atyrabyn, Talas, Shý óńirin jońǵarlardan tolyq azat etip, Abylaı han bastaǵan qalyń qolmen birge Jońǵar qaqpasyna jeńis týyn tikken.
Qazaqta «Tóle bı kelmeı júris joq, Qoıgeldi kelmeı urys joq» degen mátel sol kezderde paıda bolǵan.
Káshke batyrdyń aıbyny asqan shaıqastarynyń biri – Jetisý óńirin qyrǵyzdardan azat etý soǵysy boldy. Qyrǵyzdar Jetisýdy jaýlap, sonaý Shý, Talasqa deıin qonystanyp alǵan bolatyn.
Abylaıdyń el ishindegi bıligi ornyqty boldy. Ol tek qana Orta júzdiń ǵana emes, Uly júzdiń úısinderine de han boldy. Abylaıdyń boıyndaǵy erekshe qasıet qazaq halqyna eldik rýhyn septi deýge bolady. 1770 jyly Abylaı burttarǵa shabýyl jasap, olardy Shý ańǵaryna deıin qýyp tastaıdy. Shýǵa quıatyn Qyzylsý men Shamsı ózenderiniń aralyǵynda bolǵan qandy qyrǵyn búginge deıin «Jaıyl soǵysy» dep atalady. Osydan keıin-aq burttar byt-shyt bolyp, áskerı kúsh bolýdan qalady. Kókshetaýdaǵy ordasyna qaıtyp kelgennen keıin Abylaı tutqyndardan «Jańa qyrǵyz» jáne «Baı qyrǵyz» degen eki bolys el qurady. Abylaıdyń negizgi qystaýlary Esil boıynda bolatyn. Abylaı ońtústik ólkelerde soǵys júrgizgende jeti qalany alyp, Jızaqqa deıin jetti. Áziret, Saıram, Shymkent, Sozaq qalalary oǵan alym tólep turatyn boldy. 1774 jyly Abylaı úısin aqsaqaldarynyń ótinishimen óziniń uly Ádildi olardy basqarýǵa jiberedi. Sóıtip, Talas ózeninde qala salǵyzyp. oǵan eńbekqor qaraqalpaqtardy ornalastyrǵan. Qalǵan uldaryna orta jáne úlken Ordalardan jer berip, ózi Túrkistanda turyp qalady da, 1781 jyly dúnıeden ótedi.
Osy jeńisten keıin Káshke batyrdy Qastek ózeniniń boıyndaǵy bekiniste myń sarbazymen shekarada ustady. Qyrǵyzdar osydan keıin ǵana Alataýdyń teriskeıine – qazaq jerine kóz salýdy birjola doǵardy. Barymta-sydyrymta tyıyldy, beri qaraı aspaıtyn da, baspaıtyn da boldy.
Bekiniske Káshke batyr ózi jasatqan seksen qursaýly, toqsan baýly baıraǵyn ilip qoıady eken. Týdy eshkim kótere almaıdy, tek jaý shapqanda Káshke ózi kóterip, Sýyqtóbeniń ústine shyǵyp, «Qarasaı! Qarasaı! Qarasaı!» dep aıǵaılap urandaǵanda talaı maıdanda birge bolǵan myń sarbaz serigi shaýyp jetedi eken. Bul týdy keıin urpaǵy, erligimen dańqy shyqqan Suranshy batyr ustaǵan. Saýyt-saımanyn da Suranshy batyr kıip, jaýǵa qarsy shapqan.
1913 jyly Vernyıda ótken Romanovtar áýletiniń 300 jyldyǵy toıynda Maqysh balýan Raıymbekuly Káshke batyrdyń saýyt-saımanyn kıip, aıbaltasyn ustap sýretke túsken. Bul sýret Jambyl mýzeıinde ilýli tur. Orystar kórmege qoıamyz dep olardy Peterborǵa alyp ketken desedi.
***
Bizdiń elde burynnan bireýdiń áıeli ul tapsa «E-e, Káshkedeı batyr týdy deısiń be?» deıtin mátel bar.
Bir baıdyń adamdary barymtadan qolǵa túsip, Káshke 500 bas qoı kógendep beresiń dep kesim jasaıdy. Eki balasyn jiberse óńkeı aryq-turaq, qozy-toqtylaryn aıdatyp jiberipti. Káshke shart ashýlanyp ózi álgi baıǵa kelse, ol sózge usta, dilmar eken.
– Batyreke, attan túsip, sybaǵańyzdy jeńiz. Sizdeı iri adamǵa ýaqjan úshin aralasý kishilik emes pe! Kisiligiń mol, dańqyńyz alty Alashqa ketken han Káshke batyr degen ataq-dańqyńyz bar. «Orazanyń otyz kúninen keıin aıty bolady. Barymtanyń basy qatty, qyryq kúnnen keıin qaıtymy bolady» degen emes pe? – degende Káshke sózge jyǵylyp, malyn qaıtaryp, barymtashylaryn bosatyp beripti.
***
«Káshke han bolypty», «Han Káshke» dep atalýy mynada: Qysqa jaqyn Abylaı Ádil atty ulyn osy óńirdi basqarýǵa jibermek bolǵanda ol aýyryp Kókshetaýda júre almaı qalady. Odan qyraýly qys túsip ketedi. Sol kezde han aqyldasyp, Abylaı Ádil keler jazǵa barǵansha eldi ýaqytsha basqarýdy Káshke Dáýletulyna tabystaıdy. Ádil bir jyldan asqanda baryp Jetisýǵa kelgenshe Káshke el-jurtty jumylǵan judyryqtaı basqaryp turady.
Sodan keıin-aq úlken májilis, ataqty adamdar bas qosqan alqaly jıyndarǵa qatysty, daýdy sheship, keleli oı aıtar el aǵasy atanady.
***
Taıtorynyń Jarylǵap atasynan Asan degen bireý Káshkeniń kókteýine ruqsatsyz kóship otyryp alady. Káshke jerdi bosatýyn, oǵan ózderi kóship baratyny jóninde aıtyp elshi jiberedi.
Asan álgi Káshke jibergen adamǵa aı-shaı joq baqan alyp umtylyp, qaq basynan qulashtap perip jiberedi. Qamsyz otyrǵan anaý basy jarylyp, attan aýyp túsip, sol jerde ólip ketedi.
Káshke muny estip qaharlanyp erdiń quny – 40 túıe, 40 jylqy, 40 sıyr, 500 qoı bir jumada ákelmese qanǵa-qan dep elshi jiberedi.
Asan eli sasyp, bir túnde Tekestegi Alban naǵashylaryna kóship ketedi. Sonda júrip Asannyń elge sálem aıtqany mynaý eken:
Tekeste kóp ósedi tal men qaıyń,
Kún saıyn eske alamyn eldiń jaıyn.
Ólmegen kún kóriser degen sóz bar,
Kóp oılap jylaı berem apataıym.
Han Káshkeniń nazasyna qalǵanym-aı,
Qolyma doly quryq alǵanym-aı.
Óksýmen, saǵynyshpen ótip jatyr,
Elimdi kórsem degen armanym-aı…
Bul uzaq óleńnen úzindi ǵana.
Asan balalary tek Taıtory Sáke bolystyń arqasynda 1903 jyly ǵana eline kóship keldi.
***
Káshke batyr 1803 jyly qaıtys bolyp, Esqoja babasy jatqan jerge jerlengen. Burynǵy Sibir gýbernatorynyń nusqaýymen Jetisý jeri, ataqty adamdardyń beıit-qorymdary arnaıy kartaǵa túsirilgen. Mine, sol arqyly «Sh.Kashka» dep kórsetilgen beıitten Káshke batyr súıegin alyp, Máskeý, Qazan qalalarynda DNK, ǵylymı-zertteý júrgizilip, ol naqty Dáýletuly Káshke batyr ekeni anyqtaldy. Bul iste tarıhshy-arheolog Arnabaı Nurjanov bastaǵan oqymystylardyń eńbegin erekshe ataǵan jón.
***
Aqyndar Káshke batyr erligin qalaı jyrlaǵan?
Káshkeniń ákesi Dáýlet – Ańyraqaı shaıqasynda aty shýly batyrlardyń biri bolyp, jaýyn japyryp jiberetin «Qyzyl kóz» atanǵan. Jyr alyby Jambyl Káshkeniń batyrlyǵyn, myrzalyǵyn bylaı jyrlaǵan:
Atasy jaýǵa attanyp,
Jaýdy kórse shattanyp.
At quıryǵyn býady,
Eliniń basyn qurady.
Jaýdy shetinen qyrady,
Batyrlyǵyn Káshkeniń,
El bolyp ony jyrlady.
Dáýletuly Káshkeniń esimi jalpaq jurtqa jaqsy málim, jasynda hannyń myńbasysy bolyp, keıinnen Túrgen – Esiktegi han ordasynda el basqaryp, bılik júrgizedi. Onyń Ystambek, Aqymbek atty eki balasy bolǵan. Ystambekten Saýryq batyr, Áıteı, Ábdiraman, Shider, Janaı, Andas datqa týady. Aqymbekten – Toıshybek, Suranshy batyr, Shynasyl, Táıteli, Janteli jáne Qarataı taraıdy. Káshke batyrdyń toǵyz qursaýly, toqsan baýly týy Suranshynyń úıinde saqtalypty.
***
Sarybaı bıdiń asyna Áýlıeatadan kelgen Maıkót aqyn Jetisýdyń ıgi jaqsylaryna sálem bergende bylaı deıdi:
Ol jaqtan Maıkót aqyn qadam basty,
Sizdermen sátti kúni salamdasty.
Bolǵanda úsh tańbaly tamǵamyz bar.
Júrmisiń aman-esen shapyrashty.
Káshkeniń amanbysyń balalary,
Shynasyl, aýyly ortaq danalary.
Júrmisiń aman-esen kúıli-jaıly,
Kórmegen bul Maıkóttiń aǵalary.
Káshkeniń amanbysyń Shynasyly,
Tý alyp, tulpar mingen bir asyly.
Shamshyraq jeti atańnan úzilmegen,
Ár jerge sozyp júrsiń qulashyńdy.
Júrmisiń aman-esen Qudaıbergen,
Qudaıǵa qylǵan isiń unaı bergen.
Myrzabek, Káshkemenen birge týǵan,
Bul náýbet násip aıdap sizge kelgen, – dep jyrlaǵan.
Súıinbaı óz ýaqtysynda bylaı aıtqan eken:
Eı, Sarybaı, Sarybaı,
Sózimniń túsin mánin-aı.
Han Káshkeniń urpaǵymen qaǵysyp,
Qaramaısyń álińe-aı.
Jambyl Qulmambetpen aıtysqanda:
Asyqpaı tyńda Qulmambet,
Beremin kezek náýbetti.
Onan beri asaıyn,
Tóskeıge qadam basaıyn,
Joǵarǵy sheti Myrzabek,
Arǵy atasy – er Káshke
Qaradan shyǵyp han bolǵan.
Qylǵan isi Ábilpeıiske tań bolǵan.
Arýaqty er bolǵan.
Abyroıly el bolyp,
Sondaı-sondaı jan bolǵan.
Tómengi shetten aıtaıyn,
Áli menen Nurabaı,
Er Káshkeniń tuqymy, – dep Káshkeniń batyrlyǵyn jyrlaǵan («Náýbet» – arabsha – kezek, mursha maǵynasynda).
Jambyl «Suranshy batyr» dastanynda bylaı deıdi:
Shapyrashty óz atam,
Uly júzge týysqan.
Óz ákesi Káshke edi,
Arǵy atasy Qarasaı,
Bir jaqyny – Saýryq-Suranshy,
Jaýdy kórse shalady-aı.
Qarasaı men Káshkeniń,
Kári arýaǵyn shaqyryp,
Jigitter quıdy saýmalyn,
Tegeneden sapyryp.
***
«Tulpardan tulpar týady, suńqardan suńqar týady» demekshi, Káshke batyrdyń urpaqtary arasynan elge qurmetti ataqty adamdar kóp shyqqan. Suranshy, Saýryq, Saýryq uly Sypataı sekildi batyrlar, shapyrashtynyń bolysy bolǵan Andas datqa esimderi elge ańyz bop tarap, el-jurty olardy árdaıym maqtanyshpen eske alady.
Káshke batyr urpaqtary arasynda Soıalıstik Eńbek Eri atanǵan pedagog Qudys Ápsemetov, general Slám Ápsemetov, memleket jáne qoǵam qaıratkeri Nurtileý Bákirov, eńbek ardageri Amangeldi Dynbaev, «Kaztransgaz» akıonerlik qoǵamynyń prezıdenti Qaırat Sháripbaev, ekonomıka ǵylymynyń doktory Erjan Jatqanbaev, general Beket Baıǵazıev, polkovnık Maqsat Asrarqulov, Almaty oblysy prokýrorynyń orynbasary Saıan Bákirov jáne basqa da elge belgili tulǵalar kóp.
***
Iá, bıyl eli men jeri úshin qalmaq-jońǵarlarmen de, qoqandarmen de, qytaılarmen de, qyrǵyzdarmen de ǵumyr boıy shaıqasqan Dáýletuly Káshkeniń týǵanyna – 300 jyl tolyp otyr. «El úmitin er aqtar, er ataǵyn el saqtar» demekshi, batyr baba esimi men erlik isin ultymyz ulyqtap, elimiz eske saqtaı beredi.
Naǵashybek QAPALBEKULY,
jazýshy
